Klaus Bürger
Studenci Uniwersytetu w Królewcu
1817-1844
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 143-147
Klaus Bürger
Studenci Uniwersytetu w Królewcu 1817— 1844
P u n k tem w yjścia m ojego zain tereso w an ia stu d en tam i U niw ersytetu K rólew ieckiego w pierwszej połow ie X IX w. były m .in. przyczynki d la Altpreussische B iographie1 oraz fakt, że gdyby nie było w ydarzeń 1945 r., z pew nością studiow ałbym n a A lbertynie.
N azw iska stu d e n tó w ow ego o kresu (1817— 1844) i dokładniejsze d an e o przebiegu ich studiów m o ż n a uzyskać ze spisu perso n aln eg o ukazującego się w każdym sem estrze, których nie zdążyłem w ykorzystać. W ykorzystałem d la całego okresu nazw iska zam iesz czane w A kadem isches Erinnerungs-Buch f ü r die, welche in den Jahren 1817 bis 1844 die
Königsberger U niversität bezogen haben (A k a d em ic ka Księga Pam iątkow a, dla tych, k tó rzy w latach 1817— 1844 wstąpili na U niw ersytet K rólew iecki) 2, w y d an a przez G eo rg a
F ried rich a H a rtu n g a w 1844 r. w K rólew cu: zaw ierająca a k tu aln e d an e n a te m at pozycji daw nych stu d e n tó w w ro k u 1844 albo n a te m at m iejsca ich p o b y tu . P oza tym w ykorzystałem w ydane przez G e o rg a E rlera n a p o cz ątk u naszego stulecia m atrykuly (im m atrykulacje) U n iw ersytetu d o roku 18293.
Po odliczeniu podw ó jn ie im m atry k u lo w an y c h w latach 1817— 1844, p raw a ak a d em i ckie uzyskało w K rólew cu 3309 stud en tó w , a więc przeciętnie 62 w sem estrze. N a W ielkanoc 1817 r., bezp o śred n io p o w ojnie wyzwoleńczej przeciw ko N apoleonow i, zapisało się jedynie 14 stu d e n tó w , p o d czas gdy na M ichaelis (św. M ichała) na jesieni 1828 r. przyjęto 108 stu d e n tó w , co dla o m aw ianego okresu stanow iło najwyższą fîczbç. N a podstaw ie em pirycznych obliczeń m ożna ustalić, że studenci studiow ali przeciętnie siedem sem estrów , a więc 3 i p ół ro k u , i że jednocześnie studiow ało przeciętnie 434 studentów . Liczba ta je st zgo d n a z u zyskaną później publik acją. Są to liczby studentów , które dziś ro b ią o szałam iające w rażenie. C o najm niej 98 stu d en tó w zm arło w czasie studiów .
N a czterech fak u lteta ch w latach 1832 1834 studiow ało 430 studentów : 169 teologię ew angelicką, 91 — p ra w o , 69 m edycynę, 101 — filozofię, razem 430, z czego 28 o b co k ra jo w có w 4.
T a sta ty sty k a nie obejm uje stu d en tó w k am eralistyki, tj. nau k i o adm inistracji publicznej, k tórzy p o złożeniu egzam inu, m ów iąc językiem w spółczesnym , za tru d n ian i byli ja k o urzędnicy lub pracow nicy adm inistracyjni. O w ą liczbę teologów trzeb a tłum aczyć tym , że p o pierw szym , a często ta k że po drugim egzam inie pracow ali ja k o nauczyciele, czekając n a miejsce w p arafii; część z nich kończyła karierę ja k o nauczyciele.
1 A ltpreußische Biographie, B d. 1 Bd. 4, L ieferung 2, K ö n ig sb erg Pr., M a rb u rg /L a h n 1941 —1989; Bd. 4, L ieferung 3 (w inien się u k a za ć w 1995 r.) (dalej: A B ).
2 [G . F. H a rtu n g ], A ka d em isch es Erinnerungs-B uch fü r die, welche in den Jahren 1817 bis 1844 die K önigsbtrger
Universität bezogen haben, K ö n ig sb erg 1844 (obecnie ja k o p rz e d ru k ) H a m b u rg 1994, S o n d e rsc h rifle n d . V ereins fü r
F am ilie n fo rsc h u n g in O st- u. W estp re u ß e n , 79.
