Problemy ochrony dziedzictwa kulturowego Kaszub : z pieśnią i muzyką nie tylko w tle

Józef Borzyszkowski, Cezary

Obracht-Prondzyński

Problemy ochrony dziedzictwa

kulturowego Kaszub : z pieśnią i

muzyką nie tylko w tle

Acta Cassubiana 14, 99-124

2012

G dańsk

Problemy ochrony dziedzictwa

kulturowego Kaszub

(z pieśnią i muzyką nie tylko w tle)

Kwestie definicyjne

P o jęcie d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o j e s t b a rd z o ro z le g łe i w z a sad zie o b ejm u je coraz to now e obszary, coraz to now e k ateg o rie zjaw isk, stąd często b ard zo tru d n o je s t w y m ie n ić , co w c h o d z i w je g o skład. T rad y cy jn ie p rz y jm o w a n o , że d z ie d z ic ­ tw o to w sz y stk o to , co j e s t p rz e k a z y w an e z p o k o le n ia n a p o k o len ie: o d p rz e d m io ­ tó w m aterialn y ch p rzez instytucje, po w ierzen ia, o b rzęd y i obyczaje, od krajo b razu k u ltu ro w e g o , p rz e z m e n ta ln o ść z b io ro w ą po p ra k ty k i so c ja lizacy jn e, o d p ieśn i p rzez u b ió r p o p o traw y itd. To szerokie rozum ienie p o ję c ia d zied zictw o kultu ro w e (cu ltu ra l h e rita g e / p a tr im o in e cu ltu rel) w y stę p u je w p o d sta w o w y c h d o k u m e n ­ ta c h U N E S C O , w k tó ry c h d z ie li się je u m o w n ie na: m ate ria ln e i n ie m a te ria ln e 1. O k reślen ie te g o p ie rw sz e g o j e s t p ro stsze. W a rty k u le p ie rw sz y m O N Z -eto w - skiej K o n w e n c ji w sp ra w ie o c h ro n y św ia to w e g o d zie d zic tw a k u ltu ra ln e g o i n a tu ­ ra ln e g o z 1972 ro k u (p rz y ję ta p rzez P o lsk ę w 1976 r.) n a p isa n o , że z a d z ied zictw o k u ltu ra ln e u zn a je się:

„zabytki: d z ie ła arch itek tu ry , rz e ź b y i m a la rstw a m o n u m e n ta ln e g o , ele m e n ty i fo rm a c je o ch a ra k te rz e a rc h e o lo g ic zn y m , n a p isy g ro ty i z g ru p o w a n ia ty c h e le ­ m en tó w , p rz e d sta w ia jąc e w y ją tk o w ą w a rto ść d la całej lu d z k o śc i z p u n k tu w id z e ­ n ia h isto rii, sztu k i lu b n au k i;

zesp o ły : b u d o w li o d d z ie ln y c h lu b łą c zn y ch , k tó re z racji ich arch itek tu ry , ich je d n o ro d n o ś c i lu b ich in te g ra c ji w k ra jo b ra z ie p rz e d s ta w ia ją w y ją tk o w ą w a rto ść d la całej lu d z k o śc i z p u n k tu w id z e n ia h isto rii, sztu k i lu b n a u k i, m ie js c a z a b y tk o ­ w e (sites): d z ie ła c z ło w ie k a lu b d z ie ła łączn e c z ło w ie k a i p rzy ro d y , ja k ró w n ież strefy, a ta k ż e sta n o w isk a a rc h e o lo g ic zn e , p rz e d sta w ia jąc e w y ją tk o w ą w a rto ść

100

C. O

-P

, J. B

(G

)

d la całej lu d zk o ści z p u n k tu w id z e n ia h isto ry czn eg o , estety czn eg o , etn o lo g iczn eg o lub a n tro p o lo g ic z n e g o ”2.

O d w o łu ją c się do o p ra c o w a ń p re z e n tu ją c y c h p o m o rsk ie d z ie d z ic tw o k u ltury, w a rto u w z g lę d n ić d w ie p u b lik a c je : B o g a c tw o ku ltu ro w e i p rzy ro d n ic ze w si p o ­ m o r s k ie j3 o ra z D zie d zic tw o ku ltu ro w e W arm ii - M a z u r - P o w iśla . S ta n za c h o w a ­ nia, p o te n c ja ły i p r o b le m y 4. W ty m p ie rw sz y m (p o m ijając k w e stie p rz y ro d n ic z e) do d z ie d z ic tw a m a te ria ln e g o zaliczo n o : b u d o w n ic tw o sak raln e, o b ro n n e, m ie sz ­ k a ln e, p rz e m y sło w e i g o sp o d a rc z e , h isto ry c z n e b u d y n k i u ż y te c z n o śc i p u b lic z n e j, cm e n ta rz e, z a b y tk o w ą z ieleń , a ta k ż e rę k o d z ie ło 5. D ru g ie o p ra c o w a n ie je s t d o ­ k ła d n ie jsz e - tu w sk ład d z ie d z ic tw a m a te ria ln e g o w eszły : z a b y tk i a rc h e o lo g ic z ­ n e, zab y tk o w e u k ła d y u rb a n isty c z n e i ru ra listy c z n e , zab y tk i a rc h ite k tu ry i b u ­ d o w n ic tw a (w y ró żn iając: o b ro n n e, sak raln e, św ieck ie), z a b y tk o w e o b ie k ty k s z ta ł­ to w a n e j z ie le n i (p a rk i, o g ro d y , a le je , d rz e w a , c m e n ta rz e ), h is to ry c z n e szlak i d ro g o w e, k o le jo w e i w o d n e, z a b y tk i ru c h o m e , w ty m m u z e a lia , zb io ry b ib lio te c z ­ ne i a rc h iw a lia , m ie js c a u p a m ię tn ia ją c e w y d a rz e n ia h isto ry c z n e b ą d ź d z ia ła ln o ść w y b itn y c h o so b isto śc i lu b in sty tu c ji, w re sz c ie k ra jo b ra z k u ltu ro w y 6. D o p ie ro u w z g lę d n ia ją c ta k szero k ie ro z u m ie n ie p o ję c ia d z ie d z ic tw a m a te ria ln e g o , m o ż n a zd ać sobie sp raw ę z je g o b o g a c tw a . O c z y w iście, n a le ż y p rz y ty m m ie ć św ia d o ­ m o ść, że zn a c z en ie i w a rto ść p o sz c z e g ó ln y c h e le m e n tó w m o ż e b y ć ró żn e, w z a ­ le ż n o ści o d te g o , j a k ą p e rsp e k ty w ę p rzy jm iem y . M o ż n a b o w ie m p o w ie d z ie ć , że m a m y do c z y n ie n ia ze s p e c y fic z n ą „ w ie lo sto p n io w o śc ią o jc z y z n ” , a w ię c i z ło ż o ­ n o ś c ią d zie d z ic tw a. in n e b o w ie m e le m e n ty b ę d z ie m y u z n a w a li z a ce n n e , g d y u w z g lę d n im y w y m ia r lo k a ln y (d zied zictw o o jc z y z n y lo k aln ej), w y m ia r re g io n a l­ ny, n aro d o w y , tra n sn a ro d o w y (w n a sz y m p rz y p a d k u np. n a d b a łty c k i)7 c z y te ż e u ­ ro p ejsk i. To, co b ę d zie n ie z w y k le w a ż n e d la sp o łe c z n o śc i lo k a ln e j, m o że b y ć m a rg in a ln e w p e rsp e k ty w ie n aro d o w ej cz y e u ro p ejsk iej. A le n ie idzie tu ty lk o o zn a c z en ie ja k ic h ś z a b y tk ó w czy u k ła d ó w u rb a n isty c z n y c h . R z e c z p o le g a te ż n a ty m , że to , co je s t w a ż n e d la sp o łe c z n o śc i lo k aln ej, m o że w y w o ły w a ć k o n tro w e r­ sje w p e rsp e k ty w ie n aro d o w ej c z y te ż re g io n a ln e j. O cen y p rz y p isy w a n e p o s z c z e ­ g ó ln y m e le m e n to m d z ie d z ic tw a m o g ą i b a rd z o cz ę sto b y w a ją o d m ien n e. D zieje się ta k z w ła sz c z a w śro d o w isk a c h w ie lo k u ltu ro w y c h i n a d a w n y c h p o g ra n ic z a ch . 2

http://www.mk.gov.pl/pknbt/polskadoc006.php, dostęp 2008-07-29. 3

Bogactwo kulturowe i przyrodnicze wsi pomorskiej, red. B. Synak, T. Sadkowski, B. Lipiń­ ska, K. Ziembińska-Danilewicz, Gdańsk 2007.

4 Dziedzictwo kulturowe Warmii - Mazur - Powiśla. Stan zachowania, potencjały i problemy, opr. zbiorowe, Olsztyn 2006.

5 Bogactwo kulturowe..., s. 17-18: Tabela wzorcowa opracowanego bogactwa kulturowego i przyrodniczego wsi.

6 Dziedzictwo kulturowe Warmii..., s. 70-365. 7

Wyrazem takiego myślenia było np. przygotowanie Projektu strategii rozwoju i promocji turystyki kulturowej w regionie południowego Bałtyku 2008-2012.

A ta k im te re n e m je s t p rz e c ie ż P o m o rze, m a ła o jc z y z n a K aszu b ó w , o k tó ry m m ó ­ w iliśm y, że to kraj w ie lu etn i i w ie lu k u ltu r8. S z czeg ó ln y m sk arb em P o m o rza, sam y ch K aszub, a ściślej K aszubów , je s t ich ró żn o ro d n a k u ltu ra duchow a. Z w ykle ja k o je j sy n o n im tra k to w a n e j e s t p o ję c ie d z ie d z ic tw o n ie m a te ria ln e o b ejm u jące ta k ż e m u z y k ę , c h o c ia ż w w ie lu d o k u m e n ta c h , d o ty c z ą c y ch je g o o chrony, p ieśn i i m u z y k i ja k i ję z y k a brak .

