Nr 18/2016
Finanse dziś i jutro –
szanse, wyzwania
of WSB University in Poznan
No. 18/2016
Finance Today and Tomorrow:
Opportunities, Threats,
and Challenges
edited by
Jarosław Szostak
The WSB University in Poznan Press Poznan – Chorzow 2016Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu
Nr 18/2016
Finanse dziś i jutro –
szanse, wyzwania
i zagrożenia
redakcja naukowa
Jarosław Szostak
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu Poznań – Chorzów 2016prof. WSB w Poznaniu, dr Piotr Dawidziak, dr hab. Marek Dylewski, prof. WSB w Poznaniu,
dr hab. Sławomir Jankiewicz, prof. WSB w Poznaniu, Grażyna Krasowska-Walczak (dyrektor Wydawnictwa WSB w Poznaniu / Director of the WSB University in Poznan Press), dr Alicja Kaiser,
dr hab. inż. Tadeusz Leczykiewicz, prof. WSB w Poznaniu, dr hab. Magdalena Majchrzak, prof. WSB w Poznaniu, Andrzej Małecki (sekretarz / Secretary), dr hab. Ilona Romiszewska,
prof. WSB w Poznaniu, dr Łukasz Wawrowski, prof. zw. dr hab. Stanisław Wykrętowicz, dr Maria Zamelska
Rada naukowa / Scientific Advisory Board
prof. zw. dr hab. Halina Buk (Polska / Poland), prof. nadzw. dr hab. Sergiy Gerasymenko (Ukraina / Ukraine), prof. dr hab. Bożena Mikołajczyk (Polska / Poland), dr hab. Wiesława Ziółkowska, prof. WSB w Poznaniu (Polska / Poland), doc. Ing. Emília Zimková, PhD. (Słowacja / Slovak Republic)
Czasopismo umieszczone na liście „B” MNSW, w bazach: Index Copernicus, BazEkon, PBN i POL-Index. Czasopismo recenzowane według standardów Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Lista recenzentów na stronie www.wydawnictwo.wsb.poznan.pl oraz w ostatnim numerze czasopisma z danego roku. Journal included in List B of the Ministry of Science and Higher Education as well as in Index Copernicus, BazEkon, PBN and POL-Index databases. Journal reviewed in compliance with the standards set forth by the Ministry of Science and Higher Education. A list of referees is available at www.wydawnictwo.wsb.poznan.pl and published in the last issue of the Journal each year. Procedura recenzowania / Review procedure http://www.wydawnictwo.wsb.pl/informacje-dla-recenzentow Redaktor naczelny czasopisma / Editor-in-chief
prof. zw. dr hab. Paweł Szewczyk
Redaktor naukowy (tematyczny) / Scientific (Theme) editor
dr Jarosław Szostak, WSB w Poznaniu, Wydział Zamiejscowy w Chorzowie
Redaktor statystyczny / Statistical editor
dr hab. Maria Chromińska, prof. WSHiR w Poznaniu
Weryfikacja tekstów w języku angielskim / Texts in English revised by Jarosław Szostak Redaktor prowadzący / Text editor Elżbieta Turzyńska Redakcja i korekta, skład i łamanie / Copyedited and typeset by Maria Wlazło Projekt okładki / Cover design by Jan Ślusarski Publikacja finansowana przez Wyższą Szkołę Bankową w Poznaniu. Publication financed by the WSB University in Poznan. Wersja pierwotna – publikacja drukowana / Source version – print publication Nakład: 150 egz. / Circulation: 150 copies © Copyright by Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu, 2016 ISSN 1642-9605
WYDAWNICTWO WYŻSZEJ SZKOŁY BANKOWEJ W POZNANIU
ul. Powstańców Wielkopolskich 5, 61-895 Poznań, tel. 61 655 33 99, 61 655 32 48 e-mail: wydawnictwo@wsb.poznan.pl, dzialhandlowy@wsb.poznan.pl
www.wydawnictwo.wsb.poznan.pl
Słowo wstępne (Jarosław Szostak) . . . . 9
Część I. Bankowość i finanse
Joanna Żabińska Cyfryzacja jako determinanta zmian w strukturze europejskiego sektora bankowego . . . . 13 Adam Baszyński Zmiana technologiczna jako determinanta struktury konkurencyjnej rynku usług bankowych . . . . 23 Tomasz Eisenbardt Zagrożenia związane z nowymi technologiami – cyberprzestępstwa . . . . 37 Anna Figna Systemy walut wirtualnych jako determinanta zmian w sektorze bankowym w obszarze usług płatniczych . . . . 47 Paweł Szewczyk The Potential Impact of the Blockchain Technology on the Financial Sector . . . . 63Łukasz Jakub Mleczko
Konkurencyjność sektora bankowego a problem repolonizacji – szanse i zagrożenia . . . . 73 Jacek Raszewski Pranie brudnych pieniędzy i finansowanie terroryzmu w państwach bałkańskich – źródła zagrożeń dla instytucji finansowych . . . . 91 Maciej Banasik Inwestycje alternatywne – problem definiowania oraz ich znaczenie w czasach kryzysu . . . . 109
Część II. Finanse publiczne
Michalina KuleszaWpływ zmiennych ekonomicznych i demograficznych
Sonia Kozub-Skalska Zarządzanie ryzykiem podatkowym oraz odpowiedzialność karna na gruncie optymalizacji podatkowej . . . . 155 Jan Purzyński Analiza wpływu ulgi podatkowej z tytułu wychowania dzieci na dochody budżetowe w Polsce w latach 2007-2015 . . . . 171 Marta Łakomy-Zinowik Zewnętrzne źródła finansowania wydatków inwestycyjnych gmin . . . . 181 Joanna Rogalska Samodzielność dochodowa jednostek samorządu terytorialnego na przykładzie gmin powiatu kieleckiego . . . . 195
Część III. Przedsiębiorstwo
Anna Jańska Specyfika działalności ubezpieczeniowej a wycena przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego . . . . 211 Łukasz Giel Wpływ przeniesienia części sprzedaży poza granicę Polski na płynność finansową spółek na przykładzie Spółki XYZ . . . . 223 Magdalena Wiercioch Zastosowanie analizy fundamentalnej w wycenie spółki na przykładzie Asseco Poland S.A. . . . . 247Aleksandra Bogatko, Tomasz Nitkiewicz
Ocena wdrożenia filozofii kaizen i kaizen costing
w przedsiębiorstwie produkcyjnym . . . . 265 Lista recenzentów współpracujących z czasopismem „Zeszyty Naukowe Wydziału Zamiejscowego w Chorzowie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu” . . . . 281 Recenzenci „Zeszytów Naukowych Wydziału Zamiejscowego w Chorzowie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu” 16/2014, 17/2015, 18/2016 . . . . 283 Wymogi edytorskie Wydawnictwa WSB w Poznaniu dla autorów . . . . 285
Foreword (Jarosław Szostak) . . . . 9
Part I. Banking and Finance
Joanna Żabińska Digitalization as a Determinant of Changes in the Structure of Europe’s Banking Sector . . . . 13 Adam Baszyński Technological Change as a Determinant of the Competitive Structure of the Banking Services Market . . . . 23 Tomasz Eisenbardt Inherent Dangers of New Technologies – Cybercrime . . . . 37 Anna Figna Digital Currency Systems as a Determinant of Changes in the Banking Sector and Its Payment Services . . . . 47 Paweł Szewczyk The Potential Impact of the Blockchain Technology on the Financial Sector . . . . 63
Łukasz Jakub Mleczko
Banking Sector Competitiveness vs. the Issue of Repolonization – Opportunities and Threats . . . . 73 Jacek Raszewski Money Laundering and Terrorism Financing in the Balkan States: Sources of Threats for Financial Institutions . . . . 91 Maciej Banasik Alternative Investments – the Problem of Definition and Their Role at a Time of Crisis . . . . 109
Part II. Public Finance
Michalina Kulesza
The Influence of Economic and Demographic Variables