3 D ie M a tr ik e l un d die Prom otionsverzeichnisse der A lbertus- U niversität zu K önigsberg i. Pr. 1544 —1829, hrsg. v o n G . E rler, 3 B ände, L eipzig 1910 -1 9 1 7 . P rze d ru k N e n d eln /L ie cliie n ste in 1976.
4 K. F . W . D ieterici, Geschichtliche und sta tistisch e N achrichten über die U niversitäten im Preußischen Staate, Berlin 1836. P rze d ru k . A alen 1982, s. 44. L iczby zostały zao k rąg lo n e.
Komunikaty
144
Klaus Bürger
D ość znaczna była liczba stu d en tó w , k tó rzy zm ieniali kierunek studiów . D okład n y ch danych spodziew am się we w spom nianych spisach p ersonalnych. W edług m oich d o ty c h czasowych ustaleń n a 3309 stu d e n tó w , co najm niej 374, czyli 11,3% , zm ieniło kierunek studiów . Liczba ta jest wyższa, pon iew aż H a rtu n g nie m ógł znać w szystkich zm ian, a d la lat 1840— 1844 w zasadzie b ra k d an y ch o zm ianie kierunków studiów . S pośród 374 studentów , k tórzy zm ienili k ierunek stu d ió w , odeszło: z kam eralistyki 74, z czego 66 n a p raw o — z tego jedynie w okresie 1836 —1840 — 29; z p raw a 55, z czego 24 n a teologię; z m edycyny 19, z czego 10 n a p raw o; z filozofii 109, z czego 36 n a praw o , a 56 n a teologię; z filologii 38, z czego 18 n a teologię, a 13 n a p raw o , 22 przeniosło się d o innych działów (gałęzi filologii); z teologii 57, z czego 23 n a praw o. W w yniku zm ian przeszło na: kam eralistykę 28, p ra w o 157, w tym 66 w spom nianych kam eralistów , m edycynę 39, filozofię 1, filologię 28 - 7 przeszło d o innych gałęzi filologii, teologię 109, w tym 56 w spom nianych filozofów , d o innych zaw odów 5.
Przy ro zp a try w a n iu m iejsca u ro d ze n ia stu d e n tó w oraz ich późniejszego osiedlenia się zn ajdują odbicie w ydarzenia wielkiej polityki. N iek tó rzy studenci pierw szych la t uczest niczyli przed 1817 r. w w ojnach w yzw oleńczych lat 1813— 1815 i rozpoczęli stu d ia z opóźnieniem , inni p o pow rocie z w ojska w 1815 k o ntynuow ali studia.
D o 1835 r. w śród m iejsc uro d zen ia pojaw iały się często m iejscowości z obszarów , któ re czasow o należały d o P rus np. P rusy P o łudniow e (Siidpreussen) lub N ow e Prusy W schodnie (N eu o stp reu ssen ), gdzie ojcowie stu d en tó w byli np. pruskim i w ojskow ym i, urzędnikam i adm inistracji, sędziam i, księżm i, kupcam i, a w jednym p rzy p a d k u także rolnikiem . W ielu z tych stu d e n tó w sk ład ało m a tu ry w gim nazjach w schodniopruskich w K rólew cu, G ąb in ie, E lblągu i Tylży.
Pewne w yjaśnienia i jednocześnie now e p y ta n ia w ynikają z a k t S enatu akadem ickiego znajdujących się w A rchiw um P aństw ow ym w O lsz ty n ie5, d o tyczą one studentów pochodzących z K ró lestw a Polskiego. D o k u m e n t ten zaw iera d an e o stu d en tach z Polski za la ta 1821— 1847, k tórych życiow ą d rogę pragniem y prześle3zić.
S pośród dziesięciu stu d en tó w objętych spisem z 1821 r.6, dw óch uzyskało m a tu rę w G im nazjum S tarom iejskim w K ró le w c u 7, a je d en w T o r u n iu 8. W 1844 r. jeden z nich zm arł ja k o referen d arz praw niczy, je d en był p raw nikiem w M ag d eb u rg u , jeden p ry w a t nym uczonym w Berlinie, jeden p rac o w a ł ja k o d en ty sta w K rólew cu, jed en był właścicielem ziem skim koło L u b a w y 9. C o najm niej p ołow a spośród nich zdecydow ała się żyć w P rusach, z czego dw óch naw et n a służbie w pruskim ap aracie państw ow ym . D w óch pozostałych żyło z pew nością w P o lsc e 10.
