A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO L IA O E C O N O M IC A 201, 2006
Aleksandra Rogut*
SEKTOROWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU NA PRACĘ W POLSCE
1. W ST Ę P
Celem niniejszego o p raco w an ia jest analiza elastyczności p o p y tu na pracę względem poszczególnych czynników go d eterm in ujących w czterech sek to rach g o sp o d ark i polskiej (rolnictw o, przem ysł, b ud ow nictw o i usługi) w latach 1995-2003. Z godnie z teo rią ekonom ii z a k ła d a się, że głównym i czynnikam i determ inującym i wielkość p o p y tu n a p racę są płace realne (czynnik neoklasyczny) i wielkość agregatow ego p o p y tu (czynnik keyne- sow ski). P ro w ad z o n e w p ra cy an alizy m a ją n a celu o d po w ied zieć n a pytanie, po pierw sze, k tó re z czynników (neoklasyczne czy keynesow skie) m iały najw iększy wpływ n a zm iany p o p y tu n a p racę w poszczególnych sek to rach w bad an y m okresie. Po drugie, czy elastyczność (ro zum ian a w o p raco w an iu ja k o wrażliwość) p o p y tu n a pracę je st zró żnicow ana sek- torow o.
W o p ra co w an iu czyni się kilka założeń. P rzede w szystkim za k ła d a się, że w ielkość p o p y tu n a p racę w b ad a n y m o kresie by ła ró w n a liczbie pracujących. W ynika to z fak tu , że d an e dotyczące liczby w olnych m iejsc pracy w gospodarce polskiej nie są w pełni wiarygodne, p o n ad to w w arunkach utrzym yw ania się stopy bezrobocia n a stosunkow o wysokim poziom ie sytuacja n a ry n k u p ra cy d eterm in o w an a była p op y to w ą s tro n ą ry n k u pracy. D o d a t kow o w o p ra co w an iu przyjm uje się, że wielkość ag regatow ego po pytu m ierzo n a jest w arto ścią d o d a n ą bru tto .
W ybór okresu badaw czego (lata 1995-2003) w ynika z dostępności danych statystycznych. D a n e dotyczące w artości dodanej b ru tto za la ta 1995-2003 zostały przez G U S ujednolicone, wcześniejsze inform acje nic są z nimi porów nyw alne. D an e dotyczące liczby pracujących w poszczególnych sektorach p o c h o d z ą z B ad ań A ktyw ności E konom icznej L u d n o ści (B A E L ), d an e
od noszące się d o w artości d odanej b ru tto i płac w poszczególnych sektorach - ze stro n y w w w .stat.gov.pl o ra z z „B iuletynów S tatysty czn ych ” G U S .
O p raco w an ie sk ład a się z czterech części. W pierw szej p rzed staw io n a jest sek to ro w a stru k tu ra p o p y tu n a p racę o ra z d y n am ik a jej zm ian w latach 1995-2003. W drugiej sektorow e zróżnicow anie poszczególnych d eterm in an t p o p y tu n a p racę i ich zm iany w badanym okresie. Część trzecia pracy zaw iera analizy sektorow ego zróżnicow ania elastyczności p o p y tu na pracę w Polsce. W o statniej przedstaw ione zostały najw ażniejsze w nioski płynące z p rzedstaw ion ych w pracy analiz.
2. Z M IA N Y SE K T O R O W E J ST R U K TU R Y P O P Y T U N A PR A C Ę W P O L S C E W LA TA C H 1995-2003
P o o k re sie g o s p o d a rk i ce n tra ln ie p la n o w a n e j P o ls k a o d zied ziczyła silnie zd efo rm o w an ą i zacofaną sektorow ą stru k tu rę g o sp o d ark i. D efo rm acje te w iązały się przede w szystkim z re alizac ją zasad y „p rzy sp ie szonej in d u stria liz a c ji” 1, w ra m ach której fa w o ry zo w an o pew ne działy g osp o d ark i (przem ysł ciężki, m aszynow y), co w ynikało z p rio ry tetó w p o lityczno-m ilitarnych w ram ach R W P G i U k ład u W arszaw skiego, k ła d ą cych nacisk n a strategiczny rozwój działów przem ysłu zw iązanych z in w estow aniem i zbro jen iam i. N ie u w zględ niano w spółczesnych tendencji w g o sp o d arce św iatow ej, in sp iro w an y ch rew olucją n au k o w o -tech n icz n ą. Z an ied b y w an o rów nież inne działy (przem ysł k on sum pcyjny, budow nictw o m ieszkaniow e). K o lejn ą cechą gospodarki centralnie planow ej był p ry m at p ro d u k c ji m ateria ln e j n ad p ro d u k c ją n iem ateria ln ą. P rz e k ła d a ło się to n a stosu n k o w o niski udział sek to ra usługow ego i w ysoki sek to ra prze m ysłow ego, zaró w n o w tw orzeniu d o ch o d u naro d o w eg o , ja k i w s tru k tu rze pracujących. U dział przem ysłu w tw o rzeniu d o ch o d u narodow ego w ro k u 1989 kształtow ał się n a poziom ie 53,1% . O dsetek pracujących w tym sek torze wynosił ok. 35% pracujących ogółem . N a to m ia st w se k to rze usług w ro k u 1989 pracow ało ok. 38% p racujących ogółem , wy tw a rz a ją c 38,4% d o c h o d u n aro d o w eg o 2. S tru k tu ra p ra cu jący c h w gos p o d arce polskiej odziedziczona po latach system u g o sp o d ark i planow anej znacząco odbiegała od stru k tu ry pracujących w k ra ja ch E u ro p y Z a c h o dniej. O d ró ż n ia ł ją zw łaszcza w ysoki o d setek p ra cu jący c h w sektorze
1 P. G likm an, A . Lipowski, Przezw ycięzanie dysproporcji m akrostrukiuralnych w okresie
transformacji, [w:] D ynam ika transformacji gospodarki polskiej, red. M. Belka i W. Trzeciakowski,
IN E P A N , W arszawa 1997, s. 14.
2 W. K w iatkow ska, Z m iany struktury pracujących w Polsce tv kontekście integracji z Unią
Europejską, [w:] W zrost gospodarczy, restrukturyzacja i bezrobocie w Polsce, ujęcie teoretyczne i p raktyczn e, Katedra Ekonom ii Uniwersytetu Łódzkiego, Ł ódź 2000, s. 210-214.
rolniczym i sektorze przem ysłow o-budow lanym , niski zaś w sektorze usłu gow ym 3. P o drugiej w ojnie światowej w większości krajów europejskich nastąp ił odpływ znacznej części ludności z ro ln ictw a i ze wsi. W Polsce pow yższe zm iany nie m iały tak istotnego c h a ra k te ru , co przełożyło się na znacznie wyższy udział rolnictw a w absorpcji siły roboczej. W rolnictw ie w 1989 r. z a tru d n io n y ch było ok. 27% p racujących ogółem i w ytw arzano 8,5% d o ch o d u narodow ego.