Sonia Kozub-Skalska Tax Risk Management and Criminal Liability vis-à-vis Tax Planning . . . . 155 Jan Purzyński The Effect of Family Allowance in Income Tax on Poland Government Revenues in 2010-2015 . . . . 171 Marta Łakomy-Zinowik External Funding Sources for Capital Expenditure by Poland’s Municipalities . . . 181 Joanna Rogalska The Revenue Aspect of Financial Autonomy of Local Government Units as Exemplified by the Municipalities of Kielce Poviat . . . . 195
Part III. The Company
Anna Jańska The Unique Characteristics of the Insurance Business and Their Effects on the Valuation of an Insurance Company . . . . 211 Łukasz Giel The Effect of Moving Sales outside of the Country on the Liquidity of a Business – the Example of XYZ Company . . . . 223 Magdalena Wiercioch The Application of Fundamental Analysis to Enterprise Valuation. The Example of Asseco Poland S.A. . . . . 247
Aleksandra Bogatko, Tomasz Nitkiewicz
An Evaluation of the Deployment of Kaizen Philosophy and Kaizen Costing in a Manufacturing Enterprise . . . . 265 List of reviewers collaborating with “The Research Journal of the Faculty in Chorzow of WSB University in Poznan” . . . . 281 Reviewers of “The Research Journal of the Faculty in Chorzow of WSB University in Poznan” issues: 16/2014, 17/2015, 18/2016 . . . . 283 The WSB Press Instructions for Authors Submitting Their Contributions in English . . . . 286
Z przyjemnością oddając w ręce Czytelników kolejny numer „Zeszytów Naukowych Wydziału Zamiejscowego w Chorzowie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu” – czasopisma wykreowanego, redagowanego i wydawanego przez naszą Uczelnię od roku 2000 – mam nadzieję, że co najmniej w takim samym stopniu jak wydane uprzednio woluminy dostarczy on Czytelnikowi zajmu-jącej i pożytecznej lektury, a zarazem spełni rolę wyznaczoną mu przez jego inicjatorów i sponsorów: aby mianowicie stanowił istotny element działalności naukowo-badawczej wydziału, oferując forum wymiany poglądów dla badaczy z rozmaitych, także zagranicznych, ośrodków naukowych, oraz służył rozwojowi kadry naukowo-dydaktycznej i studentów wielu spośród licznych kierunków prowadzonych na naszej Uczelni. Celem bieżącego numeru jest subiektywny przegląd wyzwań, jakie stają przed tak newralgicznym dla gospodarki, a ostatnio dość kłopotliwym sektorem, jakim jest sektor finansowy. Postęp technologiczny i idące w ślad za nim przemiany, pokłosie niedawnego kryzysu finansowego i ekonomicznego, sytuacja polityczna i demograficzna owocują pojawieniem się szans i zagrożeń, z którymi mierzą się bądź mierzyć będą zarówno same instytucje finansowe, jak i regulatorzy rynków finansowych. Na przedstawienie i roztrząsanie dylematów, z którymi zmagają się rynkowi aktorzy, przeznaczyliśmy cały pierwszy rozdział niniejszego numeru; roz-dział najobszerniejszy i najmocniej wgryzający się w materię wyzwań dla sektora finansowego. Wiele wyzwań dotyka sfery finansów publicznych – prawodawców, rządów państw tudzież lokalnych samorządów – i na nich ogniskuje się druga część numeru. Znaczna część poruszanych w zbiorze kwestii ma pośrednie lub wręcz bezpośrednie odniesienia do warunków i sposobów uprawiania działalności gospodarczej oraz gospodarowania finansami na poziomie przedsiębiorstwa, stąd wydzielenie na końcu zbioru bloku zawierającego kilka podrozdziałów tej tematyce poświęconych.
Wśród potencjalnych odbiorców numeru widzimy nade wszystko członków katedr i zespołów dydaktycznych parających się badaniami i dydaktyką w zakresie
różnych dziedzin nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu, ale też – co godne podkreślenia – specjalistów od bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego; wierzymy ponadto, że może on być użyteczny również dla adeptów i praktyków biznesu, a nawet szerokiego grona „zwykłych” czytelników zainteresowanych teoretycznymi i praktycznymi zagadnieniami związanymi z szeroko pojętymi finansami.
Joanna Żabińska
Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu Wydział Zamiejscowy w Chorzowie e-mail: joanna.zabinska@ue.katowice.pl
tel. 604 930 848
Cyfryzacja jako determinanta zmian
w strukturze europejskiego sektora bankowego
Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu Nr 18 2016 r.
Streszczenie. Celem opracowania jest przybliżenie procesu cyfryzacji, jaki dokonuje się
w europejskim sektorze bankowym, oraz ukazanie zagrożeń wynikających z tego procesu dla tradycyjnej bankowości. Przedstawiono poszczególne etapy zmian dokonujące się w strukturze sektora bankowego, spowodowane rewolucją cyfrową, i na tej podstawie podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, jaki powinien być właściwy kierunek rozwoju sektora bankowego? Czy nowa strategia rozwoju sektora powinna zmierzać w kierunku tworzenia cyfrowego banku, czy też należałoby dążyć do optymalnego połączenia walorów bankowości tradycyjnej i zalet nowych rozwiązań aktywności bankowej w postaci fintech (różnego rodzaju platform interaktywnych)? Niektóre instytucje finansowe rozpoczęły już proces transformacji, czyli przekształcania się w kierunku cyfrowego, bazującego na platformach systemu bankowego. Słowa kluczowe: cyfryzacja, modele biznesowe, start-upy, fintech
1. Wprowadzenie
Przełom technologiczny związany z rewolucją cyfrową objął swoim zasięgiem wiele obszarów ludzkiej działalności i znajduje wyraz w powstawaniu nowych instrumentów, systemów i form organizacyjnych. Takie innowacje, jak: mobilny Internet, samouczące się algorytmy, samodzielnie myślące systemy, biometryczne urządzenia rozpoznające, jeszcze kilka lat temu nie były masowo wykorzystywa-ne, a obecnie są coraz powszechniej stosowane. Cyfryzacja jest także w corazwiększym stopniu wykorzystywana w działalności bankowej. W tej sytuacji uznano za celowe przybliżenie tego procesu, ukazanie jego sił napędowych, zalet i wad oraz zagrożeń dla tradycyjnej bankowości. Celem opracowania jest również próba odpowiedzi na pytanie: Jaki powinien być właściwy kierunek rozwoju sektora bankowego?
Do realizacji tak założonych celów opracowania wykorzystano kilka metod badawczych, głównie analizę opisową i porównawczą.
Przegląd piśmiennictwa na temat cyfryzacji w sektorze bankowym oparto na bogatej i dostępnej literaturze niemieckiej. Źródłem danych i informacji są raporty i opracowania Deutsche Bank Research, Deutsche Bank oraz artykuły zawarte w uznanych czasopismach finansowych i gospodarczych („Die Bank”, „Wirtschaftswoche”), a także rezultaty badań i opinie członków Zarządu Deutsche Bundesbanku publikowane w biuletynie niemieckiego Banku Centralnego.
1.1. Definicje
Cyfryzacja to nadawanie postaci cyfrowej różnego rodzaju danym lub:
zamiana języka zwykłego, pisemnego i mówionego na cyfrowy.
Model biznesowy to w uproszczonym rozumieniu sposób, w jaki działa dana
firma. W innym ujęciu model biznesowy opisuje podstawy tego, w jaki sposób dana organizacja tworzy, dostarcza, ale też przechwytuje wartość [Nosowski 2012.
Według Alexandra Osterwaldera „model biznesowy jest konceptualnym zbiorem elementów wraz z ich wzajemnymi powiązaniami, który wyraża logikę zarabiania pieniędzy przez przedsiębiorstwo” [za Proniewski, Tarasiuk 2012].