P o d o b n e wyniki d a się w yprow adzić z listy pochodzącej z ro k u 1825u , obejm ującej siedm iu studentów , któ rzy musieli staw ić się w konsulacie rosyjskim . N iektórzy spośród
5 A rchiw um P ań stw o w e w O lsztynie (dalej: A P O ) X X V I11/1/1603 a = D ep o situ m U n iv ersität K ö n ig sb erg X IX 5.
6 Ibidem , s. 13.
7 H . B abucke, Z u r Erinnerung an die Über sied, !ung des A ltstädtischen G ym nasium s zu K önigsberg Pr. in das
neue Schulgebäude am 9. A p ril 1889. Beilage zum Program m des A ltstädtischen G ym nasium s Königsberg 1889,
ss. 5 —37: Verzeichnis der A b itu rien ten von 1 8 N 1889: n r 64 — G . A .T h . Schaller, n r 58 - A . H . B rettsch n eid er.
8 A. L eh n erd t, Das Königliche evangelische G ym nasium zu Thorn in seinem gegenw ärtigen Bestände, w:
F est-Program m des Königl. evangelischen G ym nasium s zu Thorn, m it welchem zu der... stadtßndenden Feier des 300-jahrigen Bestehens der A n sta lt... einladet..., T h o r n 1868, ss. 12 16; Verzeichnis der seit O stern 1820 entlassenen
A b iturienten: n r 8 - C . T h . W issm ach, w: m atry k u le u G . F . H a r tu n g a ja k o C arl G o ttlie b W . zam iast C arl T h eo p h il
W. B ardzo często sp o ty k an a z m ian a p o m ięd zy niem iecką a g recką fo rm ą nazw iska.
9 W szystkie d a n e w g G . F. H a rtu n g , op. cit., przyp. 2: M . [M ichaelis] 1821 n r 8, C .T h . W issm ach; G . A .T h . Schaller О lO stem ] 1821 n r 26; A . 11. B re ttsch n e id e r M 1820 n r 48; M . Jacobi О 1819 nr 13; C .H . J . T h . von G ra b o w sk y о 1819 n r 3.
10 A. Levi О 1819 nr 18; F . von W an n o w sk y M 1819 nr 46. 11 A PO , p o r. przy p . 5, ss. 25 28.
nich byli ju ż n a liście z 1821 r.: trzech działało w 1844 r. w Polsce, trzech w P rusach — p raw n ik w M rągow ie, rek to r w E łku i nauczyciel w T y lż y 12. O losach siódm ego nic nie w iadom o.
Czy ci studenci byli P o lak a m i, czy czuli się P o lak am i — czy o k reślan o ich ja k o P o laków ty lk o ze w zględu n a m iejsce u ro d ze n ia, nie w iadom o. P rzede w szystkim m usim y się w ystrzegać, p o fatalnych czasach nacjonalizm u, im perializm u i dw óch w ojnach św iatow ych, sto so w a n ia kry terió w n arodow ościow ych, k tó re d la stu d e n tó w z ro k u 1817 albo 1844 m ogły spełniać zupełnie in n ą rolę.
Z upełnie inaczej p rzed staw iają się losy P o laków i R osjan um ieszczonych n a liście z 1831 r. S p o śró d 18 stu d e n tó w z m aja 1831 r . 13 w P rusach W schodnich m ieszkało w 1844 r. jedynie trzech, ale czterech ja k o p asto rz y ew angelicko-augsburscy w P o ls c e 14. S pośród dziesięciu stu d e n tó w z listy P o lak ó w z sierpnia 1832 r. m ieszkał w P rusach W schodnich w 1844 r. ty lk o je d en , ja k o właściciel ziem ski, n a to m ia st żyli ci sam i czterej p asto rz y w P o ls c e 15.
Listy z la t 1831 i 1832 zaw ierają z pew nością nazw iska stu d en tó w polskich, któ rzy przypuszczalnie w trak c ie p o w sta n ia uciekli d o P ru s i zatrzym ali się n a k ró tk i czas w K rólew cu. L isty z pew nością nie są kom p letn e, b rak u je n a nich m .in. nazw isk dw óch uczestników p o w sta n ia listopadow ego: W incentego T erencjusza Ja k u b a P ola (1807— 1872)16 i T e o d o ra T e u tto ld a T rip p lin a (1813— 1880 lub 1 881)17.