Dziedzictwo niematerialne

P rzy w o łan e w yżej d y lem aty d o ty c z ą ta k ż e d z ie d z ic tw a n ie m aterialn eg o . Jego sp e c y fik a p o le g a n a ty m , że je s t o n o p rz e k a z y w an e p rz e d e w sz y stk im z a p o m o c ą p rz e k a z u u stn e g o i tra d y c ji. K o n w en cję o je g o o c h ro n ie p rz y ję ło U N E S C O n a 32 sesji K o n fe re n c ji G en eraln ej U N E S C O w p a ź d z ie rn ik u 2003 r. Z o s ta ła o n a ra ty fik o w a n a p rz e z P o lsk ę w sie rp n iu 2 0 1 0 r. W m y śl tej k o n w en cj i n ie m a te ria ln e d z ie d z ic tw o k u ltu ro w e „ o z n a c z a p ra k ty k i, w y o b ra ż e n ia , p rzek azy , w ie d z ę i u m ie ­ ję tn o ś c i - ja k ró w n ie ż z w iązan e z n im i in stru m en ty , p rzed m io ty , a rte fa k ty i p rz e ­ strzeń k u ltu ro w ą - k tó re w sp ó ln o ty , g ru p y i, w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h , je d n o s tk i u z n a ją z a c z ęść w ła sn e g o d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o . To n ie m a te ria ln e d z ie d z ic ­ tw o k u ltu ro w e , p rz e k a z y w an e z p o k o le n ia n a p o k o le n ie , je s t stale o d tw arzan e p rz e z w sp ó ln o ty i g ru p y w re lacji z ic h o to c z e n ie m , o d d z ia ły w a n ie m p rz y ro d y i ich h is to rią o ra z z a p e w n ia im p o cz u c ie to ż sa m o śc i i c ią g ło ści, p rz y c z y n ia jąc się w te n sp o só b do w z ro stu p o sz a n o w a n ia d la ró ż n o ro d n o śc i k u ltu ro w ej o raz lu d z ­ kiej k re a ty w n o śc i. ( . . . ) N ie m a te ria ln e d z ie d z ic tw o k u ltu ro w e ( . . . ) p rz e ja w ia się m ię d z y in n y m i w n a stę p u ją c y c h d zied zin ach :

a) tra d y c je i p rz e k a z y u stn e , w ty m ję z y k ja k o n o śn ik n ie m a te ria ln eg o d z ie d z ic ­ tw a k u ltu ro w e g o ;

b ) sztu k i w id o w isk o w e ;

c) zw y c z a je, ry tu a ły i o b rz ę d y św iąteczn e;

d) w ie d z a i p ra k ty k i d o ty czące p rz y ro d y i w sz e c h św ia ta ; e) rze m io sło tra d y c y jn e ”9.

P o n ie w a ż n ie m a je s z c z e w y k a z u p o lsk ic h e le m e n tó w d z ie d z ic tw a n ie m a te ­ rialn eg o , w arto p o d ać, że np. w C z e c h a c h je s t to S lo v a c k o Verbunk, czy li ta n ie c re k ru tó w re g io n u S lo v a c k o , a w e W ło s z e c h O p e ra d e i P u p i, S y c y lijsk i T eatr L a lek. M o ż n a w ię c p rz y ją ć , że zn a k o m ic ie w p isy w a łb y się n a tę listę np. o b rzęd

8 Zob. Pomorze - mała ojczyzna Kaszubów. (Historia i współczesność) / Kaschubisch-pom- mershe Heimat. (Geschichte und Gegenwart), red. Józef Borzyszkowski i D. Albrecht, Gdańsk- -Lübeck 2000.

102

C. O

-P

, J. B

(G

)

k a sz u b sk i Ś c in a n ie kani, o b rz ę d y o ż n iw in o w e , nie m ó w ią c ju ż o tra d y c y jn y m rzem io śle.

Je d n a k w arto p o k u sić się o je s z c z e szersze p o tra k to w a n ie d z ie d z ic tw a n ie ­ m a te ria ln e g o . P isa ł o ty m n ie ta k d aw n o A n d rzej Tyszka: „ jest je s z c z e je d e n sp o ­ łe czn ie u s a n k c jo n o w a n y k a n a ł p rz e k a z u d z ie d z ic tw a z a k o d o w a n y w tw o rz y w ie n a jtru d n ie jsz y m do zd e fin io w a n ia , b o n ie su b sta n c ja ln y m , u lo tn y m , często n ie fo r­ m a ln y m . M y ślę o w z o ra c h z a c h o w a n ia, k tó re p rz e k a z u je się n a d ro d ze p rz y k ła d u , n a śla d o w n ic tw a i u c z e n ia się - s ą to n a p rz y k ła d re g u ły g rz e c z n o ści, sp o so b y u ż y w a n ia ję z y k a , a k c e n to w a n ia i a rty k u la c ji i w ie le in n y c h e le m e n tó w ” 10. W ty m k o n te k śc ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , że w a ż n y m i elem e n ta m i p o m o rsk ie g o d z ie d z ic tw a s ą np. ry tu a ł z a ż y w a n ia ta b a k i, u ż y w a n ie re g u ł w ita ln y c h i p o ż e g n a ln y c h (siln ie n a c e c h o w an y c h elem e n ta m i sak raln y m i: O stań cie z B o g iem , N ie c h b ę d z ie p o ­ c h w a lo n y etc.), k a sz u b sk ie p ô d k o rb ia n iè , czy te ż u ż y w a n ie „ jo ” w ró ż n y c h sy ­ tu a c ja c h k o m u n ik a c y jn y c h .

Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego

W p rzy w o łan ej ju ż K o n w e n c ji z 1972 r. w art. 5 n ap isan o : „A b y z ap ew n ić m o ż liw ie ja k n a jsk u te c z n ie jsz ą o ch ro n ę i k o n se rw a c ję o raz ja k n ajb ard ziej a k ­ ty w n ą w a lo ry z a c ję d z ie d z ic tw a k u ltu ra ln e g o i n a tu ra ln e g o z n a jd u ją c eg o się n a ich te ry to riu m , P a ń stw a S tro n y n in iejszej K o n w e n c ji b ę d ą się starały w m iarę sw y ch m o ż liw o śc i i w w a ru n k a c h w ła śc iw y c h d la k a ż d e g o kraju:

a) u p ra w ia ć p o lity k ę o g ó ln ą zm ierzaj ą c ą do w y z n a c z e n ia d z ie d z ic tw u k u ltu ra l­ n e m u i n atu raln em u odpow iedniej funkcji w życiu zb io ro w y m i w łączy ć o c h ro ­ n ę te g o d z ie d z ic tw a do p ro g ra m ó w p la n o w a n ia o g ó ln eg o ;

b) u sta n o w ić n a sw o im te ry to riu m - o ile n ie s ą je s z c z e u sta n o w io n e - je d n ą lub k ilk a słu ż b o ch ro n y , k o n s e rw a c ji i w a lo ry z a c ji d z ie d z ic tw a k u ltu ra ln e g o i n a tu ra ln e g o , w y p o sa ż o n y c h w o d p o w ie d n i p e rso n e l i ro z p o rz ą d za ją c y c h śro d k am i p o z w a la ją cy m i n a w y k o n a n ie ic h zad ań ;

c) ro z w ija ć stu d ia i b a d a n ia n a u k o w e i te c h n ic z n e o raz d o sk o n a lić m e to d y in ­ te rw e n c y jn e , k tó re p o z w o lą k a ż d e m u p a ń stw u sp ro stać n ie b e z p ie cz e ń stw o m z a g ra ż ają c y m je g o d z ie d z ic tw u k u ltu ra ln e m u lub n a tu ra ln e m u ;

d) p o d e jm o w a ć śro d k i p ra w n e , n a u k o w e , te c h n ic z n e, ad m in istra c y jn e i fin a n ­ sow e w c e lu id en ty fik a c ji, o chrony, k o n se rw a c ji, w a lo ry z a c ji i rean im acji te g o d z ied zictw a;

e) u ła tw ia ć po w sta w a n ie i rozw ój kraj o w y c h lu b re g io n a ln y c h o śro d k ó w k s z ta ł­ c e n ia k a d r sp e c ja lis tó w w d z ie d z in ie o ch ro n y , k o n se rw a c ji i w a lo ry z a c ji

10 A. Tyszka, Dziedzictwo kultury jako dowód tożsamości, [w:] Edukacja kulturowa dzieci i mło­ dzieży szkolnej. Koncepcje i propozycje, red. S. Bednarek, E. Repsch, Wrocław 2005, s. 22.

d z ie d z ic tw a k u ltu ra ln e g o i n a ro d o w e g o i z a c h ę ca ć do p o d e jm o w a n ia b a d a ń n a u k o w y c h w tej d z ie d z in ie ” 11.

W p rz y p a d k u K o n w e n c ji d o ty czącej d z ie d z ic tw a n ie m a te ria ln eg o z ap isan o , że o c h ro n a „ o z n a c z a śro d k i m a ją c e n a ce lu za p e w n ie n ie p rz e trw a n ia n ie m a te ria l­ n eg o d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o , w ty m je g o id e n ty fik a c jê , d o k u m e n ta c jê , b a d an ie, zach o w an ie, zab ezp ieczen ie, p ro m o w an ie, w zm acn ian ie i p rzek azy w an ie, w szcze­ g ó ln o śc i p o p rz e z fo rm aln e i n ie fo rm a ln e n a u c z a n ie, ja k ró w n ie ż re w italizacjê ró ż ­ n y c h a sp e k tó w te g o d z ie d z ic tw a ” 11 12.

Jak w id ać, o b ie k o n w e n c je k ła d ą n a c isk nie ty lk o n a za c h o w a n ie, ale te ż n a re w ita liz a cjê , p ro m o w a n ie , u p o w sz e c h n ia n ie d zie d z ic tw a. Z a k ła d a siê tu w iêc a k ty w n ą rolê p a ń stw a , k tó re g o za d a n ie m w d o d a tk u je s t w sp ie ra n ie ró ż n y c h fo rm sp o łe c z n e g o z a a n g a ż o w a n ia n a rzecz o c h ro n y d z ie d z ic tw a w k a ż d y m je g o w y ­ m iarze. P o n ad to b a rd z o isto tn y m e le m e n te m je s t tu e d u k acja, zaró w n o fo rm aln a, czyli realizo w an a w szkołach, ja k i n ie fo rm a ln a (należy tu ro zu m ieć różn o ro d n o ść form ed ukacji d orosłych, d ziałań an im ato rsk ich itd.). O czyw iście, k ażd e p ań stw o m a te ż z a z a d an ie stw o rzen ie sy stem u p ra w n e g o i in sty tu c jo n a ln e g o , k tó re g o z a ­ d an iem je s t sk u teczn e rea liz o w a n ie z a d a ń sfo rm u ło w a n y c h w k o n w en cjach .