Fintech to innowacyjne formy organizacyjne przedsiębiorstw, które pojawiły
się w branży bankowej. Wykorzystują one nowoczesne technologie cyfrowe i techniki internetowe w obszarze usług finansowych. Określenie „fintech” składa się ze zwrotu financial fervices i słowa technology [za Fintechs… 2014].
2. Siły napędowe procesu cyfryzacji i jego skutki
W literaturze uważa się, że istnieją trzy istotne siły napędowe procesu cyf-ryzacji. Są to: technologia, konkurencja i klienci. Technologie, dzięki którym cyfryzacja uzyskała potężny impuls rozwojowy, to przede wszystkim szerokopas-mowy Internet, smartfony, skok w zdolności i szybkości przetwarzania danych [Dombret 2015b].
To właśnie dzięki tym nowym technologiom cyfryzacja uzyskała istotny wpływ na rozwój sektora bankowego, chociaż zdaniem niektórych ekspertów
ten przełom technologiczny związany z cyfryzacją jest w wielu bankach nie-doceniany, pomimo że dzięki właściwemu zastosowaniu IT operacje bankowe mogą być zautomatyzowane, a koszty obniżone. Informacje mogą być bez straty czasu przetwarzane, łączone i analizowane [Dombret 2015b]. Nowe technologie pozwalają także na oferowanie indywidualnym klientom usług ściśle dopasowa-nych do ich potrzeb.
Dzięki nowym technologiom pojawiła się możliwość zakładania nowych przedsiębiorstw, tzw. start-upów. Są to innowacyjne formy organizacyjne przed- siębiorstw, które pojawiły się także w branży bankowej: funkcjonują w literatu-rze pod nazwą fintech. Ich działalność spowodowała nasilenie się konkurencji i wzrost zagrożeń dla tradycyjnej bankowości [Macho 2015].
Nowe technologie typu fintech w ostatnich latach bardzo się rozwinęły. Najwięcej w obszarze obrotu płatniczego, w pośrednictwie kredytowym czy w doradztwie majątkowym. Trzecią siłą napędową cyfryzacji są klienci. Ob-serwuje się coraz większą akceptację technologii cyfrowych, coraz częściej klienci korzystają z online banking. Pojawiają się też nowe oferty, jak cyfrowe pośrednictwo kredytowe w postaci internetowych platform kredytowych.
Niektóre banki i kasy oszczędnościowe nie doceniają rozwoju nowych technologii. Tymczasem kto w odpowiednim momencie nie doceni możliwości, jakie niesie ze sobą cyfryzacja, może być w efekcie wyparty z rynku. Można się o tym przekonać, analizując skutki wcześniejszego wprowadzenia cyfryzacji w takich branżach, jak muzyczna, fotograficzna, filmowa czy sektor telekomu-nikacyjny. Wszystkie te branże w wyniku rewolucji cyfrowej zostały zmuszone do wprowadzenia nowych rozwiązań opartych na cyfryzacji. Przedsiębiorstwa działające w tych branżach, które nie były gotowe, aby na nowo się ukierunko-wać, po prostu wypadły z rynku.
Nowe technologie spowodowały, że pojawiło się wielu nowych oferentów usług finansowych, zwłaszcza w Internecie, którzy mają charakter zbliżony do działalności bankowej. Część z nich stanowią start-upy i tzw. oferenci niszowi [Sandler 2015].
Rozwój start-upów i przedsiębiorstw oferujących zagospodarowanie tzw. nisz rynkowych stanowi wyraźną konkurencję dla tradycyjnego sektora banko-wego. Aby podołać konkurencji ze strony tych nowych form organizacyjnych określanych w literaturze pojęciem fintechu [Schmitd 2014], wiele banków i kas oszczędnościowych zostało zmuszonych do intensywnych prac nad nowymi strategiami uwzględniającymi technologię cyfrową.
Tak zwane fintech oferują tylko określone usługi, bazujące na nowych technologiach, i z tego tytułu zyskują przewagi konkurencyjne. Najbardziej zagrożone przejęciem przez fintech są mało skomplikowane usługi bankowe, które są łatwe do zestandaryzowania. Oferty nowych uczestników obejmują już obecnie cyfrowe rozwiązania obrotu płatniczego, wkłady oszczędnościowe
i depozytowe łącznie z online banking, a także przekraczające tradycyjne kanały usługi doradcze i usługi w zakresie handlu papierami wartościowymi [Kirsch 2015]. Banki muszą mieć świadomość, że szybko zmieniające się fintech mogą zagrozić ich istnieniu, jeżeli nie wystąpią odpowiednio wcześnie z nową ofertą, aby sprostać konkurencji ze strony fintech. Chodzi o to, aby uniknąć sytuacji, jaka stała się udziałem branży muzycznej, fotograficznej i częściowo telekomu-nikacyjnej, kiedy to całe branże upadły (np. muzyczna oparta na technologiach analogowych) [Dapp 2014a].
3. Nowe technologie a zmiany w modelu
i funkcjonowaniu sektora bankowego
Postęp technologiczny stawia tradycyjne banki przed wyzwaniem, by dosto-sować się do zmieniających się warunków [Jabłoński 2014]. Chodzi o to, aby sprostać tej konkurencji i wykorzystać korzyści wynikające z cyfrowego postępu technicznego. W rezultacie wprowadzenia nowych technik informatyczno-komu-nikacyjnych już teraz mamy do czynienia z głębokimi zmianami w dotychczas funkcjonującym sektorze bankowym. Stacjonarne placówki z zafiksowanymi godzinami pracy są dla wielu klientów przeszłością. Nowa technika stwarza moż-liwość korzystania z usług bankowych przez całą dobę, siedem dni w tygodniu, niezależnie od miejsca pobytu klientów. Ponadto nowi, młodzi klienci (nowa generacja), korzystając z nowych smartfonów i tabletów, dokonują porównania usług oferowanych przez poszczególne instytucje finansowe i zamiast odwiedzać placówkę bankową, wykorzystują możliwości, jakie daje im nowa technologia.
Nowe technologie są kosztowne i nie każdy bank czy kasa oszczędnościowa mogą sobie pozwolić na ich zastosowanie. Oczywiście największe korzyści można osiągnąć z kompleksowego zastosowania nowych technik czy technologii, co oznacza ewolucję modelu banku w stronę pełnego banku cyfrowego. Ponieważ jednak banki poddane tak radykalnej kuracji innowacyjnej potrzebowałyby na nią ogromną ilość środków i to w długim okresie, stąd w realnej gospodarce rozwinęły się metody wprowadzania nowych technologii tylko do pewnych obszarów aktywności bankowej. Nasuwa się zatem pytanie, czy nowa strategia rozwoju sektora bankowego powinna zmierzać w kierunku tworzenia cyfrowego banku, czy należałoby dążyć do optymalnego połączenia walorów bankowości tradycyjnej i zalet nowych rozwiązań aktywności bankowej w postaci fintech. W tym celu należałoby zbadać siłę i słabości obydwu podmiotów (banków tradycyjnych i fintech).
Siłą tradycyjnego sektora bankowego jest zaufanie, jakim darzą go klienci. Zaufanie do kompetencji dotyczących operacji bankowych, zaufanie do
bez-pieczeństwa danych osobowych (ochrona danych), zaufanie do doświadczenia w zakresie doradztwa, zarządzania ryzykiem i zarządzania majątkiem.
Natomiast start-upy typu fintech charakteryzują się z reguły wykorzystaniem współczesnych technik informatycznych i bazującej na algorytmach analizie danych. Do mankamentów tego modelu biznesowego (aktywności bankowej) należy zaliczyć braki w ochronie danych. W tej sytuacji optymalnym wyjściem jest, co obserwuje się już w praktyce, wchodzenie w strategiczne alianse między fintech i tradycyjnymi bankami, czyli kooperacja i współpraca między obydwoma uczestnikami rynku finansowego.
Możliwe są także inne rozwiązania, na przykład banki mogą zakładać własne platformy cyfrowe, brać udział w zakładaniu start-upów – co oznacza rozwój w kierunku cyfrowego sektora finansowego [Dombret 2015a].