Z Polski przybyło 100 stu d en tó w , spośród któ ry ch przynajm niej 23 zdaw ało m a tu rę w K rólew cu, G ąb in ie, Tylży lub E lblągu. M o ż n a przypuszczać, że ich ojcowie byli N iem cam i, któ rzy przebyw ali na teren ach czasow o należących d o Prus.
Z K u rlan d ii p o ch o d ziło 76 stu d e n tó w — sądząc po nazw iskach byli to N iem cy bałtyccy i Żydzi, któ rzy później czynni byli w K u rlan d ii i R osji. C o najm niej dziewięciu niem ieckich stu d en tó w osiedliło się czasow o lub n a stałe w K u rlan d ii, np. ja k o nauczyciele d om ow i, po d czas gdy trzech K u rlan d czy k ó w p o zo stało w N iem czech. Z innych sąsiadujących z K rólew cem terenów przybyw ało m niej studentów . J a k dalece ukazy carskie u tru d n ia ły p o d d an y m rosyjskim stu d ia w K rólew cu, tru d n o pow iedzieć.
Z E u ro p y Z achodniej rek ru to w a ła się większość stu d e n tó w , a m ianow icie pięciu ze S zw ajcarii, p o je d n y m z D an ii, W ielkiej B rytanii, W łoch i Szwecji. N ależy wziąć pod uw agę, że K rólew iec o trzy m ał połączenie kolejow e d o p ie ro w ro k u 1853,8. O znaczało to, że studenci odbyw ali swą d łu g ą p o d ró ż dyliżansem albo n a p iechotę, jeżeli nie d o ta rli do B erlina koleją. Z w yboru k ieru n k ó w studiów o raz dalszej drogi życiowej m o ż n a w nioskow ać, że przybyw ali oni d o K rólew ca nie d la przygody, a w większości aby studiow ać u znanych ów czesnych p ro feso ró w F ra n z a E rn s ta N e u m a n n a (1798 - 1 8 9 5 ) 19, m a tem aty k ę, a zw łaszcza fizykę m a tem aty c zn ą , i u F rie d rich a W ilhelm a Bessela (1784— 1846)20 astro n o m ię. Ci dw aj pro feso ro w ie z racji swych osiągnięć byli szeroko znani w świecie.
12 W Polsce: A . Levi O 1819 n r 18; F . W . G ra b o w sk y M 1822 nr 59; J. J. Benni O 1823 n r 2 9 ja k o J. J. Bem ki; w P ru sa c h : C .M .W . F a lk O 1822 n r 25; E .L . H en k e M 1822 n r 23; E. S alchow O 1825 n r 17.
13 A P O , p o r. p rzy p . 5, s. 38.
14 W P ru sa c h : A . G ra m a c k i M 1830 nr 35; A . V. von K eudell M 1830, n r 72; C .G . S tro b el M 1829 n r 2; w Polsce: D .P . F. B erg em an n M 1830 n r 80; E. L em b k e M 1830 nr 81; G . W. M u eller M 1830 n r 7 9 ; C . L. T etfeiler M 1830 nr 78.
15 A P O , p o r. p rzy p . 5, s. 84.
16 P o lski słow nik biograficzny, t. 27, W arszaw a 1983, ss. 257— 263; tu ta j niestety nie w y k o rz y stan a a n ality czn a d y sertac ja G . W. S tro b el, W incenty Pol. Sein Leben un d sein W erk, Phil. D iss. m ps. Kiel 1955.
17 S. O rg e lb ra n d , E ncyklopedja Pow szechna, t. 14, W arszaw a 1903, s. 576; A. H irsch , Biographisches L e x ik o n
der hervorragenden Ä r z te aller Z e ite n un d Völker, Bd. 6, W ien Leipzig 1888, s. 11.