N a z ie m ia c h p o ls k ic h tra d y c je o c h ro n y w ła sn e g o d z ie d z ic tw a s ą b o g a te i daw ne. S p ecy fik a n a sz a p o le g a ła n a ty m , że ru ch och ro n y zab y tk ó w kształto w ał siê w w a ru n k a c h ro z b io ro w y c h , p rz y cz ê sty m n ie c h ê tn y m sto su n k u p a ń stw z a ­ b o rc z y c h do p o lsk ie g o d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o , a n a w e t w rê c z c e lo w eg o je g o n isz c z e n ia . B y ć m o ż e d la te g o ju ż u sa m eg o p ro g u n ie p o d le g ło śc i je d n y m z p ie rw ­ sz y ch a k tó w p ra w n y c h b y ł d e k re t R a d y R eg en cy jn ej o o p ie c e n a d z a b y tk a m i z p a ź d z ie rn ik a 1918 r. S zy b k o te ż stw o rzo n o in sty tu c jo n a ln ą stru k tu rę p o w o ła n ą do o p ie k i n a d z a b y tk a m i13.

o b e c n ie sy stem p ra w n y o raz in sty tu c jo n a ln y o c h ro n y d z ie d z ic tw a k u ltu ro ­ w eg o je s t w P o lsce b a rd zo ro zw in iêty . D o ty c z y to i p o z io m u o g ó ln o k ra jo w e g o , ja k i re g io n a ln e g o cz y lo k aln eg o . O je g o z n a c z e n iu św ia d c z y c h o ć b y fak t, że z o ­ stał p rz y jê ty N a ro d o w y p ro g ra m ku ltu ry: O ch ro n a za b y tk ó w i d zie d zic tw a k u ltu ­ ro w eg o n a la ta 2 0 0 4 -2 0 1 3 . W arto z n ie g o za c y to w a ć o b szern e frag m en ty , p o n ie ­ w a ż k la ro w n ie p rz e d sta w io n o tu p rz e d e w sz y stk im o b o w ią z u ją c y stan p raw ny, ale te ż w y ło ż o n o cele o ra z z a sa d y o c h ro n y d zied zictw a.

D o k u m e n t te n z a c z y n a siê o d u sta le ń d efin icy jn y ch : „ K u ltu ra to , w ro z u m ie ­ n iu h isto ry c z n y m ta k ż e d z ie d z ic tw o n a ro d o w e , w y tw o ry i c z y n n o śc i d an eg o n a ­ ro d u , n a le ż ą ce do k a te g o rii k u ltu ry sy m b o liczn ej, m a ją c e w y ją tk o w ą p o w s z e c h n ą

11 http://www.mk.gov.pl/pknbt/polskadoc006.php, dostęp 2008-07-29. 12

http://fndk.livenet.pl/strona-glowna/konwencja-unesco/, dostęp 2011-09-14.

Zob. J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, Zakamycze 2001, t. 1, s. 342 i n.

104

C. O

-P

, J. B

(G

)

w a rto ść , szczeg ó ln ie d la d an eg o n a ro d u p o p rz e z d aw an ie p o c z u c ia id e n ty fik a c ji, w ięzi. S ą to w szczeg ó ln o ści: d o b ra ru ch o m e lub n ie ru c h o m e , zaró w n o relig ijn e, ja k i św ieck ie (n a p rz y k ła d z a b y tk i h isto rii, arch itek tu ry , sztu k i, rzeźby, m a la r­ stw a, m u zy k i, litera tu ry ); s ta n o w isk a arc h e o lo g ic zn e ; z e sp o ły b u d o w la n e p o s ia ­ d ające ja k o tak ie zn a c z en ie h isto ry c z n e lub a rty sty czn e; d z ie ła sztuki, rękopisy, k sią ż k i i in n e p rz e d m io ty o z n a c z en iu arty sty c z n y m , h isto ry c z n y m lu b a rc h e o ­ lo g iczn y m , ja k ró w n ie ż zb io ry n a u k o w e i zb io ry k sią ż e k , a rc h iw a lió w lub re p ro ­ d u k cji w yżej o k re ślo n y c h d ó b r” 14. C h o ć je s t to d e fin ic ja p o p ra w n a i d o ść s z e ­ ro k a, to z w ra c a tu je d n a k u w a g ę k o n c e n tra c ja n a m a te ria ln y m w y m ia rz e d z ie ­ dzictw a. N ie w sp o m in a się o ta k ic h elem en tach , ja k ch o ćb y obrzędy, m u z y k a c z y . .. j ę zy k .

A n a liz u ją c sy stem p raw n y , p o z a c y to w a n iu o d p o w ie d n ic h za p isó w K o n s ty ­ tu c ji sfo rm u ło w a n e z o s ta ją p o d sta w o w e z asad y k o n stru o w a n ia m o d e lu o c h ro n y d ó b r kultury, w y w ie d z io n e w ła śn ie z u sta w y zasad n iczej:

„1. z a sa d a d e m o k ra ty c z n eg o p a ń stw a p ra w n e g o , u rz e c z y w istn iają c e g o z a sad y sp ra w ie d liw o śc i społecznej (art. 2);

2. z a sa d a p a ń stw a za p e w n ia jąc e g o o ch ro n ę śro d o w isk a, w któ rej k ie ru je się z a ­ sa d ą z ró w n o w a ż o n eg o ro z w o ju (art. 5);

3. z a sa d a d e c e n tra liza c ji w ła d z y p u b liczn ej (art. 15 ust. 1), z a sa d a u c z e stn ic tw a sa m o rz ą d u te ry to ria ln e g o w sp ra w o w a n iu w ła d z y p u b liczn ej (art. 16 u st. 2); 4. o b o w ią z u ją c e n o rm y k o n sty tu c y jn e fo rm u łu ją ta k ż e zasad ę o c h ro n y w ła s n o ­ ści i p ra w a d z ie d z ic z e n ia (art. 21 ust. 1), o d k tó re g o u sta w o d a w c a k o n s ty tu ­ c y jn y w p ro w a d z a od stęp stw o w instytucjonalnej form ie w yw łaszczen ia, które » je st d o p u sz c z a ln e je d y n ie w ó w c z a s, g d y je s t d o k o n y w a n e n a cele p u b lic z n e i z a słu sz n y m o d sz k o d o w a n ie m « (art. 21 ust. 2 )” 15.

N a jis to tn ie js z y m je d n a k d o k u m e n te m j e s t U s ta w a o o c h ro n ie z a b y tk ó w i o p iece n a d zab y tk am i: „W m y śl u sta w y d ział k u ltu ra i o c h ro n a d z ie d z ic tw a n a ­ ro d o w e g o o b ejm u je sp raw y ro z w o ju i o p iek i n a d m a te ria ln y m i n ie m a te ria ln y m d z ie d z ic tw em n a ro d o w y m o raz sp ra w y d zia ła ln o śc i k u ltu ra ln e j, w ty m m e c e n a tu p a ń stw o w e g o n a d t ą d z ia ła ln o śc ią , w szc z e g ó ln o śc i w z a k resie (art. 14 ust. 1): - p o d trz y m y w a n ia i ro z p o w sz e c h n ia n ia tra d y c ji n aro d o w ej i p a ń stw o w e j, - o c h ro n y z a b y tk ó w i o p iek i n a d za b y tk a m i, d zia ła ln o śc i m u zeów ,

- m ie jsc p a m ię c i n a ro d o w e j, g ro b ó w i c m e n ta rz y w o je n n y c h , p o m n ik ó w z a ­ g ła d y i ich stre f o ch ro n n y c h ,

- d ziałaln o ści tw ó rc z e j, arty sty czn ej, k u ltu ry ludow ej i rę k o d zieła artystycznego o ra z ic h ochrony,

14 Narodowy program kultury: Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004­ - 2013, Warszawa 2004, s. 6-8. Całość na www.mkidn.gov.pl

- w y d aw n ictw , k się g a rstw a , b ib lio te k i c z y teln ictw a, - e d u k acji k u ltu ra ln e j,

- w y sta w arty sty c z n y c h , - p o lity k i au d io w iz u a ln e j,

- am a to rsk ie g o ru c h u arty sty c z n e g o , o rg a n iz a c ji i sto w a rz y sz e ń re g io n a ln y c h o raz sp o łe c z n o -k u ltu ra ln y ch ,

- w y m ia n y k u ltu raln ej z zag ran icą,

- d zia ła ln o śc i w id o w isk o w e j i ro zry w k o w ej.

P o d sta w ą p ra w n ą u stro ju o c h ro n y d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o w P o lsce je s t u s ta w a o o c h ro n ie z a b y tk ó w i o p iece n a d za b y tk am i. R e g u lu je o n a w sp o só b c a ło ­ ścio w y p o ję c ia z a b y tk u , o c h ro n y i o p ie k i n a d za b y tk a m i, fo rm o chrony, k o m p e ­ te n c je o rg a n ó w o c h ro n y zab y tk ó w , w ty m a d m in istra c ji rząd o w ej i sa m o rz ą d o ­ w ej, fo rm y fin a n so w a n ia o p iek i n a d za b y tk a m i, ich e w id e n c jo n o w a n ia itd.

U sta w a w p ro w a d z a p o ję c ie zab y tek . J e st to n ie ru c h o m o ść lu b rz e c z ru c h o ­ m a, ic h części lub zesp o ły , b ę d ą c e d z ie łe m c z ło w ie k a lu b z w iązan e z je g o d z ia ła l­ n o śc ią , stan o w iące św iad ectw o m in io n ej ep o k i b ą d ź zd a rz e n ia, k tó ry c h z a c h o w a ­ n ie leży w in teresie sp o łe c z n y m ze w z g lę d u n a p o s ia d a n ą w a rto ść h isto ry c z n ą , a rty sty c z n ą lub n au k o w ą.