Warunki, jakie muszą być spełnione, aby stworzyć cyfrowy bank przyszłości, to: 1) cyfrowa zmiana powinna rozciągnąć się na wszystkie wewnętrzne i ze-wnętrzne obszary działania banku, 2) przy każdej cyfrowej nowości powinno się postawić pytanie, jaką wartość dodaną oferuje ona klientom i czy pasuje do modelu biznesowego banku, 3) przy wprowadzaniu cyfrowych rozwiązań nale-ży zachować właściwości wszystkich uczestników – mogą być one sensownie kombinowane [Dombret 2015a].
4. Wady i zalety tradycyjnej bankowości i fintech
Tradycyjne banki mają zdolność szacowania ryzyka finansowego, ustalenia jego wartości i sterowania nim. Jednocześnie mają dużą liczbę klientów i do-świadczenie w doradzaniu. Jeżeli te doświadczenia i zdolności odpowiednio się skombinuje z nowoczesnymi usługami fintech, wtedy będzie możliwe oferowanie wielu usług ściśle dostosowanych do potrzeb klienta z „jednej ręki” (szyte na mia-rę). Można więc powiedzieć, że właściwy kierunek rozwoju sektora bankowego to nie pełna cyfryzacja, ale szukanie właściwego balansu między tradycyjnymi i cyfrowymi sposobami działania. Niemniej banki powinny się otworzyć na cy-fryzację. Proces cyfryzacji nie oznacza automatycznego przestawienia, ponieważ wymaga czasu. W literaturze przedmiotu zostały przedstawione kolejne fazy zmian w strukturze sektora bankowego spowodowane wprowadzeniem cyfryzacji [Dapp 2014a].
Faza 1. Postęp technologiczny tworzy u konsumentów nowe, bazujące na
Internecie potrzeby związane z konsumpcją, wykorzystaniem mediów, potrze-bami komunikacyjnymi. Konsumenci adaptują te nowe technologie i integrują je z codziennym życiem.
Faza 2. Przedsiębiorstwa internetowe z różnych branż, oferenci z tzw. nisz
i komplementarnymi usługami przyczyniają się do nasilenia konkurencji. Współczesne technologie internetowe i cyfrowe zastępują długoletnie proce-sy analogowe, jak i ludzkie doświadczenie, które są wypierane przez inteli-gentne rozwiązania softwarowe, takie jak algorytmy czy nowoczesne analizy danych.
Faza 3. Tradycyjne modele biznesowe z tego powodu znajdują się pod presją,
w rezultacie spadają ich obroty i zyski, które tylko w ograniczony sposób mogą być kompensowane przez inne obszary działalności.
Faza 4. Obniża się udział w rynku tradycyjnych banków. Rośnie udział
nowych uczestników. W wyniku przybierającej na sile konkurencji część uczestników wypada z rynku, dla pozostałych tradycyjnych banków nie-uchronnie rozpoczynają się bolesne procesy dostosowawcze i kosztowne reformy.
Faza
5. Dochodzi do oczyszczającego procesu konsolidacji. Niektóre przed-siębiorstwa znikają z rynku. Nowi uczestnicy, przede wszystkim z branż obcych, wchodzą na rynek, urządzają się i osiągają pierwsze zyski [Wierzbicki 2014].
Postawienie przez wiele banków i kas oszczędnościowych na przeczekanie jest niebezpieczne, gdyż w innych gałęziach gospodarki (branża muzyczna, fotograficzna, telekomunikacyjna) nowe technologie w krótkim czasie stały się standardami, i przedsiębiorstwa, które nie zdecydowały się na ich wprowadzenie, zostały wykluczone z rynku [Wierzbicki 2014].
Tradycyjne banki mogą dalej dobrze funkcjonować, jeżeli odpowiednio wcześ nie będą w stanie przekształcić się w cyfrową i otwartą platformę finansową. W przeciwnym wypadku nie będą mogły w średnim i długim okresie sprostać konkurencji ze strony inteligentnych produktów finansowych oferowanych przez uczestników rynku wywodzących się spoza oficjalnego sektora bankowego, którzy poprzez zastosowanie samouczących się algorytmów i samodzielnie myślących systemów skutecznie instalują się na rynku. Wiele nowych rozwiązań bazujących na algorytmach typu blockchain-technologie, peer-to-peer czy big data wywodzą się właśnie z tej grupy [Dapp 2015a]. Zdaniem niektórych ekspertów dotychczasowe próby zastosowania technolo-gii cyfrowych przez tradycyjną bankowość mają ograniczony charakter. Często można znaleźć pofragmentowane, wyspowe rozwiązania, izolowane od właściwej działalności operacyjnej.
Istnieją już gotowe do zastosowania cyfrowe innowacje, przede wszystkim na styku klient – bank, i są one chętnie podejmowane. Mimo to uważa się, że to za mało. Część ekspertów uważa, że za pomocą takich sfragmentaryzowanych innowacyjnych rozwiązań cyfrowych nie da się przestawić działalności całego banku na system cyfryzacji, gdyż cyfrowa zmiana wymaga głębokich reform strukturalnych, które obejmują wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne procesy banko-we [Dapp 2015b]. Niektóre modele biznesowe, kanały dystrybucji, komunikacji,
produkty, usługi i procesy muszą być na nowo przemyślane i zreformowane. W rezultacie tradycyjne instytucje finansowe transformują się, przekształcając w cyfrowy, bazujący na platformach system bankowy. Dzięki temu tradycyjne instytucje będą w stanie podołać konkurencji ze strony nowych uczestników spoza oficjalnego sektora bankowego. Dzięki zastosowaniu cyfrowych rozwiązań tradycyjne banki są w stanie oferować klientom wygodne i bezpieczne platfor-my finansowe z indywidualnymi usługami także od oferentów spoza sektora bankowego.
Wielkie i z sukcesem działające platformy internetowe od początku swoje modele biznesowe związały z technikami cyfrowymi. W sferze zainteresowania platform leżą produkty, usługi i procesy, które łatwo dają się zestandaryzo-wać i zautomatyzować. W pierwszym rzędzie chodzi o operacje detaliczne tradycyjnych instytucji finansowych, co stwarza zagrożenie dla dotychczaso-wej tradycyjnej działalności. Jest bowiem tylko kwestią czasu, kiedy klienci indywidualni, firmy, a także instytucjonalni inwestorzy zwrócą się do plat-form, gdyż tam za pomocą prostych danych i bazujących na algorytmach usługach mogą być szybciej, wygodniej i taniej zaopatrzeni. Transformacja w kierunku cyfrowych i otwartych platform oferuje atrakcyjne i lukratywne rozwiązania. Sukces niektórych silnych rynkowo platform internetowych od początku był związany z właściwie ukształtowanym modelem biznesowym, który gwarantował duży obrót i wysokie zyski. Ponieważ w ten biznes (w tę działalność) byli zaan-gażowani niektórzy giganci internetowi, jak Google czy Apple, którzy osiągnęli miliardowe zyski także poza swoimi podstawowymi aktywnościami biznesowymi. Mają oni wystarczające środki, aby inwestować w nowe technologie. W rezultacie wzrosła częstotliwość pojawiania się nowych usług i produktów, które są szybko adaptowane w nowych dziedzinach działalności.
5. Podsumowanie
Cyfryzacja spowodowała pojawienie się wielu nowych graczy w sektorze bankowym, którzy zawłaszczają klasyczne operacje bankowe, wykorzystując przy tym nowe technologie informacyjne i komunikacyjne, a w szczególności cyfryzację. Najbardziej zagrożone zawłaszczeniem są mało skomplikowane usługi bankowe, które są łatwe do zestandaryzowania. Obejmują one aktualnie cyfrowe rozwiązania obrotu płatniczego, wkłady oszczędnościowe, depozytowe i proste produkty finansowe, takie jak kredyty konsumpcyjne, online banking czy przekraczające tradycyjne kanały usługi doradcze i usługi w handlu papierami wartościowymi.