Jednym z podstaw ow ych wyzwań, przed któ ry m i stan ęła g o sp o d ark a polska na p o cz ątk u okresu tran sform acji była p o trz e b a głębokiej re stru k turyzacji zarów no polskiego rolnictw a, ja k i przem ysłu. Jeżeli chodzi o sektor przem ysłow y, to głów nym zadaniem było zm niejszenie liczby pracujących w zacofanych i nierentow nych gałęziach przem ysłu - w górnictw ie i h u tn ic tw ie4. W ro ln ictw ie n a to m ia st najw ażniejszym za d an iem była re d u k cja nadm iernej liczby pracujących.
O bserw ując zm iany, jak ie zachodziły w sektorow ej stru k tu rze pracujących w gosp o d arce polskiej w latach 1995-2003 (por. rys. 1) m o żn a sform ułow ać kilka w niosków :
Rys. 1. D ynam ika liczby pracujących w poszczególnych sektorach gospodarki polskiej w latach 1995-2003* (rok 1995 = 100)
* D a n e d otyczące liczby pracujących w przem yśle i budow nictw ie obejm ują tylk o trzy kwartały 2003.
Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstawie: A ktyw ność ekonom iczna ludności Polski, [G U S, W arszawa] różne wydania z lat 1995-2003.
• P rzez cały b ad a n y okres liczba pracujących w sektorze rolniczym ch a rak tery zo w a ła się tendencją m alejącą. W latach 1995-2003 liczba p ra c u jących w tym sektorze i zm niejszyła się o 822 tys. o sób (z ok. 3300 do
3 Tam że, s. 215-217.
ok. 2500 tys. osób), czyli o ok. 25% pracujących. Ś rednioroczne zm iany liczby pracujących w rolnictwie w stosunku do roku poprzedniego kształtowały się n a poziom ie w przybliżeniu -3 ,4 % .
• W sektorze przem ysłow ym , liczba pracujących w latach 1995-1998 utrzym yw ała się n a praw ie niezm ienionym poziom ie (ok. 3820-3845 tys. osób). Z naczny sp adek nastąp ił n ato m iast w latach 1999-2002. Liczba pracujących w tym sektorze zm niejszyła się wówczas o p o n ad 700 tys. osób. W trzech pierw szych k w a rta ła c h 2003 r. n a s tą p ił dalszy sp ad e k liczby pracujących. W sto su n k u d o analogicznego okresu ro k u poprzedn ieg o liczba pracujących w przem yśle zmniejszyła się o 29 tys. osób. Ś rednioroczne zm iany liczby p ra cu jący c h w tym sektorze w s to su n k u d o ro k u p o p rzed n ieg o kształtow ały się n a poziom ie -2 ,6 % .
• W sektorze budow lanym liczba pracujących w latach 1995-1998 wzrosła o 180 tys. osób. W kolejnych latach (1999-2002) sp ad ła z kolei o ponad 220 tys. osób. W trzech pierw szych kw artałach ro k u 2003 liczba pracujących n ad a l sp ad a ła (w sto su n k u do analogicznego ok resu ro k u poprzedniego o 48 tys. osób ). Ś rednioroczne zm iany liczby pracujących w tym sektorze w sto su n k u do ro k u poprzedniego kształtow ały się n a poziom ie -1 ,3 % .
• W sektorze usługowym liczba pracujących przez większość analizowanego okresu ch arak tery zo w a ła się tendencją rosnącą. W latach 1995-1999 wzrosła o praw ie 800 tys. osób (z ok. 6730 d o ok. 7520 tys.). W latach 2000-2002 sp ad ła d o niecałych 7200 tys. osób. W ro k u 2003 n astąp ił jed n ak ż e w zrost liczby pracujących w tym sektorze o ponad 30 tys. osób. O gółem w latach 1995-2003 liczba pracujących w zrosła tu o 483 tys. osób, czyli o 7,2% pracujących w ro k u 1995. Średnioroczne zm iany liczby p racujących w tym sektorze w stosunku do roku poprzedniego kształtow ały się n a poziom ie 0,9% .
60,0%
40,0% 30,0% 50,0%
rolnictwo przemysł budownictwo usługi O 1995 □ 2003
Rys. 2. Sektorow a struktura pracujących w gospodarce polskiej w 1995 i 2003 r. (w % łącznej liczby pracujących)
Z m ian y liczby pracujących zachodzące w badanym okresie przełożyły się n a zm ianę stru k tu ry p racujących w gospodarce polskiej (por. rys. 2). Udział pracujący ch w sektorze rolniczym zm niejszył się o ok. 4,1 p u n k tu procen tow ego (z 22,5 do 18,4% ). M niejsze zm iany zaszły w sektorze przem ysłowym. U dział pracujących w tym sektorze spadł o ok. 2,5 p u n k tu procentow ego (z 25,2 d o 22,7% ). O dsetek pracujących w budow nictw ie n a k oń cu badanego o kresu kształto w ał się rów nież n a niższym poziom ie niż w ro k u 1995. W 1995 r. w budow nictw ie pracow ało przeciętnie 6,06% pracujących ogółem , w 2003 zaś - 5,85% . Przez cały badany okres udział p racujących w sektorze usługow ym w ykazyw ał tendencję rosnącą. W latach 1995-2003 odsetek pracujących w tym sektorze w zrósł o ok. 7,5 p u n k tu procentow ego (z 45,5 d o 53,0% ).
3. D E T E R M IN A N T Y P O P Y T U N A PR AC Ę W P O L SC E
W P O S Z C Z E G Ó L N Y C H SEK TO R A C H W LATACH 1995-2003
W poniższej części pracy przyjm uje się (zgodnie z teo rią ekonom ii), że najw ażniejszym i d eterm in an tam i p opytu na p racę są w ysokość płac realnych (czynnik neoklasyczny) o raz wielkość p op ytu na ry nk u p ro d u k tu (czynnik keynesow ski). Celem rozw ażań jest tu p ró b a odpow iedzi n a p ytanie, czy w spom nian e czynniki m iały wpływ n a wieliość p o p y tu n a p racę w p o szczególnych sektorach. Poniżej przeanalizow ane zostanie k ształtow anie się p ra c realnych i wielkości p o p y tu na rynku p ro d u k tu (m ierzonego w pracy w arto ścią d o d a n ą b ru tto ) w latach 1995-2003.