Z a b y tk i p o d z ie lo n o n a d w ie w ie lk ie grupy:

- zabytki n ieru ch o m e (to zn aczy elem en ty kraj o b razu k u ltu ro w eg o , u k ład y u rb a ­ n isty c z n e , ru ra listy c z n e i z e sp o ły b u d o w la n e , d z ie ła a rc h ite k tu ry i b u d o w ­ n ic tw a , w ty m o b ro n n e g o , o b ie k ty te c h n ik i, tak ie ja k : k o p a ln ie , huty, e le k ­ tro w n ie , cm e n ta rz e, p a rk i, og ro d y , m ie js c a u p a m ię tn ia ją c e w y d a rz e n ia h is to ­ ry czn e lu b d z ia ła ln o ść w y b itn y c h o so b isto śc i b ą d ź in sty tu c ji),

- zab y tk i ru ch o m e (d z ie ła sztu k p la sty c z n y c h , rz e m io sła arty sty c z n e g o , sztuki u ż y tk o w ej, k o lek cje, n u m izm aty , m ilitaria, sztandary, p ie częcie, o d zn ak i, m e ­ dale i ordery, w y tw o ry te c h n ik i, m a te ria ły b ib lio te c z n e , in stru m e n ty m u z y c z ­ n e, w y tw o ry sztu k i ludow ej i rę k o d z ie ła o raz in n e o b ie k ty e tn o g raficzn e). Je d n o cześn ie w y d z ie lo n o zab y tk i a rc h eo lo g iczn e (p o zo stało ści teren o w e p ra ­ d z ie jo w e g o i h isto ry c z n e g o o sa d n ic tw a , cm e n ta rz y sk a, k u rh an y , re lik ty d z ia ła l­ n o śc i g o sp o d a rc z e j, relig ijn ej i a rty sty czn ej). O ch ro n ie u staw o w ej m o g ą tak że p o d le g a ć n a z w y g e o g ra fic zn e , h isto ry c z n e lu b tra d y c y jn e n a z w y o b ie k tu b u d o w ­ lan eg o , p la c u , u lic y lub je d n o s tk i o sad n iczej.

U sta w a w p ro w a d z iła p o ję c ia o c h ro n y i o p ie k i n a d z a b y tk am i. O c h ro n a z a ­ b y tk ó w o z n a c z a p o d e jm o w a n ie p rz e z ad m in istra c ję p u b lic z n ą d z ia ła ń w ła d c z y c h i o rg a n iz a to rsk ic h i fin a n so w y c h , u m o ż liw ia ją c y c h trw a łe zac h o w a n ie zabytków , zap o b ie g a n ie g ro ż ą c y m im zag ro ż e n io m , u d a re m n ie n ie n is z c z e n ia i n ie w ła śc iw e ­ g o k o rz y sta n ia z zab y tk ó w , p rz e c iw d z iała n ie k rad zieży , z a g in ię c iu lub n ie le g a l­ n e m u w y w o z o w i z a b y tk ó w z a g ra n ic ę , k o n tro li stan u z a c h o w a n ia i p rz e z n a c z e n ia

106

C. O

-P

, J. B

(G

)

z a b y tk ó w o ra z u w z g lę d n ie n ie z a d a ń o c h ro n n y c h w p la n o w a n iu i z a g o sp o d a ro ­ w a n iu p rz e strz e n n y m o raz p rz y k sz ta łto w a n iu śro d o w isk a.

O p ie k a n a d z a b y tk a m i sp ra w o w a n a je s t p rz e z w ła śc ic ie la lub p o sia d a c z a z a ­ b y tk u i p o le g a n a z a p e w n ie n iu w a ru n k ó w n a u k o w e g o b a d a n ia i d o k u m e n to w a n ia za b y tk u , p ro w a d z e n ia p rz y n im p ra c k o n se rw a to rsk ic h , re sta u ra to rsk ic h i ro b ó t b u d o w la n y c h , z a b e z p iec z e n iu i u trz y m a n iu z a b y tk u o raz je g o o to c z e n ia w ja k n a jle p sz y m stan ie, k o rz y sta n iu z z a b y tk u w sp o só b z a p e w n ia jąc y trw a łe z a c h o ­ w a n ie je g o w a rto śc i, p o p u la ry z o w a n iu i u p o w sz e c h n ie n iu w ie d z y o z a b y tk u o raz je g o z n a c z e n iu d la h isto rii i kultury.

O rg an am i o c h ro n y z a b y tk ó w w P o lsce, z m o c y u sta w y o o c h ro n ie zab y tk ó w i o p iece n a d z a b y tk a m i są:

- M in ister K ultury, w im ien iu k tó reg o za d an ia i ko m p eten cje, d o tyczące o chrony zab y tk ó w , w y k o n u je G e n e ra ln y K o n se rw a to r z a b y tk ó w (G K z ),

- w oj ew oda, w im ien iu któ reg o z a d an ia i kom petencj e w e w sp o m n ian y m w yżej z a k resie w y k o n u je w o je w ó d z k i k o n se rw a to r z a b y tk ó w ( w K z ) , k tó ry k ieru je w o je w ó d z k im u rz ę d e m o c h ro n y zabytków .

M in iste r K ultury, n a w n io se k G e n e ra ln e g o K o n se rw a to ra z a b y tk ó w , m o że p o w ie rz y ć p ro w a d z e n ie n ie k tó ry c h sp raw z z a k re su sw ojej w ła śc iw o śc i (z w y ją t­ k ie m w y d a w a n ia d e c y z ji a d m in is tra c y jn y c h ) k ie ro w n ik o m in s ty tu c ji k u ltu ry , w y sp e c ja liz o w a n y c h w o p ie c e n a d z a b y tk a m i, d la k tó ry c h je s t o rg an izato rem . w o je w o d a , n a w n io se k w o je w ó d z k ie g o k o n se rw a to ra zab y tk ó w , m o że p o w ie rz y ć w d ro d ze p o ro z u m ie n ia w y k o n y w a n ie części k o m p e te n c ji w o je w ó d z k ie g o k o n ­ se rw a to ra z a b y tk ó w g m in o m i p o w ia to m , z w y ją tk ie m p ro w a d z e n ia re je stru z a ­ b y tk ó w i w o jew ó d zk iej e w id e n c ji zabytków .

F o rm a m i o c h ro n y z a b y tk ó w są:

- w p is do re je stru zab y tk ó w , d o k o n y w a n y n a p o d sta w ie p ra w o m o cn ej d ecy zji a d m in istracy jn ej w o je w ó d z k ie g o k o n se rw a to ra zab y tk ó w ,

- u z n a n ie z a p o m n ik h isto rii, d o k o n y w a n e p rz e z P re z y d e n ta R P w d ro d ze ro z ­ p o rz ą d z e n ia,

- u tw o rz e n ie p a rk u k u ltu ro w e g o , n a stę p u ją c e w d ro d ze u c h w a ły rad y gm iny, - u sta le n ie o c h ro n y w m ie jsc o w y m p la n ie z a g o sp o d a ro w a n ia p rz e strz e n n eg o ,

p rz y jm o w a n y m w d ro d ze u c h w a ły rad y gm iny.

U sta w a w p ro w a d z a ta k ż e o b o w ią z e k p rz y g o to w y w a n ia co cz te ry la ta K ra jo ­ w e g o P ro g ra m u O c h ro n y Z a b y tk ó w i O p iek i n a d z a b y tk a m i” 16.

M im o w szy stk o z p rzy to czo n y ch pow yżej zap isó w w y n ik a ja sn o , że w m y śle ­ n iu o o c h ro n ie d z ie d z ic tw a d o m in u je m y śle n ie k a te g o ria m i z a b y tk u (o b o jętn ie, czy ru c h o m e g o , c z y n ie ru c h o m e g o ). A p rz e c ie ż p o ję c ie d z ie d z ic tw a je s t zn aczn ie

szersze n iż zab y tek . T y m czasem , ja k p isa ł Jan P ru sz y ń sk i, „Z ab y tk i m o ż n a te o re ­ ty c z n ie p o strz e g a ć w o d e rw a n iu o d h isto rii, tw o rz ą c a b stra k c y jn e i a k ad em ick ie k o n stru k c je k ie ru n k ó w arty sty c z n y c h , stylów , sz k ó ł czy w a rsz ta tó w m istrz ó w - d z ie d z ic tw a k u ltu ry w iz o lacji od d z ie jó w ro z p a try w a ć się n ie da, g d y ż ja k o z ja ­ w isk o d o sta rc z a d o w o d ó w w p ro c e sie h isto rii. D z ie d z ic tw o to sto su n ek do p rz e ­ szło ści n ie ty lk o w je j m a te ria ln y m w y m ia rz e . T w o rzo n e b y ło p rzez w ie k i d zięk i w sp ó łistn ie n iu , n ie zaś iz o lacji k u ltu ra ln e j. Jeg o tre ść i p rz e sła n ie n ie s ą i nie m u s z ą b y ć p o w sz e c h n ie p rz y s tę p n e 17.

Dziedzictwo a tradycja. Relacja problematyczna

in n y m p o jęciem , k tó re cz a sa m i b y w a sy n o n im ic z n ie tra k to w a n e z p o ję c ie m d zie d z ic tw o , je s t tra d y c ja . I rze c z y w iście , m a ją o ne w iele ze s o b ą w sp ó ln e g o , ch o ć w y s tę p u ją m ię d z y n im i isto tn e ró żn ice.

Z c a łą p e w n o ś c ią ty m , co łą c z y o b y d w a p o jęcia, je s t ich sp o łe c z n y charakter. Jak p isa ł Je rz y s z a c k i, „ w szy stk ie ro z u m ie n ia tra d y c ji, n ie z a le żn ie o d z a sa d n i­ c z y c h n ie k ie d y ró żn ic m ię d z y n im i, s ą zg o d n e w u z n a w a n iu je j z a fe n o m e n z a sa d ­ n iczo sp o łeczn y ; in n e ź ró d ła w ie d z y m o g ą m ie ć c h a ra k te r in d y w id u aln y , tra d y c ja n a to m ia st p o jm o w a n a j e s t zaw sze j ak o k o re la t jak ie j ś trw ałej g ru p y społecznej ” 18. D o k ła d n ie ta k sam o j e s t w p rz y p a d k u d zied zictw a.