Tradycyjny sektor bankowy, jeśli nie chce wypaść z rynku, musi podjąć trud przeprowadzenia głębokich zmian strukturalnych, co związane jest z ogrom-nymi nakładami i uniemożliwia szybkie wprowadzenie nowych technologii oczekiwanych przez klientów. Stąd wiele firm z sektora bankowego wprowadza cyfryzację tylko do pewnych obszarów, najczęściej w relacji klient – bank. Te nowe usługi w pierwszej kolejności są wprowadzane przez powstające nowe przedsiębiorstwa, tzw. start-upy, funkcjonujące zazwyczaj poza oficjalnym sekto-rem bankowym. Z tego powodu są w stanie wiele produktów i usług zaoferować korzystniej niż banki. Ich recepta na sukces bazuje na harmonijnej interpretacji hard- i softwaru, mają także zorientowaną na klienta strategię rynkową. Dla trady-cyjnych banków oznacza to szukanie nowego optymalnego modelu biznesowego, uwzględniającego nowe technologie, a także mocne strony dotychczasowego tradycyjnego sektora bankowego. Niektóre instytucje finansowe rozpoczęły już proces transformacji, czyli przekształcania się w kierunku cyfrowego, bazującego na platformach systemu bankowego.
Literatura
Dapp T.F., 2014a, Die digitale (R)evolution im Finanzsektor, Banking mit Human Touch, Deutsche
Bank Research. Aktueller Kommentar, www.dbresearch.de [dostęp: 14.04.2017] .
Dapp T.F., 2014b, Der digitale Strukturwandel im Finanzsektor, Deutsche Bank Research. Aktuelle
Kommentar, www.dbresearch.de [dostęp: 14.04.2017] .
Dapp T.F., 2015a, Blockchain – Angriff ist wahrscheinlich die beste Verteidigung, Deutsche Bank
Research. Aktueller Kommentar, www.dbresearch.de [dostęp: 14.04.2017] .
Dapp T.F., 2015b, Operation Digitalisierung im Finanzsektor, Deutsche Bank Research. Aktueller
Kommentar, www.dbresearch.de [dostęp: 14.04.2017] .
Dombret A., 2015a, Der Druck wächst, Handelsblatt Wirtschafts und Finanzzeitung Journal, z 16 listopada.
Dombret A., 2015b, Was bedeutet Digitalisierung für den Bankensektor in Deutschland, Vortrag A. Dombret beim Bundesbank Symposium “Bankenaufsicht im Dialog”, Frankfurt am Main, 8 Juli.
Fintechs: Neue Geschäftsmodelle für Banken, 2014, Die Bank, nr 9.
Gospodarowicz A., Nosowski A. (red.), Zarządzanie instytucjami kredytowymi, Warszawa: Wy-dawnictwo C.H. Beck. Jabłoński A., 2014, Ku nowej definicji bankowości, Bank, nr 6. Kirsch S., 2015, Blockchain – Alle Geschäfte der Welt auf dem Schirm, Wirtschaftswoche, nr 47 z 13 listopada. Macho A., 2015, FinTech, Die Rebellien sind müde geworden, Wirtschaftswoche, nr 47 z 13 lis-topada. Nosowski A., 2012, Modele, strategie i metody zarządzania w instytucjach kredytowych, w: A. Gos-podarowicz, A. Nosowski (red.), Zarządzanie instytucjami kredytowymi, Warszawa: Wydaw-nictwo C.H. Beck.
Proniewski M., Tarasiuk W., 2012, Zarządzanie instytucjami kredytowymi. Strategie, modele
biz-nesowe i operacyjne, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Schmidt B., 2014, Fintech: Neue Geschäftsmodelle für Banken, Die Bank, nr 9. Wierzbicki Z.R., 2014, Bankowość XXI wieku, Bank, nr 6.
Digitalization as a Determinant of Changes
in the Structure of Europe’s Banking Sector
Summary. The aim of the paper is to take a closer look at the digitization process taking place in the European banking sector, and to highlight the threats that it brings to traditional banking. The author breaks the process down into stages, outlining changes to the banking sector’s structure occurring at each stage in the wake of the digital revolution. Based on this analysis, an attempt is made to address the question of where the evolution of banks should actually be headed and what kind of strategy would suit them best: should the industry move toward digital banking, or should it endeavor for an optimal blend of traditional banking and its core values with the benefits of new technologies embodied by FinTech (involving all kinds of interactive platforms). In fact, some financial institutions have already begun the transition, transforming their business toward solutions powered by digital platforms. Keywords: digitalization, business models, start-ups, FinTech
Adam Baszyński
Collegium Da Vinci Wydział Nauk Społecznych
e-mail: adam.baszynski@cdv.pl
Zmiana technologiczna
jako determinanta struktury konkurencyjnej
rynku usług bankowych
Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu Nr 18 2016 r. Streszczenie. W opracowaniu podjęto problem badawczy, jak zmiana technologii świadczenia usług bankowych wpływa na konkurencję na rynku? Jako metodę badawczą przyjęto przegląd litera-tury na temat wpływu czynników, takich jak: tzw. e-bankowość, efekty skali zwiększające wielkość banków, elektroniczne systemy płatności czy biura informacji kredytowej, na strukturę konkurencyjną rynku usług bankowych. Zachowania konkurencyjne banków niekoniecznie zależą od liczby dostaw-ców na rynku czy ich koncentracji. Ważnymi determinantami zachowań konkurencyjnych banków są technologiczne czynniki wpływające na konkurencję, a rodzaj konkurencji uwarunkowany jest postępem technicznym w tym zakresie (szczególny wpływ wywiera rozwój branży fintech).
Słowa kluczowe: postęp techniczny, struktura konkurencyjna rynku, bankowość zdalna, efekty
skali
1. Wprowadzenie
Tradycyjnie twierdzono, że sektory bankowe (czy też rynki usług bankowych) są heterogenicznymi oligopolami, czyli strukturami konkurencyjnymi zdominowa-nymi przez kilku dostawców zapewniających niejednorodny produkt. Doświad-czenia ostatnich dekad dowodzą jednak, że próby oszacowania siły monopolowej dostawców na rynku usług bankowych najczęściej dowodzą istnienia konkurencji monopolistycznej [m.in. Baszyński 2014; Pawłowska 2014].
Przegląd literatury przedmiotu na temat struktury konkurencyjnej rynku usług bankowych pozwala wyciągnąć wniosek, że zachowania konkurencyjne banków
niekoniecznie zależą od liczby dostawców na rynku czy ich koncentracji. Ważny- mi determinantami zachowań konkurencyjnych banków są inne czynniki wpły-wające na konkurencję. Są to: 1) swoboda wejścia na rynek [Baumol, Panzar, Willig 1982: 5], 2) asymetria informacji, 3) sieć oddziałów czy 4) technologia świadczenia usług [Northcott 2004: 23-29]. W zakresie technologii świadczenia usług bankowych czynnikami wpływającymi na konkurencję są: 1) tzw. e-ban-kowość, 2) efekty skali zwiększające wielkość banków, 3) elektroniczne systemy płatności, 4) biura informacji kredytowej oraz e) pojawienie się przedsiębiorstw typu fintech1 .
Determinantą mającą istotne znaczenie dla konkurencyjności rynku usług bankowych jest zatem postęp techniczny. Jest on jednym z najważniejszych źródeł wzrostu bogactwa współczesnych społeczeństw. Jak wskazał Joseph Schumpeter [1950: 104], gdy prawa do własności intelektualnej są słabe, konkurencja dosko-nała nie sprzyja skłonności do innowacji. Wówczas niedosko[1950: 104], gdy prawa do własności intelektualnej są słabe, konkurencja dosko-nała konkurencja może okazać się bardziej efektywna. Zatem twórczą destrukcję (creative destruc- tion) można odnieść również do sektora bankowego. Banki, wdrażając innowa-cyjne rozwiązania, przejmują część rynku, wypierając niektórych dostawców, co wpływa na strukturę rynku. W pierwszej kolejności nowe technologie wdrażają banki duże (innowatorzy, dawcy technologii)2, później małe (naśladowcy, biorcy technologii)3 .