Z godnie z te o rią neoklasyczną, isto tn ą d e te rm in a n tą p o p y tu n a pracę jest w ysokość płac realnych. W edług neoklasyków dla zapew nienia stabilności zatrudnienia tem po w zrostu płac realnych pow inno być rów ne tem p u w zrostu w ydajności pracy. Jeżeli n ato m iast tem po w zrostu płac realnych utrzym uje się n a poziom ic wyższym niż tem po w zrostu w ydajności pracy, pow staje lu k a płacow a. Istnienie luki płacow ej jest, w edług neoklasyków , czynnikiem ograniczającym w ielkość p o p y tu na pracę.
Poniżej p rzedstaw ione zostało k ształtow anie się płac realnych w p o szczególnych se k to ra c h w latach 1995-2003 (p o r. rys. 3). P o ró w n u jąc kształto w an ie się płac w rolnictw ie, przem yśle, budow nictw ie i usługach m o żn a pow iedzieć, że:
• N a początku badanego okresu najniższe były płace w sektorze rolniczym, stanow iąc ok. 91% przeciętnej płacy w Polsce. Najwyższymi płacam i cechował się n a to m ia st sek to r przem ysłow y, w k tó ry m płace kształtow ały się na poziom ie p o n ad 109,4% średniej krajow ej. W budow nictw ie i usługach re la q e płac w ynosiły odpow iednio: 92,4 i 94,5% średniej krajow ej.
• W latach 1995-2003 najszybciej rosły płace w sektorze rolniczym .
Przeciętne tem po w zrostu sięgnęło poziom u 6,93% rocznie. Płace w sektorze budow lanym rosły w tem pie 6,88% rocznie, w usługowym 6,25% . Najw olniej rosły płace w przem yśle, przeciętnie w tem pie 5,6% rocznie.
• P o ró w n u jąc d an e dotyczące płac z p o czątku i z k o ń ca analizow anego okresu m o ż n a zauw ażyć, że dysp ropo rcje sektorow e pom iędzy wysokością płac uległy zm niejszeniu. W ro ku 2003 najwyższe były n ad al płace w sektorze przem ysłow ym , je d n a k stanow iły ju ż tylko 105,5% średniej. Płace w usługach wynosiły 97,5% średniej, w budow nictw ie 95,9% , w rolnictw ie 92,2% .
Rys. 3. D yn am ik a płac realnych* (płace nom inalne urealnione PPI) w rolnictwie, przemyśle, budow nictw ie i w usługach w Polsce w latach 1995-2003** (P L N , ceny stałe 2000) * D an e za lata 1995-1998 zostały ubruttowione, aby m ogły być porów nyw ane z kolejnymi;
** w 2003 r. dane dotyczące płac realnych obejmują tylko pierwsze trzy kwartały. Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstawie różnych wydań „Biuletynu Statystycznego”
z lat 1995-2004.
P o ró w n u jąc jed n ak że w ysokość płac w sektorze rolniczym z płacam i w pozostałych sektorach należy zwrócić uwagę n a specyfikę sektora rolniczego. W iększość pracujących w rolnictw ie to osoby pracujące n a w łasny rachunek i osiągające z tego ty tu łu dochody. N a to m iast d an e d otyczące płac w ro l nictwie dotyczą tylko niewielkiej części zatrudnionych w tym sektorze. W roku 1995 w rolnictw ie zatru d n io n y ch było ok. 170 tys. osó b, w 2003 r. ju ż tylko ok. 90 tys. osób. Są to osoby za tru d n io n e m .in. w p aństw ow ym leśnictwie, łowiectwie o raz w gospod arstw ach dośw iadczalnych. T ym sam ym w dalszych ro zw ażaniach dotyczących wpływu płac realnych n a w ielkość p o p y tu na p racę w poszczególnych sektorach, sektor rolniczy zostanie pom inięty. Aby m óc odpow iedzieć na p ytanie, czy w zrost płac w b ad an y m okresie był
w poszczególnych sek to rach czynnikiem ograniczającym wielkość p o py tu na pracę należy po rów nać go ze wzrostem wydajności pracy. O bserw ując zm iany w ydajności pracy w poszczególnych sektorach m o ż n a pow iedzieć, że:
Rys. 4. D ynam ika wydajności pracy w poszczególnych sektorach gospodarki w latach 1995-2003 (rok 1995 = 100)
Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstawie www.stat.gov.pl; Rachunki kwartalne produktu krajowego
brutto w latach 1995-2002 oraz A ktyw ność ekonomiczna ludności Polski, [G U S, Warszawa]
różne wydania z lat 1995-2003.
• Najw yższą wydajnością pracy w ro k u 1995 cechow ał się sektor przemys łowy, nieznacznie niższą sek to r budow lany i usługowy. W sektorze rolniczym n a to m ia st w ydajność pracy k ształtow ała się na poziom ie ok. 4 razy niższym niż w p ozo stały ch sektorach gospodarki.
• P o ró w n u ją c d y n am ik ę zm ian w ydajności p ra cy w poszczególnych sek to rach m o żn a pow iedzieć, że średnioroczne tem po w zrostu wydajności p racy było najwyższe w sektorze usługow ym i w yniosło 5,5% . W sektorze przem ysłow ym i b udow lanym sięgnęło odpow iednio 3,3 i 2,8% rocznie. Jedynie w rolnictw ie w ydajność pracy sp ad ała w przeciętnym tem pie 3,2% rocznie.
• W latach 1995-2003 najw iększe zm iany zaszły w sektorze usługow ym , w którym w ydajność pracy wzrosła o ponad 53% . W przemyśle w porów naniu z początkiem bad an eg o okresu w ydajność pracy w zrosła o p o n ad 29% , a w budow nictw ie o 24% . Jedynie w sektorze rolniczym w ydajność pracy sp ad ła w bad an y m okresie o praw ie 24% .
• Pow yższe zm iany przełożyły się n a zwiększenie d y sp ro p o rcji pom iędzy sektoram i. W ro k u 2003 n o to w an o w ydajność pracy w sektorze rolniczym n a poziom ie p o n ad 7 -krotnie niższym niż w najbardziej w ydajnym sektorze usługow ym i ok. 6,5-krotnie niższym niż w przem yśle i w budow nictw ie.
P o ró w n u jąc tem po w zrostu płac w poszczególnych sektorach z tem pem w zrostu w ydajności pracy (por. rys. 5) m o żn a zauw ażyć, że:
• Jedynie w sektorze usługowym odnotow any wzrost płac był uzasadniony ekonom icznie. T em p o w zrostu płac było prakty czn ie rów ne tem pu w zrostu w ydajności pracy w tym sektorze. W latach 1995-2003 płace w usługach w zrosły o ok. 54% , w ydajność pracy o ok. 53% .
• W p ozo stałych sektorach tem po w zrostu płac było znacznie wyższe od tem p a w zrostu w ydajności pracy. W sektorze bud ow lany m w zrost ten kształtow ał się odpow iednio n a poziom ie 58 i 2 4% , w przem yśle 46 i 29% .