S p o łeczn y c h a ra k te r o z n a c z a, że s ą o ne czy jeś. A le sp ra w a nie je s t ta k je d n o ­ z n a c z n a i o czy w ista: „T erm in » d z ied zictw o k u ltu ra ln e « n ie w y p e łn ia k ry te rió w p ra w n y c h d z ie d z ic z e n ia ani p o d m io to w o , an i p rz e d m io to w o . N ie je s t z jaw isk iem w sp ó ln y m w sz y stk im b e z w z g lę d u n a n a ro d o w o śc i, w y z n a n ie , p o ch o d z e n ie sp o ­ łe c z n e , w y k sz ta łc e n ie i asp iracje k u ltu ra ln e . C h o ć w je g o sk ład w c h o d z ą n iek tó re o b ie k ty p o ch o d z ą c e z p rz e sz ło śc i, b ę d ą c e u p rz e d n io w ła s n o ś c ią in d y w id u a ln y c h o só b i w s p ó ln o t e tn ic z n y c h , n a ro d o w y c h lu b w y z n a n io w y c h , sta n o w i p rzed e w sz y stk im sy n tezę rzeczy, w ie rz e ń , z w y c z a jó w i o b y czajó w , p raw d , p rz e k ła m a ń i p rzesąd ó w . Je st to w ię c p o ję c ie n a d zw y czaj p o je m n e i w y b ó r te g o , co j e s t je g o z a w a rto śc ią, je s t p ro b le m a ty c z n y ” 19.

R ó w n ie p ro b le m a ty c z n a je s t tra d y c ja , k tó ra ta k ż e n ie j e s t cz y m ś d an y m raz n a za w sz e , o c z y w isty m , b e z re flek sy jn y m . W ie m y ju ż , że tra d y c ja b y w a (re jk o n - stru o w an a, w y b ie ra n a , re d e fin io w a n a, p o d le g a selek cji, ale ta k ż e m a n ip u la c ji20. Z ro z u m ie n iu te g o m e c h a n iz m u słu ży ro z ró ż n ie n ie, z a p ro p o n o w a n e p rz e z J. S zac­ k ie g o , n a trz y sp o so b y ro z u m ie n ia tra d y c ji, g d zie w y ró ż n ia się je j p rzed m io to w y , 17

J. Pruszyński, op. cit., s. 44-45.

18 J. Szacki, Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia, Warszawa 1991, s. 239. 19 J. Pruszyński, op. cit., s. 46.

20 Zob. Kreacje i nostalgie. Antropologiczne spojrzenie na tradycje w nowoczesnych kontek­ stach, red. C. Obracht-Prondzyński, G. Woroniecka, D. Rancew-Sikora, Gdańsk 2009.

108

C. O

-P

, J. B

(G

)

c z y n n o śc io w y i p o d m io to w y asp e k t21. M o ż n a p o w ie d z ie ć , że o d p o w ia d a ją one n a p y tan ia: co p rz e k a z u jem y , ja k to c z y n im y i k to to robi. W k a ż d y m z ty c h w y ­ m ia ró w m o ż e i b a rd z o c z ęsto d o c h o d z i do sp o łe c z n y c h n eg o c ja c ji, d y sk u sji, sp o ­ rów , a n a w e t k o n flik tó w : co j e s t g o d n e p rz e k a z y w a n ia n a stę p n y m p o k o le n io m , ja k to ro b ić i k to to m a ro b ić (ro d zin a, szk o ła, m ed ia, K o śc ió ł, o rg a n iz a c je sp o ­ łeczn e etc.)?

Jeśli w ię c o śro d k ie m re flek sji i b a d a ń u c z y n im y c z y n n o ść p rz e k a z y w a n ia n a stę p n y m p o k o le n io m ta k ic h lu b in n y c h tre śc i (w raz z p rz y p isa n y m i im o c en am i etc.), to ty m sam y m k ła d z ie m y n a c isk n a tra n sm isję k u ltu ro w ą , czy li n a asp e k t czy n n o ścio w y . Jeśli sk o n c e n tru je m y się n a ty m , co je s t p rz e k a z y w an e (a co nie), to b ę d z ie m y się z a jm o w a li asp e k te m p rz e d m io to w y m . A je ś li z d e c y d u je m y się b a d a ć , ja k i j e s t sto su n e k d an eg o p o k o le n ia do p rz e k a z a n y c h tre śc i o ra z ja k ie s ą je g o d e c y zje o d n o śn ie te g o , co p rz e k a z a ć n a stę p n e m u p o k o le n iu , to b ę d z ie m y k o n c e n tro w a li się n a asp e k c ie p o d m io to w y m 22.

Jak w id ać, tra d y c ja n ie je s t cz y m ś sta ty czn y m , d a n y m raz n a zaw sze. S w o ją leg ity m ację czerpie z „d aw n o ści”, ale n a d e r często „d aw n o ść” ta je s t b ard zo u m o w ­ n a, w ą tp liw a , d y sk u sy jn a. N ie p rz e sz k a d z a to je d n a k w ty m , że tra d y c ja le g ity m i­ zu je d z ia ła n ia , p ra k ty k i sp o łeczn e, in sty tu c je , ry tu a ły etc. - ja k b y ło , je s t d o b rze, róbm y, ja k ojce n asze robiły, ale też: ro b im y ta k , b o je s te ś m y to w in n i po p rz e d n im p o k o le n io m (n a w e t w tedy, je ś li p o p rz e d n ie p o k o le n ia b y ły b y m o c n o zd ziw io n e p o w o ły w a n ie m się n a nie). Jak p isa ł J. S zacki, „to, co z a tra d y c ję u c h o d z i, n ie je s t n ig d y z je d n e j bryły, to te ż n o w o śc i p rz e c iw sta w ia się nie ty le je d n o ro d n a d aw - n o ść, ile d aw n o ść, której sk ła d n ik ie m isto tn y m s ą o sw o jo n e w ró ż n y c h czasa c h n o w o ś c i”23.

Tradycje muzyczne Kaszubów z Pomorza nad Wisłą

W św iecie k u ltu ry du ch o w ej K a sz u b ó w i P o m o rz a n n a d W is łą szczeg ó ln ie o ry g in a ln ą c z ąstk ę s ta n o w ią tra d y c je m u z y c z n e i śp ie w a c z e 24. T ru d n o p rz e c ie ż o d d zielić śpiew o d m uzyki. Z astan aw iając się n a d trad y cjam i m u zy czn y m i P o m o ­ rz a N a d w iśla ń sk ie g o , z w ła sz c z a w d z ie ja c h n a jn o w sz y c h - w X IX i X X w ie k u , sta n o w iący ch w naj szerszy m w y m ia rz e o o b razie w sp ó łc z e sn o śc i, trz e b a w p ie rw ­

21 Zob. też hasło tradycja, [w:] Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, War- szawa-Poznań 1987, s. 353.

22

J. Szacki, Tradycja. Przegląd problematyki, Warszawa 1971, s. 97-98.

23 Tenże, Słowo wstępne, [w:] Tradycja i nowoczesność, red. J. Kurczewska, J. Szacki, Warszawa 1984, s. 10.

24 Pomijamy tu prezentację dziejów początków i rozwoju kaszubsko-pomorskiego ruchu śpie­ waczego, zaistniałego w ostatnim 20-leciu XIX wieku (a także wcześniejszego ruchu cecy- liańskiego). Wyrazem jego znacznego zorganizowania było powstanie w 1912 roku na bazie

szym rzêdzie przywołać bogate dziedzictwo pieśni. Chodzi zarówno o pieśni lu­

dowe, jak i te, które bédąc dziełem znanych nam z imienia i nazwiska twórców

(autorów tekstów i muzyki - kompozytorów), zasiliły tradycjê ludową, stanowiąc

o kulturze muzycznej mieszkańców regionu.

Nie zapominając o wielokulturowym charakterze także Pomorza nad Wisłą,

tu skupić siê wypada przede wszystkim na kaszubsko-polsko-słowiańskiej j ej czą­

stce, mniej znanej wśród niemieckich mieszkańców Pomorza, jak tym bardziej

ogółu Niemców za Odrą i Łabą. Przywoływane dalej dzieła i postacie jej twórców

trzeba traktować jedynie jako sygnały, dotyczące różnorodności i bogactwa folk­

loru, szerzej muzyki i pieśni kaszubskiej oraz polskiej w XIX-wiecznych Prusach

Zachodnich, jak też na Pomorzu Polskim w 20-leciu miêdzywojennym oraz Ka­

szubskim po 1945 r.

spośród polskich etnologów25, badaczy - zbieraczy folkloru muzycznego

Kaszubów żyjących na Pomorzu Nadwiślańskim, którzy wyróżnili siê szczegól­

nie doniosłymi dokonaniami i zasłynéli wśród współczesnych sobie i potomnych,

uwzględnić trzeba w pierwszym rzêdzie takie postacie, jak:

-

Florian Ceynowa (1817-1881) i Szczepan Keller (1827-1872) oraz Józef

Mazurawski (1832-1877);

-

Jan Potock (1886-1940) i Łucjan Kamieński (1885-1964);

-

Leon Roppel (1912-1978) i Władysław Kirstein (1901-1987);

-

a przede wszystkim zespół współpracowników i realizatorów ogólnopolskie­

go projektu Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego z połowy XX wieku, któ­

rych owocem jest wielkie dzieło Polska pieśń i muzyka ludowa, t. 2 Kaszuby,

cz. I-III, wydane pod nazwiskami Ludwika Bielawskiego i Aurelii Miodu-

chowskiej, zrealizowane pod patronatem Instytutu Sztuki Polskiej Akademii

Nauk w Warszawie w latach 1997-199826. Przywołanych wyżej badaczy

i zbieraczy oraz innych miłośników i twórców muzyki Kaszubów możemy

poznać, bliżej studiując choćby tylko leksykon pt. Muzyka Kaszub. Materiały

encyklopedyczne, pod red. Witosławy Frankowskiej, Gdańsk 2005.

chórów z Kaszub (Kaszubski Okręg Śpiewaczy - 1909) Pomorskiego Związku Śpiewaczego, którego tradycje kultywowane i rozwijane są do dziś, m.in. poprzez wejherowski Ogólnopol­ ski Festiwal Pieśni o Morzu, organizowany od 1966 r. Zob. M. Baran, Zjednoczony ruch śpiewaczy na Kaszubach, Wejherowo 1969.

25

Zob. A. Kwaśniewska, Badania etnologiczne na Kaszubach i Pomorzu Wschodnim w XIX i X X w. Ludzie, instytucje, osiągnięcia badawcze, Gdańsk 2009.