2. Technologiczne uwarunkowania konkurencji
2.1. Rozwój e-usług i bankowość zdalna
Najbardziej oczywistym rezultatem postępu technicznego dla rynku usług bankowych jest rozwój e-bankowości. Wpływa on na branżę i świadczone
1 W wąskim znaczeniu terminem „fintech” (financial technology companies) określa się
przedsiębiorstwa stanowiące efekt mariażu branży finansowej i IT, będące ciągle jeszcze w fazie start-upu, choć niekoniecznie, oferujące usługi finansowe, opierając się na nowych technologiach, których celem jest zastąpienie przedsiębiorstw dominujących w sektorze finansowym (takich jak: banki, towarzystwa ubezpieczeniowe). W szerokim znaczeniu fintech to szybko rosnąca gałąź globalnej gospodarki, bazująca na „nowoczesnych sposobach dokonywania różnego rodzaju transakcji związanych z zarządzaniem wartością i technologiach to umożliwiających” [Brakoniecki, Widawski 2016: 6]. 2 Oprócz relatywnej wielkości względem konkurentów o wczesnym przyjmowaniu nowych technologii decyduje niska niepewność co do popytu na nowy rodzaj usług [Courchane, Nicker-son, Sullivan 2002: 348]. 3 Jak dowodzą Karen Furst, William W. Lang i Daniel E. Nolle [2002: 96], skłonność banku do oferowania bankowości internetowej zależy od: a) jego wielkości, b) dobrego zarządzania (tj. wysoki zwrot z kapitału własnego, niskie koszty pozaodsetkowe, wysokie ratingi organów nadzorujących), c) lokalizacji w obszarze miejskim, d) przynależności do holdingu bankowego, e) wysokości kosztów ponoszonych na utrzymanie sieci placówek, f) generowania dużych przychodów pozaodsetkowych.
przez nią usługi. Oprócz zmiany kanałów świadczenia usług przez banki, coraz więcej czynności bankowych przejmują podmioty niebankowe. Ponadto zmienia się specyfika rynku usług bankowych, który odrywa się od jakiegoś fizycznego miejsca, a banki mogą świadczyć usługi na coraz większe odległości [Claessens, Glaessner, Klingebiel 2002: 39-41]. Rozwój Internetu doprowadził do nowych zjawisk w zakresie konkurencji. Dzięki powszechnemu dostępowi do Internetu ceny stały się transparentne, a nowe kanały dystrybucji usług przyczyniły się do zróżnicowania cen. Pełna informacja na temat cen i nasilająca się w związku z tym konkurencja potencjalnie redukuje ceny i zyski w branży. Jednak badania wskazują, że koszty poszukiwania informacji ciągle są znaczące oraz że różnico- wanie cen usług (segmentacja rynku w zależności od kanału dystrybucji) ograni-cza konkurencyjną presję na obniżanie siły rynkowej [Clemons i in. 2002: 74]. Jak już zasygnalizowano, postęp techniczny prowadzi do rozwoju nowych ka-nałów dystrybucji tradycyjnych usług bądź powstania nowych usług bankowych, które – w porównaniu z tradycyjną bankowością – charakteryzują się większymi korzyściami skali. Potencjalnie oznacza to wzrost efektywności produkcyjnej banków. Rosnące korzyści skali są argumentem na rzecz konsolidacji sektorów bankowych [BIS 2001: 34], gdyż premiują banki duże, aczkolwiek banki małe mogą również odnosić korzyści, m.in. dzięki outsourcingowi niektórych czynności bankowych, np. utrzymania sieci bankomatów4 . Współczesny sektor bankowy jest intensywnym użytkownikiem nowoczes-nych technologii5. Technologie te – określane mianem e-finansów – sprowadzają
się do dostarczania usług bankowych za pomocą komunikacji elektronicznej i informatyki [Allen, McAndrews, Strahan 2002: 5]. Można wyodrębnić kil-ka elektronicznych kanałów dystrybucji usług bankowych. Są to rozwiązania z zakresu fintech w wąskim znaczeniu: zautomatyzowane centra telefoniczne, bankomaty, bankowość internetowa i mobilna. Innowacje w zakresie inżynierii finansowej, informatyki i telekomunikacji wpływają na zachowania konkuren - cyjne banków w ramach istniejących struktur rynku. Nowe technologie mają znaczenie dla konkurencji na rynku usług bankowych.
Bankomaty6 są alternatywą dla budowania kosztownych sieci oddziałów,
postrzeganych – jak już wspomniano – jako bariera wejścia na rynek z powodu
4 Umowy międzybankowe pozwalają na bezpłatne korzystanie z bankomatów należących do
innego banku.
5 Jak donoszą Jack E. Triplett i Barry P. Bosworth [2003: tabl. 2], sektor finansowy jest
w USA największym użytkownikiem IT (information technologies). Jako miarę wykorzystano tutaj nakłady na sprzęt komputerowy i oprogramowanie w relacji do wartości dodanej sektora.
6 Pod tą nazwą rozumie się wszelkie urządzenia służące do wykonywania podstawowych
czynności bankowych za pomocą karty płatniczej i osobistego, poufnego numeru identyfikacyjnego klienta (tzw. PIN-u – personal identification number). Współczesne bankomaty to wielofunkcyjne urządzenia (tzw. ATM – automated teller machine), za pomocą których oprócz wypłaty gotówki (tzw. CD – cash dispenser) można dokonać czynności pasywnych (np. sprawdzić stan konta,
wysokich kosztów zaangażowania. Sieci bankomatów są mniej kosztowną formą fizycznego kanału dystrybucji podstawowych usług bankowych, co redukuje koszty zaangażowane i bariery wejścia na rynek. W zakresie wpływu na konku-rencję rozbudowa sieci bankomatów daje podobne rezultaty do rozbudowy sieci oddziałów – zwiększa przestrzenny zakres konkurencji. Ponadto w miarę postępu technicznego zakres świadczonych usług za pomocą bankomatu wzrasta. Alternatywą dla rozbudowy fizycznych kanałów dystrybucji usług bankowych stała się w ostatnich dwóch dekadach samoobsługowa bankowość zdalna (remote banking)7 . Dzięki postępowi technicznemu w zakresie informatyki i telekomuni-kacji forma samoobsługowej bankowości rozpowszechniła się za sprawą korzyści zarówno dla banku, jak i konsumenta. Dostawca usług bankowych zwiększa efektywność dzięki obniżeniu kosztów stałych oraz ekonomii skali, uzyskuje łatwy i tani kanał informowania licznej grupy klientów oraz ma możliwość gromadze-nia cennych informacji o kliencie (bankowość zorientowana na relacje) w celu zindywidualizowania oferty nowych usług. Z kolei nabywca usług bankowych poprzez obniżenie pośrednich (koszty dojazdu) i bezpośrednich (opłaty i prowizje) kosztów obsługi postrzega ofertę jako korzystniejszą cenowo, a dzięki zwiększeniu dostępności (24 godziny na dobę przez siedem dni w tygodniu) zyskuje bieżącą kontrolę nad stanem swoich finansów oraz wygodę w dostępie bez konieczności oczekiwania w kolejkach, a nawet wychodzenia z domu. Warunkiem skorzystania z usług bankowych jest posiadanie dostępu do telefonu bądź komputera z łączem internetowym. Wirtualny kanał dystrybucji usług nie jest powiązany z żadną loka-lizacją, co zmniejsza bariery wejścia i potęguje przestrzenny zakres konkurencji. Tym samym konkurencja za pomocą lokalizacji oddziałów przestaje być dla ban-ków źródłem siły rynkowej, ponieważ postęp techniczny powoduje, że „bliskość placówki bankowej przestaje być dla klienta najważniejszym kryterium wyboru” [Przybylska-Kapuścińska 1999: 110]. W konsekwencji silny zwrot w kierunku bankowości elektronicznej może być źródłem przejścia od konkurencji za pomocą lokalizacji do konkurencji cenowej, co pozytywnie wpływa na efektywność. prześledzić historię dokonanych operacji) bądź aktywnych (np. dokonać przelewu, założyć lokatę terminową) itp. Niektóre urządzenia (tzw. wpłatomaty – cash recycler) posiadają funkcję pozwala-jącą na zdeponowanie gotówki klienta. Formą fizycznego dostępu do usług bankowych są terminale POS (point of sale) – czytniki akceptujące płatności kartami płatniczymi w punktach usługowo--handlowych. Jeśli karta płatnicza pozwala pobrać gotówkę podczas dokonywania zakupów (cash back), terminal POS zyskuje ograniczone funkcje bankomatu. Więcej na temat bankomatów jako kanału dystrybucji usług bankowych piszą Anna Rzeźnik i Grzegorz Kotliński [2004: 315-325].