• M o ż n a zatem stw ierdzić, że jedynie w sektorze usługow ym płace nie były w analizow anym okresie czynnikiem ograniczającym w ielkość po pytu n a pracę. W pozostałych sek to rach gospodarki (przem yśle i budow nictw ie) tem po w zrostu płac przew yższało znacznie tem p o w zrostu w ydajności pracy, m ogło zatem wpływać n a zm niejszanie p o p y tu n a pracę.
Przemysł
Budownictwo Usługi
Rys. 5. D ynam ika wzrostu płac realnych i wydajności pracy w przemyśle, budownictwie i usługach w Polsce w latach 1995-2003
Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstawie www.stat.gov.pl; Rachunki kwartalne produktu krajowego
brutto w latach 1995-2002; A ktyw ność ekonomiczna ludności Polski, [G U S , Warszawa] różne
Z g odnie z te o rią keynesow ską, głów ną d e te rm in a n tą p o p y tu n a pracę jest w ielkość agregatow ego p o pytu. W poniższym o p ra co w an iu za k ład a się, że w badan ym okresie w ielkość agregatow ego p o p y tu była ró w n a w artości dodanej b ru tto .
O bserw ując zm iany, jak ie zaszły w sektorow ej stru k tu rze w artości dodanej b ru tto w Polsce w latach 1995-2003 (por. rys. 6) m o żn a pow iedzieć, że:
• Praktycznie przez cały badany okres w artość d o d a n a b ru tto w rolnictwie c h a rak tery zo w a ła się tendencją m alejącą (w yjątkiem był ro k 2001, w którym n astąp ił jej w zrost o 3,5% ). W latach 1995-2003 w arto ść d o d a n a b ru tto w tym sektorze spad ła łącznie o 42,6% . Średnioroczne tem po spadku wartości do d an ej b ru tto w rolnictw ie kształtow ało się n a poziom ie —6,5% .
• W a rto ść d o d a n a b ru tto w sektorze przem ysłow ym w zrastała w latach 1995-1999, w kolejnych latach uległa obniżeniu, począw szy je d n a k od 2002 r. m o ż n a pon o w n ie zaobserw ow ać tendencję w zrostow ą. W b adanym okresie w artość d o d a n a b ru tto w zrosła łącznie o 4,1% . Ś rednioroczne tem po w zrostu w artości dodanej b ru tto w przemyśle kształtow ało się więc n a poziom ie 0,6% .
• W a rto ść d o d a n a b ru tto w budow nictw ie w z rastała w latac h 1995-1999 i sp ad a ła w latach 2000-2003. W sto su n k u do p o czątk u b ad an eg o okresu w ro k u 2003 w a rto ść d o d a n a b ru tto w tym sektorze o k az ała się o 9,9% wyższa.
• P rzez cały an alizo w an y okres w a rto ść d o d a n a b ru tto w sek torze usługow ym w zrastała. W latach 1995-2003 w zrosła o p o n a d 6 4% . Ś rednio roczne tem p o w z ro stu w artości d o d an e j b ru tto w sek to rze usługow ym k ształto w ało się n a poziom ie 6,4% .
Rys. 6. D ynam ika wartości dodanej brutto w poszczególnych sektorach gospodarki polskiej w latach 1995-2002 (rok 1995 = 100)
Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstaw ie ww w .stat.gov.pl oraz Rachunki kw artalne produktu
Z m ian y w arto ści d o d an e j b ru tto w poszczególny ch se k to ra c h , ja k ie nastąpiły w analizow anym okresie, przełożyły się na zm iany struk tu ry wartości d o d an ej b ru tto w Polsce. U dział sek to ra rolniczego w tw orzen iu w artości dodanej brutto w ciągu analizowanego okresu zmniejszył się o prawic 4 punkty p rocen to w e (z 6,94 do 2,97% ). U dział sek to ra przem ysłow ego w tw orzeniu w artości d o d an e j b ru tto zm niejszył się z 31,6 d o 24,6% . U d ział sek to ra budow lan ego w tw orzeniu w artości dodanej b ru tto zm niejszył się z 7,3% w ro k u 1995 d o niecałych 6% w 2003 r. U dział sek to ra usługow ego przez cały badany okres charakteryzow ał się tendencją rosnącą. W latach 1995-2003 wzrósł o p o n a d 12 p u n k tó w procentow ych (z 54,15 d o 66,4% ). 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
Rys. 7. Sektorow a struktura wartości dodanej brutto w Polsce w 1995 i 2003 r. (w % wartości dodanej brutto ogółem )
Ź r ó d ł o : jak d o rys. 6.
P o ró w n u jąc wpływ zm ian w artości dodanej b ru tto na w ielkość popytu n a p racę w poszczególnych sektorach (por. rys. 8) m o ż n a zauw ażyć, że:
• S padkow i w artości dodanej b ru tto w sektorze rolniczym , d o jakiego doszło, tow arzyszył spadek liczby pracujących w tym sektorze.
• W zrost w artości d odan ej b ru tto w sektorze przem ysłow ym w latach 1995-1999 nie p rz ek ład ał się na istotne zm iany liczby pracu jący ch w tym sektorze. Jed n a k że silny spadek produkcji w latach 2000-2002 spow odow ał znaczne zm niejszenie liczby pracujących, a silny w zrost produkcji w tym sektorze w ro k u 2003 przełożył się n a w zrost za tru d n ien ia.
• L iczba pracujących w sektorze budow lanym była silnie u w aru n k o w an a wielkością produkcji w tym sektorze. Z m iany aktyw ności gospodarczej w d u żym sto p n iu p rzekładały się n a zm iany liczby pracujących w owym sektorze. • Ciągły w zrost w artości dodanej b ru tto w sektorze usługowym przekładał się n a w zrost liczby pracujących, jed n ak że d y n am ik a tych zm ian była niższa od d y nam iki w zrostu produkcji.
rolnictwo przemysł budownictwo usługi □ 1995 O 2003
Rolnictwo Przemysł
Rys. 8. D yn am ik a popytu na pracę oraz wartości dodanej brutto w poszczególnych sektorach gospodarki w latach 1995-2003 (rok 1995 = 100)
Ź r ó d ł o : jak do rys. 4.
4. SE K T O R O W E Z R Ó Ż N IC O W A N IE E L A S T Y C Z N O ŚC I P O P Y T U N A PRAC Ę W P O L S C E W LATA CH 1995-2003
Celem tej części pracy jest p ró b a odpow iedzi n a py tan ie, ja k a jest wrażliw ość p o p y tu n a pracę w p rzyp adku zm ian czynników go d eter m inujący ch o raz czy jest o n a zróżn icow an a sektorow o.