26 Prof. Ludwik Bielawski, urodzony w 1929 r. w Chojnicach, muzykolog i badacz ludowych tradycji muzycznych Kaszub, jest absolwentem gimnazjum chojnickiego i uniwersytetu poz­ nańskiego. Od 1954 r. pracuje w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie. Jest autorem m.in. opracowania pt. Folklor muzyczny Pomorza (1972). Aurelia Miodowska (1918-1983), urodziła się w Kamionce k. Lubartowa, była absolwentką Uniwersytetu Łódzkiego. Jako folklorystka- -etnograf pracowała w IS PAN w l. 1953-1979, prowadząc badania m.in. na Kaszubach.

110

C. O

-P

, J. B

(G

)

Dr med. Florian Ceynowa uważany jest przede wszystkim za budziciela Ka­

szubów i ojca literatury kaszubskiej. Jednakże do jego równie ważnych dokonań,

zaliczonych do dorobku etnografii, należy fakt opublikowania kilku zbiorów pie­

śni, z których najważniejsze zatytułował:

-

, Swie-

cie [1865];

-

. Seszit pjervszi.

, Gdańsk [1867], z. 2.

, (Gdańsk 1868),

,

,

(Swiecie

1878)27

Podkreślić trzeba, że w zbiorach Ceynowy znajdujemy nie tylko kaszubskie

frantówki (świeckie pieśni), ale także owe światowe pieśni - polskich i innych

autorów, poznane przezeń podczas studiów uniwersyteckich i w trakcie działal­

ności w organizacjach akademickich i innych. Słabością zbiorów Ceynowy jest

to, że udokumentował jedynie część słowną pieśni. Ich melodii musimy szukać

w innych zbiorach.

Podobną drogą jak Ceynowa, ale w odniesieniu do pieśni religijnych, poszedł

ks. Szczepan Keller, m.in. proboszcz w Leśnie i Pagódkach na Kaszubach, pierw­

szy redaktor pelplińskiego „Pielgrzyma”, także Kaszuba z urodzenia, zasłużony

w wielu dziedzinach życia społeczeństwa polskiego Prus Zachodnich, który jest

twórcą najbogatszego dotąd polskiego w Prusach Zachodnich

, wydanego dotąd dwu­

krotnie w Pelplinie w latach 1871 i 1886, jakiego egzemplarze dotarły do różnych

zakątków państwa prusko-niemieckiego i Polonii w Ameryce28. Zbiór ks. Kelle­

ra, z którego obficie czerpali twórcy innych podobnych śpiewników w XIX i XX

wieku, zawiera teksty 1102 pieśni na różne okazje i święta roku kościelnego oraz

msze święte i niemal do wszystkich ważniejszych świętych. Był i jest on do dziś

szczególnie cenionym a rzadkim skarbem w kaszubsko-pomorskich domach, wy­

korzystywanym zwłaszcza w okresie Bożego Narodzenia (mnóstwo pastorałek

i kolęd) oraz podczas pustych nocy - czuwania, modłów przy trumnie zmarłego

w noc przed pogrzebem29.

27 Życie i twórczość F. Ceynowy - zob. m.in. Jan Karnowski, Dr Florian Ceynowa, oprac. i posłowiem opatrzył Jerzy Treder, Gdańsk 1997 oraz Ireneusz Pieróg, Florian Stanisław Ceynowa (1817-1881), Toruń 2009, a także Zycie i twórczość Floriana Ceynowy (1817— -1881), pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk 2012 (w druku).

28 Biografia ks. Kellera, zob. H. Mross, Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821—1920, Pelplin 1995, s. 130. (Tamże dalsza bibliografia). 29 Zob. J. Perszon, Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe

B e z cen n y m uz u p e łn ie n ie m śp ie w n ik a ks. K e lle ra je s t n ie zm iern ie rzad k o dziś sp o ty k an e, n a jw y b itn ie jsz e d zieło je g o p rz y ja c ie la, ks. J ó z e fa M a z u ro w sk ie g o , p ro fe so ra śp iew u i m u z y k i w p e lp liń sk im C o lle g iu m M a ria n u m , a ta k ż e śp iew u i litu rg ii w ta m te jsz y m sem in ariu m . K s. M a z u ro w sk i, b ę d ą c e n tu z ja s tą n ie m ie c ­ k ie g o ru c h u c e c y lia n sk ie g o , d y ry g e n te m ch ó ru k a te d ra ln e g o , d z ia ła ją c w d u ch u re fo rm y raty z b o ń sk ie j, ja k o k o m p o z y to r i d y ry g e n t p rz y g o to w a ł n ie ja k o cz. II d z ie ła K e lle ra pt. M e lo d je d o Z b io ru p ie ś n i n a b o żn y c h k a to lic k ic h d la u żytku k o ­ ścieln eg o . U łożone d o g ra n ia n a o rg a n a ch i śp ie w a n ia n a c zte ry głosy. W D ru ­ k a rn i B re itk o p fa i H a e rtla w L ip sk u . N a k ła d e m w y d aw cy . 18 7 1 30. B y ło o n o p rzez w iele p o k o le ń p o d s ta w o w ą p o m o c ą d la o rg an istó w n ie ty lk o n a P o m o rz u W sc h o d ­ n im . N a p o d k re śle n ie zasłu g u je fakt, iż obaj - K e lle r i M a z u ro w sk i - b y li nie ty lk o z b ie ra c z a m i, d o k u m e n ta lista m i, ale ta k ż e tw ó rc a m i - a u to ra m i te k stó w i m e lo d ii, k o m p o z y c ji w ie lu o p u b lik o w a n y c h p ieśn i, a b so lw e n ta m i p ru sk ic h g im ­ n a z jó w k la sy c z n y c h , z n a w c a m i k u ltu ry - ta k ż e m u zy czn ej n ie m ie c k ie j. P ro b lem z b a d a n ia k o rz e n i, in sp ira c ji ich w łasn ej tw ó rc z o śc i, to w c ią ż a k tu aln e zad an ie.

K o lejn e p o k o le n ia b a d a c z y - z b ie ra c zy fo lk lo ru - św ie c k ic h p ie śn i i m u z y k i K a sz u b ó w -P o m o rz a , re p re z e n tu ją m ię d z y in n y m i Ja n P a to c k i Ł u c ja n K a m ie ń ­ ski. P ie rw sz y ja k o K a sz u b a b y ł n a u c z y c ie le m szk ó ł p o w sz e c h n y c h w p a ń stw ie p ru sk im , a ta k ż e in sp e k to re m i n a u c z y c ie le m szk ó ł śre d n ich w o d ro d zo n ej R z e ­ cz y p o sp o lite j. D ru g i p o c h o d z ił z G n iezn a, a stu d io w a ł w B erlin ie. P o stu d iach zam ieszk ał w K rólew cu, gdzie b y ł red ak to rem „K o n ig sb erg er A llg em ein e Z e itu n g ”, ze sta n o w isk a k tó re g o zo sta ł zw o ln io n y z a d z ia ła ln o ść w tajn ej o rg a n izacji p o l­ skiej. Z K ró le w c a u d a ł się do B erlin a, sk ąd w 1919 r. w ró c ił do P o z n an ia, g d zie w sp ó ło rg a n iz o w a ł p o lsk ie sz k o ln ic tw o m u zy czn e.

Jak o m u z y k o lo g i k o m p o z y to r z w ią z a n y b y ł o d 1921 do 1939 r. z U n iw e rsy ­ te te m P o z n a ń sk im , g d zie w 1930 r. z a ło ż y ł p ie rw sz e w P o lsce arc h iw u m fo n o g ra ­ ficzn e. O baj w ę d ro w a li p o K a sz u b a c h i P o m o rzu , g ro m a d z ą c - k a ż d y n a sw ój sp o só b - m a te ria ły fo lk lo ry sty czn e.

Jan P a to c k z w ią z a n y b y ł z V erein fu r K a sc h u b isc h e V o lk sk u n d e w K a rtu ­ zach , p o w sta ły m w 1907 r., w y d a ją c y m sw o je „ M itte illu n g e n ...” o ra z z m ło d o k a - szu b am i i ich c z a so p ism e m „G ry f ’, k tó re g o p ie rw sz y n u m e r u k a z a ł się w 1908 r. N a ła m a c h ty c h c z a so p ism p u b lik o w a ł b a jk i i p ie śn i K aszu b ó w , in te re su ją c się je d n o c z e śn ie - g ro m a d z ą c i p u b lik u ją c ta k ż e śp iew an e n a p ó łn o c n y c h K a sz u b a c h

noc" - kaszubski zwyczaj dawniej i dziś, [w:] Nekropolie Pomorza, red. Józef Borzyszkow- ski, Gdańsk 2011.

30 _{Dotąd w literaturze naukowej i bibliografiach mylnie nieco podawano, iż wydano=drukowano} je w Pelplinie. Oczywiście, że wydawca dzieła był pelpliński. Nosi ono imprimatur ówczes­ nego biskupa chełmińskiego ks. Joannesa (Mariwtza) - Pelplini die 23 Decembris 1869. Ks. H. Mross, kojarząc je nieodłącznie z dziełem ks. Kellera, podał, iż także ono zostało wydane po raz drugi w 1886 r. Niestety, dotąd na egz. tegoż wydania ani w Pelplinie, ani w Gdańsku nie natrafiono.