7 W języku polskim przyjął się termin bankowość elektroniczna (e-banking). Jest to forma
wirtualnego dostępu do usług bankowych za pomocą urządzenia elektronicznego (np. komputera, telefonu, zwłaszcza komórkowego) i linii telekomunikacyjnych. Banki uczyniły z bankowości elektronicznej kluczowy element bankowości transakcyjnej. Przegląd literatury na temat rozwoju bankowości zdalnej znajdujemy w pracy The Adoption of Virtual Banking: An Empirical Study [Liao i in. 1999].
Relatywnie nową technologią bankowości zdalnej jest bankowość interne-towa. Rozpowszechnia się ona bądź jako alternatywny kanał dystrybucji usług poprzez witrynę internetową, funkcjonujący obok tradycyjnej sieci oddziałów8, bądź jako bankowość wirtualna, gdzie bank udostępnia swoje usługi wyłącznie przez Internet i sieć bankomatów, bez fizycznej dostępności do placówek9. Część banków decyduje się na wykorzystanie Internetu jako narzędzia informowania o usługach, bez możliwości przeprowadzania transakcji. Bankowość internetowa rozpowszechniła się bardzo szybko, zależnie od wielkości wdrażających ją ban-ków. Wprowadziły ją przede wszystkim banki duże, rzadziej banki małe [Berger 2003: 148]. Korzyści płynące z bankowości internetowej trafiają głównie do odbiorców usług, a wdrożenie nowych kanałów dystrybucji usług staje się dla kolejnych banków koniecznością, jeśli chcą utrzymać się na konkurencyjnym rynku [Furst, Lang, Nolle 2002: 115]. Jak zauważają Hermann-Josef Lamberti i Matthias Büger [2009: 34], rola nowoczesnych rozwiązań z zakresu IT została przesunięta ze wspierania działalności gospodarczej w kierunku umożliwienia działalności gospodarczej. Innymi słowy, innowacje technologiczne są nieod-łączną cechą współczesnej bankowości. Technologia jest jednak dostępna dla wszystkich banków, niezależnie od wielkości. Banki małe mogą po prostu zlecić wyspecjalizowanym dostawcom utrzymanie transakcyjnych witryn internetowych. W literaturze przedmiotu odnotowano dodatnią zależność pomiędzy zastoso-waniem Internetu a wzrostem ryzyka ponoszonego przez banki. Zależność ta jest jednak słaba i określenie wpływu bankowości internetowej na stabilność sektora wymaga dalszych badań [Ciciretti, Hasan, Zazzara 2009: 97]. Najnowszą formą bankowości zdalnej jest dostęp oparty na telefonii komórko-wej (bankowość mobilna – mobile banking). Rozpowszechnienie się smartfonów i tabletów z dostępem do Internetu skłoniło banki do wykorzystania tego kanału dystrybucji usług, zwłaszcza że korzystający z urządzeń mobilnych wchodzą w interakcje z bankiem 3,5 razy częściej niż użytkownicy bankowości internetowej [Bons i in. 2012: 197]. Badania wskazują na rosnące zainteresowanie dostawców usług bankowych tym kanałem dystrybucji usług: 45% banków deklarowało, że mobilny kanał dystrybucji usług był priorytetem w 2013 r., a 63% banków rozwa-żało taką ewentualność w latach 2013-2015 [Misys, Finextra 2012: 3]. Podobnie jak wcześniej bankowość internetowa, bankowość mobilna stała się alternatywnym kanałem dystrybucji usług bankowych. 8 Całkowite zastąpienie fizycznych kanałów dystrybucji nie jest możliwe na obecnym etapie rozwoju społeczno-gospodarczego. Powstaje nawet pytanie, na ile oddziały i witryny transakcyjne są substytutami, a na ile są komplementarne?
9 Bankowość wirtualna nie rozwinęła się w stopniu, w jakim przewidywano [Berger
2003: 146-148]. Nowo powstałe banki wirtualne cechuje niższa rentowność niż ich odpowiedniki posiadające tradycyjne kanały dystrybucji usług [Furst, Lang, Nolle 2002: 104], choć niektóre opracowania przewidują rozwój tego typu banków [Beck 2001: 22; DeYoung 2002: 30].
Bankowość zdalna skutkuje brakiem możliwości określenia odnośnego rynku w sensie terytorialnym. Staje się on znacznie większy niż zasięg lokalny. Na pod-stawie teoretycznego modelu bankowości wielooddziałowej z siecią bankomatów Jukka Vesala [2000: 193] argumentuje, że jeżeli banki nie mają żadnego sposobu odróżniania się od konkurentów (np. lokalizacją), istnienie bankowości zdalnej prowadzi do wzrostu konkurencji cenowej, nawet jeśli nie istnieje zagrożenie nowym wejściem na rynek, co jest kolejnym argumentem na rzecz potencjalnej konkurencyjności (sporności) rynku usług bankowych. Bankowość zdalna, oprócz zautomatyzowanego, samoobsługowego przeprowadzania dużej liczby operacji, pozwala na śledzenie interakcji klienta, co z kolei umożliwia zebranie informacji wykorzystywanych w relacjach z klientem. Wpływ bankowości zdalnej na poprawę konkurencji na rynku usług banko-wych zależy od dwóch czynników: penetracji rynku przez nową technologię oraz zakresu świadczonych za jej pośrednictwem usług. Część odbiorców ciągle polega na tradycyjnych kanałach dystrybucji usług bankowych, co może być kwestią świadomego wyboru bądź niewiedzy w zakresie możliwości, jakie oferują nowe technologie10. Zatem stopień penetracji rynku będzie zależał od innowacyjności
społeczeństwa (jego struktury demograficznej, np. wieku, wykształcenia, oraz struktury bogactwa, np. majątku, dochodów, czy poziomu wykluczenia cyfrowe-go11). Współczesna bankowość zdalna jest przeznaczona w głównej mierze do
czynności transakcyjnych, rynku depozytowego i zarządzania aktywami (dzięki połączeniom z rynkiem kapitałowym). W mniejszym stopniu wykorzystuje się ją na rynku kredytów. Jej zastosowania ograniczają się do obsługi kart kredytowych czy wystandaryzowanych kredytów, takich jak kredyty gotówkowe oraz hipotecz-ne. Tym samym korzyści płynące ze wzrostu konkurencji są różne w odniesieniu do różnych usług bankowych. Jak stwierdzają Sandrine Corvoisier i Reint Gropp [2009: 5], bankowość zdalna w większym stopniu zwiększa konkurencyjność rynku depozytowego niż kredytowego.