A nalizy elastyczności p o p y tu n a prace w Polsce p ro w ad zo n e w tym punkcie o p ra co w an ia o p arte są na danych przekrojow o-czasow ych. B adany okres to la ta 1995-2003. A nalizy pro w ad zo n e n a p o d staw ie prostej funkcji p o p y tu n a p ra c ę (uw zględniającej za ró w n o czy nn iki n eok lasyczne, ja k i czynniki keynesow skie) p o staci5:
5 E. K w iatkow ski, L. K ucharski, P. K aczorow ski, A R ogut, T. Tokarski, Determ inanty
popytu na pracę tv ujęciu regionalnym, „G ospodarka w Praktyce i T eorii” 2002, nr 1 (10),
[Katedra E kon om ii, U niw ersytet Łódzki, Łódź], s. 24-28 oraz A . W elfe, P. Karp, R. Kelm,
ln (L„) = a0 + a, ln ( Y„) + a2 ln (W„) + („ (1) gdzie:
L u - liczba pracujących w sektorze i (i = 1, 2, 3, 4) w okresie t ( f = 1995,
1; 1995, 2; 2003, 4); tys. osób; źródło: A ktyw n o ść ekonom iczna
ludności Polski, [G U S, W arszaw a] różne w y dan ia z lat 1995-2003; Y„ - w artość d o d a n a b ru tto w sektorze i (i = 1, 2, 3, 4) w okresie t (t = 1995,
1; 1995, 2; ...; 2003, 4); m in P L N , ceny stałe 2000 r.; źródło: obliczenia własne n a podstaw ie w w w .stat.gov.pl i Rachunków kw artalnych produktu
krajow ego brutto w latach 1995-2002;
Wit - przeciętne m iesięczne w ynagrodzenie b ru tto w sektorze i (i = 1, 2, 3,
4) w okresie i (i = 1995, 1; 1995, 2; ...; 2003, 4); P L N , ceny stałe 2000; źródło: obliczenia własne na podstaw ie „R oczników Statystycznych W ojew ó dztw ” , różnych w ydań z lat 1995-2003;
a0 - stała, bez bezpośredniej interpretacji ekonom icznej;
a, - elastyczność p o p y tu na pracę względem p o p y tu n a ry n k u p ro d u k tu ;
a2 - elastyczność p o p y tu na pracę względem płac realnych.
W yniki estym acji p aram etró w ró w n an ia (1) nie d o starc zają w niosków dotyczących sektorow ego oddziaływ ania zm iennych objaśniających na zm ienną ob jaśn ian ą. Ze względu na dość silne zróżnicow anie zarów no p op ytu na pracę, jak i jego determ inant w poszczególnych sektorach, w dalszych analizach zasto so w an a zo stała p ro c ed u ra dywersyfikacji stałej (fix e d effect)6. P ro ced u ra ta p o leg a n a w p ro w ad zen iu zm iennyc zero jed y n k o w y ch d la w szystkich b ad an y ch obiek tów (w p rzy p ad k u tego o p ra co w an ia - sektorów ) poza obiektem bazow ym . R ó w n an ie z zastosow aniem p ro ced u ry dywersyfikacji stałej m o ż n a zapisać7:
i6
ln (Lj() = a 10 + £ M + a n ln (У(г) + a n ln (Wu) + 6 t (2)
1 - 2
gdzie:
d, - zm ienne zerojedynkowe dla wszystkich badanych sektorów poza sektorem
bazow ym (w opraco w an iu przyjęto za bazow y sek to r usługowy);
ß it - p a ra m e tr opisujący k o re k tę stałej w sektorze i w sto su n k u d o stałej
w sektorze bazow ym .
O zn acza to , że w sektorze usługowym (bazow ym ) p a ra m e tr stojący przy stałej w ynosi a l0, n a to m ia st w pozostałych sek to rach a l0 + ß,.
6 Por. R . S. Pindyck, D . L. Rubinfeld, Econometric M odels and Economic Forecast, M cG raw -H ills Inc., N ew Y ork etc., s. 223-226.
7 Por. m .in. E. K w iatkow ski, L. K ucharski, T. Tokarski, E lastyczność zatrudnienia w ujęciu
Innym sposobem m odyfikacji ró w n a n ia (1) jest zastosow an ie procedury uzm iennienia elastyczności popytu na pracę. U zm ienniając elastyczność popytu n a pracę względem w artości dodanej brutto rów nanie (1) m o żn a zapisać jako:
ln (L„) = a20 + a2l ln ( Y u) + Z x A 1« (У#) + an In (Wu) + i* (3)
1 - 2
n a to m ia st uzm ienniając elastyczność p o p y tu na p ra cę względem plac:
ln (Li() = fl3o + fl3. In ( Y u) + a32 ln (Wit) + Z 0 Д ln (Wit) + ( u (4)
1-2
gdzie:
Xi(^i) ~ p aram etry opisujące k o rektę elastyczności p o p y tu n a pracę względem
globalnego p o p y tu (płac realnych) w sektorze i w sto su n k u do elastyczności p o p y tu n a pracę w sektorze bazow ym . Elastyczność p o p y tu n a p ra cę w zględem globalnego p o p y tu (płac realnych) w sektorze usługow ym ró w n a jest a2l (a 31), n a to m ia st w pozostałych sek to rach a2l + x, + S ).
P a ra m e try ró w n a ń (1 -4 ) oszacow ane zo stały m e to d ą najm niejszych k w adratów .
T a b e l a l a Oszacow ane parametry równań (1 -4 )
W yszczególnienie R ów nanie 1 2 3 4 A В A В A В A В Stała 7,750 3,970 6,160 15,410 5,791 14,632 5,332 13,282 ln (Y ) 0,514 12,921 0,382 12,662 0,402 14,820 0,428 12,445 ln (W) -0 ,6 5 9 -2 ,5 2 4 -0 ,2 2 0 -7 ,2 6 9 -0 ,2 0 2 -6 ,1 8 3 -0 ,1 7 9 -5 ,4 7 5 R olnictw o - 0,089 1,103 0,016 1,972 0,028 2,300 Przemysł - -0,366 -1 3 ,0 7 2 -0 ,0 3 3 -1 3 ,5 2 3 -0,044 -10,376 Usługi - -1 ,1 9 9 -1 8 ,3 0 0 -0 ,1 2 4 -1 9 ,5 3 5 -0 ,1 4 8 -14,740 Skorygow any R 2 0,545 0,9947 0,9938 0,9943 Liczba obserwacji 140 140 140 140
Objaśnienia: A - w artość oszacow anego parametru; В - w artość statystyki t-Studenta dla oszacow anych parametrów; R 2 - współczynnik determinacji; skorygow any R 2 - skorygowany w spółczynnik determinacji.