112

C. O

-P

, J. B

(G

)

p ie śn i n ie m ie c k ie 31. W 2 0 -le c iu m ię d z y w o je n n y m p u b lik o w a ł g łó w n ie n a ła m a c h p o m o rsk ic h g a z e t k a sz u b sk ic h i p o lsk ic h . W 1936 r. w G d y n i u k a z a ło się je g o n a jw a ż n ie jsz e d zieło pt. K o p a szę to p ó rk , za w ie ra jąc e p rz e d m o w ę dr. W ła d y sła w a P n iew sk ieg o , z n aw cy lite ra tu ry i p ieśn i k asz u b sk ie j, d z iałacze T o w arzy stw a P rz y ­ ja c ió ł N a u k i i S ztu k i w G d ań sk u . P n ie w sk i stw ierd ził, iż je s t to p ie rw sz y w ię k sz y

z b ió r p ie śn i p ó łn o c n o k a sz u b sk ic h w y d a n y w ce la c h n a u k o w y c h 32. O b ejm u je on zano to w an e p rzez P atocka, u ro d zo n eg o w Strzelnie pow . Puck, śpiew ane w ro d z in ­ n y m z a k ą tk u p ieśn i m iło sn e i zalo tn e, ro d zin n e i p aste rsk ie , d u m k i i k o ły sa n k i, k o m ic z n e i ż o łn iersk ie. S tały się o ne in s p ira c ją d la p isa rz y i k o m p o z y to ró w k a ­ sz u b sk ic h i p o lsk ic h . C zęść je g o sp u śc iz n y rę k o p iśm ie n n e j, o d n alezio n ej w z b io ­ ra c h F rie d ric h a L o re n tz a w B e rlin ie , u ja w n ił k o n ty n u a to r je g o d zieła, F ried h elm H ize ja k o H u n d e r t k a sc h u b isc h e T anzversne vo n J a n P a to ck. P rzë sp ie w c zi do tu ń c a 33 Z u trw a lo n y c h p rz e z e ń m e lo d ii i te k stó w k o rz y s ta ją i d ziś tw ó rc y w s p ó ł­ c z e sn y c h k a s z u b sk ic h u tw o ró w m u z y c z n y c h o raz k ie ro w n ic y - d y ry g e n c i z e s p o ­ łó w fo lk lo ry sty c z n y c h .

Z k a sz u b sk ie g o d o ro b k u Ł u c ja n a K a m ie ń sk ie g o , p o II w o jn ie ja k o n a u c z y ­ c ie la sz k ó ł m u z y c z n y c h z w ią z a n e g o z T o ru n ie m , n ie u s ta n n ie p rz y w o ły w a n e i w y so k o ce n io n e s ą d w a zbiory: P ie śn i z K a szu b p o łu d n io w y c h , w y d a n y T oruń 1936 w ra m a c h serii P ie ś n i lu d u p o m o r s k ie g o o raz Ś p ie w n ik p o m o r s k i n a 1 lub w ię c e j g ło só w , P o z n a ń 1938. M u z y c y i m u z y k o lo d z y p a m ię ta ją te ż o o p ra c o w a ­ n y m i w y d a n y m p rz e z n ie g o w 2 z e sz y ta c h u tw o rz e K a s z ë b s c ie n u ti n a g ło s z fo rtep ian em , W arszaw a 193 6 34. Jako in icjato r b a d ań m u zy k o lo g iczn y ch trad y cji m u z y c z n y c h K aszu b ó w i P o m o rza, w y k a z u ją c y i p o d k re śla ją c y ich zw iązk i p rzed e w sz y stk im z k u ltu rą p o lsk ą , w czasie o k u p a c ji h itlero w sk iej b y ł sz y k a n o w a n y z a sp rzy jan ie P o lak o m , a p o w o jn ie z a sp rzy jan ie N ie m c o m 35. P o d o b n ie J. P ato ck , p rz e d I w o jn ą b y ł sz y k a n o w a n y p rz e z P ru sa k ó w z a sp rzy jan ie p o lsk o śc i, a po

31

Zob. np. Bunte Bilder aus Westpreussen. Bilage der Westpreussischen Schulzeitung, Danzing 1909 i „Das lande”, Jg. 20, 1912.

32 Zob. J. Patock, Kopa..., s. 4.

33 _{Zob. biogramy J. Patocka w Słowniku biograficznym Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3 i w: Mu­} zyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne. Tamże pełniejsza dokumentacja bibliograficzna. Przywołać można m.in. niemieckie opracowania: F. Hinze, Bibliographische Beitrage zu einer Geschichte der kaschubischen Literatur. Theil II. Jan Patock, „Zeitschrift fur Slavistik”, Bd XII, H. 1, Berlin 1967, s. 95-106; F. Neureiter, Geschichte der kaschubischen Literatur. Versuch einer zusammenfassenden Darstelung, 2., verb. u. erw. Auflage, München 1991, s. 76-81.

34 Jego biogram zob. m.in. w: Polski słownik biograficzny, t. XI, z. 1 i SBPN (oprac. Leon Witkowski) oraz Muzyka Kaszub... Szerzej jego życie i badania prezentuje A. Kwaśniewska w: Badania etnologiczne na Kaszubach i Pomorzu..., s. 250-257.

35

Zob. A. Kostrzewa, Idee i dramaty. O życiu i pracy badawczej Łucjana Kamieńskiego, [w:] W kręgu badaczy kultury Kaszub i Pomorza XIX i X X wieku, red. J. Borzyszkowski, Słupsk- -Gdańsk 2008, s. 107-122. Zob. też W. Sobieski, Walka o Pomorze, Poznań 1928.

1920 ro k u p o d e jrz e w a n y o n a d to ży c z liw y sto su n ek do n ie m ie c k o śc i - p ra c o w a ł b o w ie m ja k o e m e ry t w sz k o ln ic tw ie n ie m ie c k im . Ic h o so b iste i ro d zin n e lo sy s ą eg z e m p lifik a cją niełatw eg o , p o części trag iczn eg o lo su ludzi p o g ran icza, zw łaszcza lo su K a sz u b ó w i k a szu b o lo g ó w , ż y ją c y c h n a P o m o rz u m ię d z y P o ls k ą a N ie m c a ­ m i... Ten a sp e k t - w a lk i o P o m o rze, d o k u m e n to w a n ia p o lsk o śc i k u ltu ry i tra d y c ji P o m o rza, p rz y św ia d o m y m m in im a liz o w a n iu zja w isk św ia d c z ą c y ch o w z a je m ­ n y m p rz e n ik a n iu , w p ły w a c h k u ltu ro w y c h sąsiadów , tu szczeg ó ln ie n ie m ie c k ic h , b a rd z o d łu g o b y ł ek sp o n o w a n y w n a u c e i p ro p a g a n d z ie P R L p o II w o jn ie ś w ia to ­ w ej , k ie d y to ta k ż e sp o ra czę ść P o m o rz a Z a c h o d n ie g o , d o tą d n iem ieck iej p ro w in ­ cji P o m m e rn , z n a la z ła się w g ra n ic a c h P o lsk i, a w ie lu m ie sz k a ń c ó w n a d b a łty c ­ kiej k ra in y z n a d W isły m ig ro w a ło n a z a c h ó d k u O d rze, w n o sz ą c do n o w o tw o rz ą ­ cej się k u ltu ry m ie s z k a ń c ó w te g o ż re g io n u e le m e n ty k a s z u b s k o -s ło w ia ń s k ie , n a jsiln ie jsz e , n a jłatw iej się za k o rz e n iają c e w łaśn ie w św iecie n a n o w o ro z w ija ją ­ ceg o się fo lk lo ru i m u zy k i. N a P o m o rz u W sc h o d n im z p o w o je n n y c h , in d y w id u a l­ n y c h d o k o n a ń w z a k resie in w e n ta ry z a cji fo lk lo ru i w z b o g a c e n ia tra d y c ji m u z y c z ­ n y ch , z w ła sz c z a sa m y c h K aszu b ó w , n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę i w y ró ż n ie n ie z a słu ­ g u ją d o k o n a n ia K a sz u b y L e o n a R o p p la i K o c ie w ia k a W ła d y s ła w a K irste in a , m ie sz k a ją c y c h w G d y n i36. O baj im ali się ró ż n y c h z ajęć, b ę d ą c g łó w n ie n a u c z y ­ c ielam i - p ie rw sz y ję z y k a n ie m ie c k ie g o , d ru g i m u z y k i i śp iew u ja k o d y ry g e n t ch ó ró w i z e sp o łó w fo lk lo ry sty c z n y c h . R o p p e l, b ę d ą c p rz e d e w sz y stk im p o e tą i p o p u la ry z a to rem lite ra tu ry k a sz u b sk ie j, w c ią g n ą ł do w sp ó łp ra c y K irste in a ja k o d y ry g e n ta i k o m p o z y to ra (także m e lo d ii do R o p p lo w y c h te k stó w ) do z g ro m a d z e ­ n ia i o p ra c o w a n ia k o le jn e g o z b io ru P ie ś n i z K a s z u b , w y d a n y c h w G d a ń sk u w 1958 r. K irste in , p u b lik u ją c y w ła s n e z b io ry p ie ś n i k o c ie w s k ic h , m o rsk ic h i p o m o rsk ic h , tw o rz ą c y co ra z to n o w e ich k o m p ila c je , zo sta ł te ż z a a n g a żo w a n y p rz e z L. R o p p la do o p ra c o w a n ia stro n y m u zy czn ej zeb ra n e g o g łó w n ie p rz e z sie ­ b ie, p o części a u to rstw a in sp iro w a n y c h p rz e z e ń w sp ó łc z e sn y c h p o e tó w i k o m p o ­ zy to ró w z w ią z a n y ch z K asz u b a m i, zb io ru : K a szë b sk ié k o lę d ę ë g o d o w ë sp iew ë. Po śm ierci R o p p la ic h m a sz y n o p iso w o -rę k o p iso w y z b ió r z a c h o w a ł się - o d n a le ­ z io n y z o sta ł - w ręk a c h W. K irste in a i stąd je g o ty lk o n a z w isk o fig u ru je n a stronie ty tu ło w ej dzieła. W o p raco w an iu g łó w n ie m u zy czn y m Jerzeg o S tach u rsk ieg o u k a ­ zało się ono po d ty m że ty tu łem w G d ań sk u w 1982 r 37 W e w stęp ie J. B o rzy szk o w - sk ieg o z a p re z en to w a n e s ą rz e c z y w iste d zieje n a ro d z in te g o zb io ru , czy li d e c y d u ­ ją c y u d z ia ł L. R o p p la, ja k te ż z a sy g n a liz o w a n e je g o liczn e, in sp iru ją c e k o n ta k ty

z a u to ra m i te k só w i k o m p o z y to ra m i m e lo d ii, w sp ó łc z e śn ie m u to w a rz y sz ą cy m i p o e ta m i i m u z y k a m i, tw ó rc a m i n ie ty lk o k o lęd , ch o ć to o ne s ta n o w ią szczeg ó ln ie isto tn y i in n o w a c y jn y sk ład n ik k u ltu ry m u zy czn ej K a sz u b ó w w X X w iek u . 36 Ich biogramy zob. SBPN oraz Encyklopedia Gdyni, Gdynia 2006, s. 318 i 678-679. 37

Zob. Kaszëbskié kolqdë ë godowë spiewë. Zebrał i wstępnie opracował Władysław Kirstein, Gdańsk 1982. Na stronie redakcyjnej czytamy m.in.: „Wybór i przygotowanie do druku: Jerzy Stachurski. Wstęp: Józef Borzyszkowski” .