18 S. Bufe, Eisenbahnen in W est- und O stpreußen, E g g e lh a m /M ü n ch e n 1986, s. 7. 19 A B , B d. 2, s. 462.
T ru d n o d o k ła d n ie stw ierdzić, ilu zagranicznych stu d e n tó w studiow ało w K rólew cu w latach 1817— 1844, pon iew aż nie w iadom o, co było rozstrzygające d la w ładz uniw ersyteckich: m iejsce u ro d ze n ia czy m iejsce zam ieszkiw ania, k tó re w wielu w yp ad kach się nie p o kryw ały. W edług p ublikacji n a te m at pruskich uniw ersytetów udział stu d en tó w zagranicznych d la la t 1797— 1805 określany jest n a 4 ,6 % 21, zaś d la lat
1832— 1834, objętych rozw ażaniam i, n a 6 ,4 6 % 22. P ozostaje d o w y jaśnienia k ilka problem ów .
Od czasu w pro w ad zen ia w okresie pruskich reform 12 p aź d ziern ik a 1812 r. przez W ilhelm a von H u m b o ld ta (1767— 1835) zasady, że m a tu ra jest egzam inem końcow ym w g im n a zju m 23, św iadectw o m a tu ra ln e upow ażniało do rozpoczęcia studiów n ad o w o ln y m kierunku wszystkich uniw ersytetów . W pierwszych latach p o 1817 r. oprócz obcokrajow ców w ystępują n ad a l studenci o k reślani ja k o „ im m a tu ru s” , czyli ja k o niedojrzali d o studiów , którzy m usieli przed ko m isją eg zam inacyjną zd ać egzam in dojrzałości. D laczego je d n a k pew na liczba ju ż stu d iu jąc y ch p o d d a w a ła się egzam inow i m atu raln em u n a U niw ersytecie — m o żn a się jedynie dom yślać. Św iadectw a dojrzałości dzieliły się n a trzy stopnie. Jedynkę (b. d o b ry ) n a św iadectw ie dojrzałości otrzym yw ali ty lk o nieliczni uczniowie, głów na część otrzym yw ała dw ójkę (d o b ry ), a je d n a trzecia — tró jk ę, tzn. raczej kiepskie św ia d ec tw o 24.
Jest więc p raw d o p o d o b n e , że o p ró cz „ im m a tu ri” egzam inow i dojrzałości podd aw ali się studenci z kiepskim św iadectw em , by m ó c w ybrać określone kierunki studiów .
T ru d n o przedstaw ić wyniki w nauce stu d e n tó w zagranicznych. T ak że we w spom nia nych ak tac h dotyczących polskich stu d e n tó w są ślady korespondencji n a te m at b ra k u ją cych danych o przebiegu n au k i w szkole o raz o św iadectw ie m a tu raln y m . M oje dane osobow e o p ierają się n a identyfikacji co najm niej połow y spośród 3309 studentów . Z robiłem to za p o m o c ą różnych o p rac o w a ń biograficznych i genealogicznych oraz spisów ab iturientów . M ogłem w ten sposób tak że p otw ierdzić, że d a n e o stu d en tach u H a rtu n g a i E rlera są w w iększości p rzy p a d k ó w praw idłow e.
W ykorzystując id entyfikację stu d e n tó w m o ż n a pow iedzieć co nieco o ich p ochodzeniu socjalnym . M im o że n a w szystkich uniw ersytetach, w tym tak że w K rólew cu, były stypendia, stołów ki i in n e m ożliw ości w sparcia m niej zam ożnych stud en tó w , d la wielu rodziców p o słan ie dzieci d o gim nazjum , a n astęp n ie n a uniw ersytet, było niem ożliwe. P odczas dziew ięcioletniej n au k i w gim nazjum utrzym anie i k o szta n au k i były b ardzo w ysokie. C o najm niej trzyletnie stu d ia uniw ersyteckie w ym agały dalszych n akładów , ta k że wielu rodziców pozw olić sobie na to nie m ogło, a część nie chciała. D otychczas nie udało mi się stw ierdzić obecności na studiach stu d e n ta pochodzącego z rodziny robotniczej. S tu d io w ało też niewiele dzieci m istrzów rzem ieślniczych i karczm arzy. W iększość studiujących to dzieci nauczycieli, księży, większych rolników i właścicieli ziem skich i oczywiście szlachty i oficerów .