W yniki estym acji przedstaw iono w tab. la . Ze w zględu n a fak t, że zm ienną o b jaśn iającą pop y t na pracę jest w ysokość płac, w dalszej części an aliz p o m in ięto sek to r rolniczy. W yniki estym acji p aram etró w rów n an ia p o p y tu n a pracę z pom inięciem sek to ra rolniczego p rzedstaw ia tab . Ib.
T a b e l a l b O szacow ane parametry równań (1 -4 ) z pom inięciem sektora rolniczego
W yszczególnienie Rów nanie 1 2 3 4 A В A В A В A В Stała 1,295 3,169 5,010 10,542 4,467 10,066 4,419 9,363 ln (Y ) 0,943 98,671 0,580 10,923 0,643 13,180 0,618 10,370 ln (W) -0,421 -7 ,8 9 6 -0,370 -8 ,1 2 2 -0,393 -8 ,5 2 6 -0,348 -6,261 Przemysł - -0 ,1 8 4 -3 ,7 7 7 -0 ,0 1 2 -2 ,8 7 2 -0,021 -2 ,8 0 6 U sługi - -0,770 - i , 699 -0,068 -6 ,0 1 8 -0 ,0 9 2 -5,331 Skorygow any R 2 0,9895 0,9960 0,9957 0,9955 Liczba obserwacji 105 105 105 105
Objaśnienia: Л - wartość oszacow anego parametru; В - w artość statystyki t-Studenta dla oszacow anych parametrów; R 2 - współczynnik determinacji; skorygow any R2 - skorygowany w spółczynnik determinacji.
Ź r ó d ł o : oprać, własne.
P o ró w n u jąc w artości oszacow anych p aram etró w ró w n ań (1-4) m o żn a p o wiedzieć, że:
• W artości oszacow anych param etrów były istotne statystycznie. Najlepsze statystycznie oceny p aram etró w uzyskano w p rz y p ad k u ró w n an ia 2 (por. w artości skorygow anego w spółczynnika R 2), w k tó ry m u zm ienn ion a została stała.
• W yelim inow anie z rozw ażań sek to ra rolniczego znacznie popraw iło w yniki analiz. D lateg o też w dalszej części p racy in terp reto w an e będą p a ra m e try ró w n a ń bez sek to ra rolniczego.
• E lastyczność p o p y tu na pracę względem w ielkości p o p y tu n a rynku p ro d u k tu k ształto w ała się przeciętnie n a poziom ie ok. 0,58. Elastyczność p o p y tu n a p racę w odniesieniu d o płac realnych była n a średnim poziom ie ok. —0,37. W arto ść ostatniego p aram etru m oże jed n ak że budzić wątpliwości. W zrost płac w ynika bow iem w dużym stopniu ze w zrostu w ydajności pracy, d lateg o też należy zastanow ić się, w jak im sto p n iu p a ra m e tr ten uw zględnia zm iany p o p y tu n a pracę w ynikające ze zm ian płac realnych, a w jak im ze w zrostu w ydajności pracy.
W dalszej części pracy p o d jęta została p ró b a odpow iedzi na pytanie, w jakim stopniu zm iany popytu na pracę w poszczególnych sektorach wynikały ze zm ian p łac realnych, a w jak im ze w zrostu w ydajności pracy. W tym celu stw o rz o n a zo stała fu nkcja płac realnych p o staci8:
\n (W tt) = b0 + b l ln ( Y L u) + ^ t (5) gdzie:
Y L it - w ydajność pracy w sektorze i (i = 1, 2, 3) w okresie t (t = 1995, 1;
1995, 2; ...; 2003, 4); m in P L N , ceny stałe 2000; źródło: obliczenia w łasne na podstaw ie: w w w .stat.gov.pl i R ach unki kw artalne produktu
krajowego brutto w latach 1995-2002, G U S , W arszaw a oraz A ktyw ność ekonom iczna ludności Polski, różne w ydania z lat 1995-2003; b0 - stała bez bezpośredniej interpretacji ekonom icznej;
fc, - elastyczność płac realnych względem w ydajności pracy.
A by w yodrębnić sektorow e różnice w elastyczności płac realnych względem w ydajności pracy za sto so w a n a zo stała p ro c e d u ra an a lo g ic zn a ja k przy rów naniach (2-3):
ln (Wlt) = b10 + z M + bu ln ( Y L it) + i , (6)
( - 2
ln (W .) = b2a + b2l ln ( Y L lt) + E v Ą ln ( Y L U) + (7)
1 - 2
W yniki estym acji rów nań (5-7) przedstaw ione są w tab. 2.
T a b e l a 2 O szacow ane parametry równań (5 -7 )
W yszczególnienie Rów nanie 5 6 7 A В A В A В Stała 5,655 21,527 4,742 23,214 4,820 24,128 to (Y /L ) 0,746 6,970 1,063 13,162 1,032 13,039 Przemysł - 0,250 10,757 0,102 10,825 Budow nictw o - 0,156 6,664 0,064 6,668 Skorygow any R 2 0,314 0,675 0,677 Liczba obserwacji 105 105 105 Ź r ó d ł o : oprać, własne.
* Por. m .in. Л. W elfe, M . Majsterek, Długookresowe zw ią zk i ptacowo-cenowe, „Ekonom ista” 1999, nr 6.
Z szacunków przedstaw ionych w tab. 2 w ynika, że tylko w sektorze usługow ym w zrost płac realnych był uzasadniony ekonom icznie. Elastyczność płac realnych względem w ydajności pracy k ształto w ała się n a poziom ie ok. 1,03. W pozostałych sek to rach w zrost w ydajności pracy o 1% pociągał za so b ą silniejszy w zrost płac realnych (odpow iednio o 1,13% w sektorze przem ysłow ym i 1,10% w sektorze budow lanym ), co m og ło być przyczyną ogran iczan ia p o p y tu n a p racę w tych sektorach go spo darki.
P o n a d to z oszacow ań p aram etró w przedstaw ionych w tab . 2 w ynika, że w ydajność pracy była. istotnym czynnikiem ob jaśniającym k ształtow anie się zm ian płac realnych w analizow anym okresie (por. skorygow any w spół czynnik R 2).
Tym sam ym w dalszych analizach elastyczności popytu n a pracę przyjm uje się założenie, że spadek p o p y tu n a pracę był w większym sto p n iu wynikiem w zrostu w ydajności pracy niż w zrostu płac realnych. F u n k c ja p o p y tu na p racę (1) zo stała zatem zm odyfikow ana do postaci:
1п С^и) = c, + c2l n ( y it) + c 3i + (9) gdzie:
i - zm ienna czasow a;
c, - p a ra m e tr bez bezpośredniej interpretacji ekonom icznej;
c 2 - elastyczność p o p y tu na p racę względem agreg ato w eg o po pytu;
c 3 - p a ra m e tr w yrażający tem po sp adku p o p y tu n a p racę w ynikające ze w zrostu p o stęp u technicznego.