114

C. O

-P

, J. B

(G

)

Ju ż p rz e d la ty z w ró c o n o u w a g ę , że z b o g a te g o sk a rb c a św ie c k ic h -lu d o w y c h p ie śn i k a sz u b sk ic h do tra d y c ji o g ó ln o p o lsk iej w e s z ła je d n a z a p rz y c z y n ą zn an eg o k o m p o z y to ra w arm iń sk o -w ie lk o p o lsk ie g o F e lik sa N o w o w iej sk ieg o (1 8 7 7 -1 9 4 6 ).

Je st o n m .in . a u to rem m e lo d ii do H y m n u k a szu b sk ie g o do słó w H ie ro n im a D e rd o w sk ie g o (1 8 5 2 -1 9 0 2 ) o raz w ie lu in n y c h p ieśn i i u tw o ró w o te m a ty c e k a- sz u b sk o -p o m o rsk iej i m o rsk ie j, m .in . o p e ry L e g e n d a B a łty k u , sk o m p o n o w an ej n a p o d sta w ie k aszu b sk iej b a śn i o zato p io n ej W in e c ie 38. T ą d ziś, lu b ju ż ty lk o d o ść p o w szech n ie z n a n ą w P o lsce, p ie ś n ią k a s z u b s k ą je s t u tw ó r pt. H e j żeglarzu, że g lu j­ ż e ...! P od o b n ie w ku ltu rze o g ólnoniem ieckiej z a p rz y c z y n ą p isa rz a i p o ety W ern era B erg en g ru en a (1 8 9 2 -1 9 6 4 ) zaistn iała (zasły szan a p rzezeń w d zieciń stw ie) n a k ilk a p o k o le ń k a sz u b sk a k o lę d a - p asto ra łk a , z n a n a ja k o K a sc h u b isc h e s W eihnachts­ lied, tłu m a c z o n a dalej n a ję z y k p o lsk i i o ry g in a łu - ję z y k k a sz u b sk i....39 W śró d au to ró w je j n o w e g o k a sz u b sk ie g o te k s tu je s t n a u c z y c ie l i p o e ta k a sz u b sk i S tefan B ieszk (1 8 9 5 -1 9 6 4 ), u ro d z o n y i u k sz ta łto w a n y w e F ry b u rg u B a d e ń sk im , k tó ry z a m ie sz k a ł n a P o m o rz u d o p iero w 1920 r. z o jcem F e rd y n a n d e m , o b e jm u jący m d y rek cję g im n a z ju m w C h o jn ic a c h , g d z ie ry c h ło zo sta ł ró w n ie ż n a u c z y c iele m m .in. łaciny. O n to p rz e d II w o jn ą, a z w ła sz c z a p o w o jn ie , w ę d ru ją c p o K a sz u ­ b a c h w ra z z m ło d z ie ż ą i w ra m a c h b a d a ń te re n o w y c h , g ro m a d z ił nie ty lk o p e re łk i k a sz u b sk ie g o fo lk lo ru m u z y c z n e g o , ale tw o rz y ł te ż w ła sn e p ie śn i k a sz u b sk ie - sło w a i m e lo d ie , k tó re z a p rz y c z y n ą z a p rz y ja ź n io n y c h k o b ie t z z e sp o łu „W d zy - d z a n k i” w e W d z y d z a c h K isz e w sk ic h i g ru p k i m ło d z ie ż y stu d en ck iej z k o ń c a lat sz e ść d z ie sią ty ch X X w ie k u p o sz ły c iu t szerzej w k a sz u b sk o -p o m o rsk i św iat40. Ten p o e ty c k o -k o m p o z y to rsk i d o ro b e k S te fa n a B ieszk a, zn a n e g o d o tą d g łó w n ie ja k o a u to ra p a trio ty c z n y c h d ra m a tó w h isto ry c z n y c h w ję z y k u p o lsk im (w ro d zaju Tobie O jc z y z n o ) o ra z S o n e tó w k a s z u b s k ic h 41, c z e k a n a p e łn ą in w e n ta ry z a c ję i a n alizę ta k ż e m u z y c z n ą . W je g o k o m p o z y c ja c h o d n a jd u je m y b o w ie m k lim a ty i d ź w ię k i sp o ty k an e n ie ty lk o n a K asz u b a c h i w B a d en ii, co w c a le n ie p o w in n o d ziw ić bad aczy , g d y ż w d zie c iń stw ie i m ło d o śc i ję z y k i k u ltu ra n ie m ie c k a , ta k ż e m u z y c z n a , o b o k k aszu b sk iej i p o lsk ie j, b y ła je g o u d z ia łe m n a co d zień , a do k o ń ­ c a ż y c ia p o z o sta ła m u b lisk a , n ie ty lk o z te g o w z g lę d u , iż je g o ż o n ą w 1923 r. 38 39 * 41 38 Zob. J. Boehm, Feliks Nowowiejski 1877-1946, Olsztyn 1977 i A. Poszowski, Kompozycje

Feliksa Nowowiejskiego o tematyce kaszubskiej, [w:] Feliks Nowowiejski w setną rocznicą urodzin. Prace specjalne 13. Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Gdańsku, WSP w Olsz­ tynie, Gdańsk 1978.

39

Zob. W. Bergebgruen, Kaschubisches Weihunachbslied, „Heimetlatter” Ig. XII, nr 23, Braun­ schweig 2002, s. 34; J. Borzyszkowski, Kuchnia i... „Koląda Kaszubów” w X I X i X X wieku, [w:] Wokół pomorskiej kuchni. X Konferencja Kaszubsko-Pomorska, red. B. E. Nowina-Sro- czyńska, Słupsk 2009, s. 32-54.

Tu można przywołać własne doświadczenia i wspomnienia J. Borzyszkowskiego jako prezesa Klubu „Pomorania” w Gdańsku w latach 1966-1969.

41 Zob. F. Neureiter, Geschichte der Kaschubischen Literatur..., s. 185-190, a także S. Bieszk, Tobie Ojczyzno, Chojnice 1937 i 1995 oraz tenże, Sonety kaszubskie, Gdańsk 1975 i 1986 z Posłowiem J. Borzyszkowskiego.

została urodzona i ukształtowana w Badenii Niemka, zakorzeniona z kolei w pol­

skości, wychowująca w duchu polskim liczną gromadkę dzieci42.

W podobnym świecie - wielu etni i wielu kultur, a przede wszystkim obok

rodzimej kultury kaszubskiej, także polskiej i niemieckiej, wyrosło pokolenie

młodszych od S. Bieszka działaczy kultury i twórców literatury (także pieśni ka­

szubskich), z których część w latach trzydziestych XX wieku stworzyła ruch zrze-

szeńców, podkreślających odrębności językowo-kulturowe Kaszubów43. Dla nich

Stefan Bieszk, zwłaszcza po 1945 r., był swoistym guru, głównie w sprawach

języka i pisowni oraz twórczości literackiej. Ich najwybitniejszy przedstawiciel,

Jan Trepczyk (1907-1989), nauczyciel, kompozytor i dyrygent chórów, poeta

i działacz, zasłynął jako autor licznych pieśni, wykonywanych przezeń swego czasu

w duecie z żoną Leokadią, zarówno świeckich, jak i religijnych44. Największe

z opublikowanych zbiorów jego pieśni to: Kaszëbskji Pjesnjôk (Rogoźno 1935)

i Lecë choranko (Wejherowo 1980 i 1997). Wiele z nich ukazało się w zbiorach,

prezentujących opracowania chóralne itp. innych kompozytorów i dyrygentów.

Dziś nadal, mimo pojawienia się po jego śmierci wielu nowych poetów - pjesnio-

dzejôrzów kaszubskich, jego słowa i muzyka zajmują czołowe miejsce w skarbcu

muzycznym Kaszubów, znajdując wykonawców wśród amatorów i profesjonalis­

tów, zadomawiając się pod kaszubskimi strzechami i sklepieniami kościołów, zys­

kując laury wraz z ich wykonawcami na festiwalach w kraju i za granicą.

Do grona twórców najpopularniejszych dziś na Kaszubach autorskich pieśni

- tekstów i kompozycji należy m.in. ks. Antoni Pepliński (1918-1995), zakorze­

niony na pograniczu kaszubsko-niemieckim sprzed 1945 roku. Będąc przez dłu­

gie lata proboszczem w ziem i chełmińskiej, w kontakcie i z tęsknoty za rodzin­

nymi Kaszubami, dokąd wrócił - na Kaszuby - do Mściszewic, stworzył dziesiąt­

ki pieśni, z których część (także kolęd) zdobyła powszechną popularność i niemal

ludową markę. W 1988 r. w Gdańsku ukazał się ich pierwszy zbiór pt. Kaszëbë

wołają nas. Wiele utrwalonych zostało w nagraniach, także płytowych, kaszub­

skich zespołów folklorystycznych45.

42

Zob. Pro memoria Stefan Bieszk (1895-1964). Zebrał i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2012 (w druku).

O środowisku działaczy ruchu kaszubskiego i twórców związanych z pismem „Zrzesz Kaszëbskô” - organem Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów, działającym skromnie w l. 30. XX wieku w Kartuzach, kontynuujacych działalność i twórczość po 1945 r. zob. F. Neureiter, Geschichte der kaschubischen Literatur..., s. 164 i n.; W. Pepliński, „Zrzesz Kaszëbskô". Geneza i kształtowanie się oblicza społeczno-politycznego (1933-1939), „Pomerania”, 1982, nr 6; J. Borzyszkowski, Aleksander Majkowski (1876-1938). Biografia historyczna, Gdańsk- -Wejherowo 2002, s. 640 i n. oraz C. Obracht-Prondzyński, Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002, s. 445-454.

44 Zob. F. Neureiter, Geschichte..., s. 172 i n. oraz jego biogramy w SBPN i Muzyka Kaszub... 45 Zob. m. in. Muzyka Kaszub..., s. 175-176 oraz J. Borzyszkowski, Kaszubsko-pomorscy dusz­