2.2. Efekty skali
Postęp techniczny może również wpływać na strukturę branży. Ułatwia on konsolidację, która czyni sektor bankowy bardziej efektywnym (lub mniej nie-efektywnym) dzięki większym bankom bardziej rozproszonym geograficznie. Postęp wywiera wpływ na wielkość instytucji kredytowej. Po pierwsze, tworzy
10 Zakładamy, że istnieje pewien poziom racjonalnej ignorancji. Otóż bezpodstawne byłoby
oczekiwanie, że osoba dokonująca transakcji bezgotówkowych sporadycznie nabędzie w tym celu komputer, poniesie koszt przyłączenia do Internetu i podpisze umowę z bankiem o świadczenie usług drogą elektroniczną.
11 Poziom wykluczenia cyfrowego jest jedną z barier rozwoju bankowości zdalnej [więcej
on nowe usługi (np. centra telefoniczne – call center, bankowość internetową, hurtowe usługi, takie jak sekurytyzacja, instrumenty pochodne), które wymagają większej ekonomii skali w porównaniu z tradycyjnymi usługami bankowymi [Radecki, Wenninger, Orlow 1997: 61]. Po drugie, zastępuje on istniejące usługi nowymi, które wymagać mogą większej ekonomii skali. Dzieje się tak w przypadku elektronicznych technologii procesów płatności czy scoringu kredytowego małych przedsiębiorstw (modele SBCS – small business credit scoring) wypierającego bankowość opartą na relacjach [Hasumi, Hirata, Ono 2011: 12]. Po trzecie, postęp w zakresie inżynierii finansowej może prowadzić do lepszego kontrolowania ryzy-ka przez banki duże. W ten sposób mogą one podejmować czynności obarczone wyższym ryzykiem dające większy spodziewany zwrot12 . Po czwarte, postęp tech-niczny bardziej obniża koszty zarządzania w bankach dużych niż małych. Nowe technologie pozwalają łatwiej sprawdzać zachowania pracowników, kontrolować ryzyko operacyjne oraz redukować problem agencji [Berger 2003: 163]. W obszarze tym szybko rozwija się gałąź fintech w szerokim znaczeniu. Postęp techniczny prowadzi do przestrzennej ekspansji instytucji kredytowej. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, technologie informacyjne powodują, że geograficzna bliskość dostawcy usług nie ma znaczenia, gdyż – w przeciwień-stwie do tradycyjnych kanałów dystrybucji – odległość nie wpływa na koszty świadczenia usług elektronicznych13 . Po drugie, postęp obniża inne koszty niż związane z odległością pomiędzy dostawcą a odbiorcą. Przykładem może być scoring kredytowy, który zastępując bankowość opartą na relacjach, likwiduje koszty znajomości lokalnego rynku oraz może być świadczony bez względu na odległość. Technologia scoringu kredy-towego łączy w sobie wpływ na konkurencję takich czynników, jak: asymetria informacji, postęp technologiczny oraz wymiana informacji. Podsumowanie zalet i wad punktowych ocen ryzyka kredytowego prezentują Alfred Janc i Marcin Kraska [2001: 28-32]. Postęp w zakresie inżynierii finansowej i przetwarzania informacji doprowa-dził do rozpowszechnienia się scoringu kredytowego14 , który zwiększa konkuren-cyjność rynku kredytowego dzięki ograniczeniu zjawiska asymetrii informacji. 12 Literatura przedmiotu dowodzi, że funkcjonowanie nawet bardzo dużych instytucji kredy-towych cechuje awersja do ryzyka [Hughes, Mester 1998: 325]. 13 Jak obliczyli Mitchell A. Petersen i Raghuram G. Rajan [2002: 2537], w segmencie małych przedsiębiorstw przeciętna odległość między bankiem a kredytobiorcą w latach 70. XX w. wynosiła 15,8 mili (25,4 km), a w pierwszej połowie lat 90. XX w. – 67,8 mili (109,1 km). 14 Scoring kredytowy występuje w dwóch podstawowych formach: aplikacyjnej – punktowa
metoda oceny wiarygodności kredytowej wnioskodawcy (agenta) na podstawie cech osobistych i majątkowych przez bank (pryncypała); behawioralnej – analiza przez klienta produktów finan-sowych dotychczasowej obsługi, co wymaga informacji z długotrwałych relacji kredytodawca – kredytobiorca. W odróżnieniu od ratingu kredytowego [Dziawgo 2010] scoring kredytowy określa ryzyko w sposób punktowy, a nie literowy.
Jest on stosowany głównie przy relatywnie standardowych procedurach kredytów konsumpcyjnych lub hipotecznych, choć znajduje zastosowanie również w kre-dytach dla małych i średnich przedsiębiorstw. Scoring kredytowy w formie aplikacyjnej wpływa na konkurencję na rynku usług bankowych poprzez dwojakie obniżenie barier wejścia: obniża koszty zamiany dla kredytobiorcy oraz przenosi punkt ciężkości z kredytowania nastawionego na relacje w kierunku kredytowania nastawionego na rynek. W rezultacie zastosowania scoringu oczekiwać należy wzrostu podaży kredytu i spadku jego ceny15 .
Relatywnie nową technologią jest scoring kredytowy małych przedsię-biorstw16 . Zastosowanie scoringu w odniesieniu do tego segmentu rynku kredyto-wego umożliwia odejście od kredytowania opartego na relacjach ku kredytowaniu nastawionemu na rynek, co wpływa na zachowania konkurencyjne banków. Po trzecie, innowacyjne rozwiązania w zakresie bankowości (np. działalność transgraniczna) pozwalają kontrolować ryzyko i świadczyć usługi bankowe na duże odległości bez ponoszenia dodatkowych kosztów. Po czwarte, postęp tech-niczny pozwala obniżyć koszty zarządzania w działalności międzynarodowej. Postęp techniczny ułatwia zaangażowanie banków w procesy fuzji i przejęć (mergers and acqisitions), które prowadzą do wzrostu efektywności bądź spadku nieefektywności. Wynika to z kilku przyczyn.
Po pierwsze, postęp techniczny prowadzi do powstania usług wymagających większej ekonomii skali. Bank dysponujący nową technologią może poszerzyć działalność poprzez fuzję z innym bankiem, który staje się biorcą nowej tech-nologii. Po drugie, procesy fuzji i przejęć przyśpieszają rozprzestrzenianie się innowacji. Po trzecie, postęp techniczny wpływa na usprawnienie technologiczne we wszystkich bankach. Banki, które aktualnie nie stosują nowoczesnych tech-nologii świadczenia tradycyjnych usług, nie stosują nowo opracowanych usług bankowych, nie wykorzystują nowoczesnych technologii zarządzania, są identy-fikowane jako potencjalnie korzystne do przejęcia, gdyż gwarantuje to poprawę efektywności. Po czwarte, postęp technologiczny pozwala skrócić czas pełnej integracji łączących się instytucji, co ogranicza nakłady pracy i koszty procesu łączenia [Berger 2003: 165-166].
Postęp techniczny doprowadził do powstania elektronicznych systemów płatności. Mają one na celu przekazywanie środków pieniężnych z pominięciem
15 Jak dowodzą badania empiryczne [Berger, Frame 2005: 204], zastosowanie metod scoringu
kredytowego zwiększa podaż pieniądza, jednak przy wzroście stóp procentowych, co jest wyna-grodzeniem za zwiększone ryzyko kredytodawcy. Metody scoringu nie są doskonałe i prowadzą do udzielenia kredytów również tym podmiotom, które nie otrzymałyby ich w sytuacji pełnego badania wniosku kredytowego.
16 Technologia scoringu, od dawna stosowana w procesie udzielania kredytów
konsumenc-kich [Hand, Henley 1997: 523], została w 1995 r. wykorzystana przez Fair, Isaac and Company (FICO) – największego dostawcę modeli scoringowych – do oceny prawdopodobieństwa dotrzy-mania warunków umowy kredytowej przez małych przedsiębiorców [Berger, Frame 2005: 4].
!["Wer bist du, Menschen? Die Antwort der Bibel", Alfons Deissler, Freiburg-Basel-Wien 1985 : [recenzja]]()