A nalogicznie ja k w p rzy p ad k u funkcji (1) i (5), w celu w yodrębnienia efektów typow ych dla poszczególnych sek to ró w g o sp o d ark i zastosow ano p ro c ed u rę dyw ersyfikacji stałej o raz uzm ienniono elastyczność p o p y tu na p racę w poszczególnych sektorach:
16
ln (At) == <mo+ % ß 4 i+ c t l \ n ( Y it) + c n t + £n (10)
1 - 2
i6
l n ( A i ) = c 2 0 + С21 1П ( У ( ( ) + £ £ | á | l n ( Y j , ) + C22Í + £ || ( 1 1 ) ( - 2
W yniki estym acji p aram etró w ró w n ań (9-11) p rzedstaw ion e są w tab . 3. Z p rzeprow adzonych analiz w ynika, że przeciętnie w b ad an y m okresie elastyczność p o p y tu n a p racę w trzech sekto rach (przem ysł, budow nictw o, usługi) k ształto w a ła się n a poziom ie 0,54. P o n a d to , przeciętne tem po sp ad k u p o p y tu n a p racę w ynikające ze w zrostu postępu technicznego w ynosiło 0,6% kw artalnie.
T a b e l a 3 W yniki estymacji parametrów równań (9-11)
W yszczególnienie R ów nanie 9 10 11 A В A В A В Stała -0,885 -8 ,5 7 5 3,443 9,215 2,867 8,307 t -0,009 -1 3 ,3 7 2 -0 ,0 0 6 -1 4 ,2 3 4 -0 ,0 0 6 -14,631 In (Y) 0,946 128,190 0,540 15,591 0,593 18,537 Przemysł - -0 ,2 7 0 -9 ,1 1 6 -0,021 -8,204 B udow nictw o - -0,871 -1 1 ,6 9 9 -0 ,0 8 2 -1 1 ,0 1 2 Skorygow any R 2 0,9936 0,9978 0,9976 Liczba obserwacji 106 106 106 Ź r ó d ł o : oprać, własne.
N ajw yższą elastycznością p o p y tu n a pracę względem w artości dodanej b ru tto cechow ał się sektor usługowy (ok. 0,59), nieco niższą - sektor przem ys łowy (ok. 0,57). N ajniższą elastycznością p o p y tu n a p racę względem w artości d o d an ej b ru tto ch arak tery zo w ał się sektor budow lany (ok. 0,51). W tab. 4 p rzedstaw io ne zostało tem po w zrostu p op ytu n a p racę w poszczególnych sek to rach przy założeniu stałego przeciętnego w zrostu p o stęp u technicznego o raz tem p a w zrostu gospodarczego na poziom ie o dp ow ied nio 4, 5, 6 i 7% .
T a b e l a 4 T em po wzrostu popytu na pracę w przemyśle, budownictwie i usługach przy różnym tempie
wzrostu gospodarczego W yszczególnienie T em po wzrostu gospodarczego 4% 5% 6% 7% Przemysł -0,11 0,46 1,03 1,60 B udow nictw o -0 ,3 6 0,16 0,67 1,18 Usługi -0 ,0 3 0,57 1,16 1,75 Ź r ó d ł o : oprać, własne.
Z ujętych w tab. 4 obliczeń w ynika, że d o p iero p o n a d 4,5% tem po w zrostu w artości dod anej b ru tto przek ładało się n a w zrost p o p y tu n a pracę, przy czym najszybciej p o p y t ten w zrastał w sektorze usługow ym , najwolniej zaś w sek torze budow lanym .
5. P O D S U M O W A N IE I W N IO SK I
P rzeprow adzone analizy dotyczące sektorow ego zróżnicow ania elastyczności p o p y tu n a pracę w latach 1995-2003 m o żn a p o dsum o w ać następująco:
• Z godnie z te o rią ekonom ii w yróżnia się dw ie podstaw ow e d eterm inan ty p o p y tu na pracę: płace realne (czynnik neoklasyczny) o ra z w ielkość agre gatow ego p o p y tu (czynnik keynesow ski). N a gruncie teorii neoklasycznej za k ła d a się, że d la zapew nienia stabilności za tru d n ien ia tem po w zrostu płac realnych pow inno być rów ne tem pu wzrostu wydajności pracy. Jeżeli natom iast płace realne ro sn ą w szybszym tem pie niż w ydajność pracy, to pow staje tzw. lu k a płaco w a, k tó ra m oże być czynnikiem ograniczającym wielkość p o p y tu n a pracę.
• P o ró w n u jąc tem po w zrostu płac realnych w poszczególnych sektorach (poza sektorem rolniczym , w którym płace d oty czą tylko b ard zo niewielkiej liczby p racujących ) okazuje się, że jedynie w sektorze usługow ym w zrost płac był u zasadniony ekonom icznie. W przem yśle i w budow nictw ie tem po w zrostu płac było w badanym okresie wyższe od tem p a w zrostu w ydajności pracy , co m ogło być czynnikiem ograniczającym tem p o w zrostu po pytu na p racę w tych sektorach.
• W ielkość agregatow ego p opytu (m ierzona w o p raco w an iu w artością d o d a n ą b ru tto ) m ia ła n a to m ia st znaczny wpływ n a liczbę pracu jący ch w poszczególnych sektorach. W sektorze rolniczym przez cały b adany okres spadko w i w artości do d an ej b ru tto tow arzyszył sp adek liczby pracujących. Jed n ak że tem po sp ad k u liczby pracujących było tu znacznie niższe od tem pa sp ad k u pro d u k cji, co przełożyło się n a spadek w ydajności pracy w sektorze rolniczym o ok. 24% . W zrost w artości d odanej b ru tto w sek to rze przem ys łowym w latach 1995-1999 nie p rzek ładał się n a isto tn e zm iany liczby pracujących, jednakże silny spadek produkcji w latach 2000-2002 spow odow ał znaczny spadek liczby pracujących w tym sektorze. Liczba pracujących w sektorze budow lanym była dość silnie u w a ru n k o w an a w ielkością jego prod ukcji. Z m iany aktyw ności gospodarczej w dużym sto p n iu przekładały się n a zm iany liczby pracujących w tym sektorze. Ciągły w zrost w artości d o d an e j b ru tto w sektorze usługowym p rzek ład ał się n a w zrost liczby pracujących, jed n ak że d ynam ika tych zm ian była niższa od dynam iki w zrostu prod ukcji.