Jeżeli chodzi o g ru p ę szlachty, w ydaje się, że część z nich, być m oże w następstw ie studiów , załam yw ała się życiow o. Zryw ali oni w okresie studiów w ielokrotnie p refero w a ne przez tę w arstw ę p rofesje właściciela ziem skiego czy oficera, a przez to także społeczne więzi łączące tę w arstw ę. W ydaje się, że p oprzez stu d ia w padali w pew nego rodzaju społeczną izolację, p o n iew aż w swym now ym środow isku życiowym nie byli w pełni akceptow ani. Z a sk a k u ją c o wielu studiujących z tej w arstw y um arło przedw cześnie lub p o zo stało w stanie w olnym .
146
Klaus Bürger
21 K .F .W . D ieterici, o p . d t . , s. 167. 22 Ib id em , s. 44.
23 B rockhaus E n zyklo p ä d ie, 17. A u flag e, Bd. 7, W iesb ad en 1969, s. 817.
24 A P O , p o r. p rzy p . 5. W yliczenia o p a rte na z ach o w an y ch w pisach now ych stu d en tó w w 4 sem estrach tego o k re s u — A P O , X X V III/1 : n r 1614, S o m m er 1818; nr 2024 W in ter 1824/25; n r 2018a S o m m er 1825; n r 1997 W in ter 1827/28.
J a k to w czopie studiów n ad losem je d n o stk o w y m byw a, znajduje się co ra z to now e szczegóły d o tyczące poszczególnych osób. T rz e b a więc m oje w yw ody p o tra k to w a ć raczej ja k o ra p o rt aniżeli o stateczne op raco w an ie w yników b ad a ń . P o za tym w yznaczone ram y
m ojej w ypow iedzi nie p ozw alały n a w chodzenie w szczegóły pojedynczych losów .
D IE S T U D E N T E N D E R U N IV E R S IT Ä T K Ö N IG S B E R G 1817— 1844 Z u s a m m e n f a s s u n g
Die N a m e n d e r 3309 S lu d e n te n dieser J a h re k o n n te n d e r g ed ru ck ten M a trik e l von E rler fü r d ie Jah re 1817— 1829 u n d dem „A k ad e m isc h en E rin n e ru n g sb u c h " v o n G e o rg F ried ric h H a rtu n g en tn o m m e n , etw a die H ä lfte von ih n en id en tifiziert w erd en . Je S em ester sch rieb en sich d u rc h sch n ittlic h 62 S lu d e n te n ein. R u n d 430 S lu d en len besu ch ten gleichzeitig die U n iv e rsitä t. Sie s lu d ie rle n im D u rc h sc h n itt sieben Sem ester, wobei m in d esten s e lf P ro ze n t d a s S tu d ien fach w echselten. B eso n d ers viele g a b en d a s S tudium d e r P h ilo so p h ie u n d d e r K a m eralistik a u f u n d w echselten b e v o rz u g t zu J u r a u n d T h e o lo g ie . R u n d d rei P ro ze n t d e r S lu d e n le n sla rb e n im Slu d iu m .
Die Ereignisse d e r g ro ß e n P o litik spiegeln sich in d e n N a m en u n d Schicksalen d e r S lu d e n le n , so v o r allem die p reu ß isch en B efreiungskriege (1812— 1815) u n d d e r p o ln isc h e A u fsta n d (1830/1831). D ie au s P o len slam m en d en S tu d en ten w u rd e n n ach A u ssag e eines A k te n stü c k s d e r U n iv e rsitä t im S ta a tsarch iv A llen stein zeitw eilig üb erw ach t. A b e r n u r d ie H ä lfte d e r b e o b ac h te te n p o ln isch en S lu d e n te n d e r J a h re 1821 u n d 1825 le b le u m 1844 in P reu ß en ; von d e n 18 S lu d e n le n d e r L isten v o n 1831 u n d 1832 leb len d ag eg en n u r d rei in O slp re u ß en . R u n d fü n f P ro ze n l d e r S tu d e n te n kam en a u s d em A u slan d , wobei etliche w egen d e s b e rü h m te n A stro n o m e n Bessel g e k o m m en sein d ü rfte n .
Bis je tz t k o n n te n n u r w enige S tu d e n te n a u s H a n d w e rk e r- u n d G a stw irtsfam ilien erm itte lt w erden, d agegen viele K in d e r von P f a r re rn , L e h re rn , V erw altu n g sb e a m te n , A dligen, g rö ß e re n B au ern , G u tsb esitz e rn und O ffizieren.