• Z m iany , jak ie zachodziły w badanym okresie, zaró w n o w stru k tu rze p racujący ch, ja k i w stru k tu rze w artości dodanej b ru tto , pociągnęły za sobą zm iany w ydajności pracy w poszczególnych sektorach. Najsilniejszy jej wzrost odnotow ano w sektorze usługowym. W porów naniu z 1992 r. w ydajność pracy w tym sektorze w zrosła o ok. 53% . Silny w zrost w ydajności p racy n astąp ił rów nież w sek torze przem ysłow ym (o ok. 2 9 % ) i bu do w lan ym (o ok. 24% ).
• P rzep ro w ad zo n e w pracy analizy ekonom etry czne po tw ierd zają, że czynnikiem w w iększym stopniu determ inującym w ielkość p o p y tu n a pracę w poszczególnych sek to rach był poziom agregatow ego p o p y tu . Jedn akże elastyczność p o p y tu n a pracę względem w artości d o d an e j b ru tto była dość silnie zró żnicow ana sektorow o. N ajw yższą elastycznością charakteryzow ał się sek to r usługow y (0,59), nieco niższą sek to r przem ysłow y (0,57), najniższą budow lany (0,51). S ektor rolniczy został w analizach ekonom etrycznych pom ięty.
• W zro st płac realnych m ógł być czynnikiem ograniczającym wielkość p opytu n a pracę w sektorze przemysłowym i budow lanym . W zrost wydajności pracy o 1% w tych sektorach p rzekładał się bow iem n a w zrost płac realnych odpow iednio o 1,13% i 1,10% . W sektorze usługow ym elastyczność płac realnych względem w ydajności pracy k ształto w ała się n a poziom ie ok. 1.
• Z g od nie z teo rią trzech sektorów (sform ułow an ą przez F ish era, C lark a i F o u ra stie ) zm ian y w sektorow ej stru k tu rz e p ra cu jący c h p o w in ny iść w k ieru n k u zw iększania udziału pracujących w sek to rze usługow ym kosztem pozostałych sektorów . W edług tej teorii przyczyni się to d o podniesienia tem p a rozw oju gospodarczego danego kraju. A nalizy do tyczące elastyczności p o p y tu n a p racę w trzech sektorach potw ierdzają rów nież, że rozw ój sek tora usługow ego jest korzystny d la gospodarki. S ek to r ten ch a rak tery zu je się bow iem n ajw yższą elastycznością p o p y tu n a p ra ce w zględem w ielkości p ro d u k cji, co pow oduje, że przy danym tem pie w zro stu gospodarczego najwyższy w zrost popytu n a pracę będzie w ystępow ał właśnie w tym sektorze. P o n a d to sek to r usługow y odznacza się najwyższym poziom em w ydajności pracy.
• P o d su m o w u jąc zm iany, jak ie zachodzą w poszczególnych sek torach , należy stw ierdzić, że ich tem po jest, niestety, zbyt w olne. S kutkiem tego jest nieznaczny wzrost poziom u rozwoju gospodarczego w stosunku d o krajów unijnych. W 2003 r. P K B per capita w Polsce stanow ił ok. 4 1% przeciętnego P K B per capita w U nii Europejskiej (w p o ró w n an iu z 33% w 1995 r.). Przede w szystkim należałoby przyśpieszyć zm iany zachodzące w sektorze rolniczym , k tó ry charak tery zu je się n ad a l w ysokim bezrobociem ukrytym , szacow anym n a co najm niej kilkaset tysięcy osób. W yn ik a o n o w dużej części z fa k tu , że w okresie transform acji g o sp o d arstw a rolne odgryw ały rolę am o rty zato ra przem ian strukturalnych, w chłaniając znaczną część ludności tracącej m iejsca pracy w innych sek to rach 9. Jed n ak że p o w a żn ą przeszkodą w szybkiej m o dernizacji sek to ra rolniczego są b ard zo niskie kw alifikacje ludności rolniczej. P odnoszenie poziom u w ykształcenia ludności wiejskiej m a
9 J. W ilkin, R estru ktu ryzacja polskiego rolnictw a a ryn ek p r a c y w P olsce, m ateriały
z konferencji „Tworzenie nowych m iejsc p racy i restrukturyzacja ekonom iczna w Polsce", CASE,
d uże znaczenie d la rozw oju gospodarczego. Z b a d a ń w ynika, że w gos p o d arstw ach rolnych prow adzonych przez osoby z wyższym w ykształceniem p ro d u k c ja w przeliczeniu n a g ospodarstw o była w 1994 r. 2,3 razy wyższa niż w p rz y p ad k u gosp o d arstw prow adzonych przez osoby z wykształceniem p o d staw o w y m 10. W ykształcenie jest bowiem głów nym elem entem k apitału ludzkiego, w pływ ającego w dużym stopniu na tem po rozw oju gospodarczego. O p ró cz niskiego pozio m u w ykształcenia ludności wiejskiej, d ru g ą przyczyną niskiej p rodu kcji, ja k i niskiej tow arow ości rolnictw a (rozum ianej ja k o udział pro d u k cji sprzedaw anej d o całości p rodu kcji g o sp o d arstw a) jest duże roz dro b n ien ie rolnictw a. O cenia się, że proces m o dernizacji polskiego rolnictw a będzie z tego pow o d u b ard zo pow olny. M odel, k u jak iem u polskie rolnictw o pow inno dążyć to m odel rolnictw a ekologicznego o parteg o n a biotechnologii. W ym aga on jed n ak że znacznej popraw y kwalifikacji m ieszkańców wsi. Celem polityki p ań stw a pow inno być zatem w spom aganie aktyw ności gospodarczej poza tradycyjnym rolnictw em oraz podnoszenie kwalifikacji m ieszkańców wsi.
A le k s a n d r a R o g u t
LA B O U R D E M A N D ELASTIC ITY IN P O L A N D - SE C T O R A L A P P R O A C H (Summary)
The main aim o f the paper is to analyse the elasticity o f labour dem and in Poland in the main econ om ic sectors (agriculture, industry, construction and services) in 1995-2003. On the basis o f econ om ic theory it is assumed that the chief factors determ ining labour demand are: real wages (neoclassical factor) and the agregate demand (keynesian factor). The researches undertaken should answer the question which o f these factors had the gratest impact on the level o f labour dem and.
The analyses provided in the paper shows that the m ost im portant factor determ ining the level o f labour dem and was the agregate dem and. T he elasticity o f labour demand in respect to agregate dem and was differenciated in particular econ om ic sectors. T he highest elasticity w as noted in the services sector. The growth o f real wage could be the factor which limited the growth o f em ploym ent in industrial and construction sectors. In these sectors the growth o f real wages was higher than the growth o f labour productivity.
The changes in the sectoral structure o f em ploym ent are o f p ositive direction according the three sectors theory. We could noticed the increase in the em ploym ent share in the services sector and fall in em ploym ent share in the agriculture and industrial sector. These changes should lead to increase the econom ic growth rate in Poland.
