Celińska, Elżbieta
Portret trojga dzieci - Pietera Nasona
w Muzeum Mazurskim w Olsztynie
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 131-136
E L Ż B IE T A C E L IŃ S K A
PO R TR ET T R O JG A D ZIECI — P IE T E R A NA SO N A
W M UZEUM M A ZU R SK IM W O LSZ T Y N IE
M uzeum M a zu rsk ie w O lszty n ie p o sia d a w sw oich zb iorach d ość liczną g ru p ę sied em n astow ieczn ych p o rtre tó w h olen d ersk ich . S ą to przew ażn ie o b iek ty zw iązan e z ro d z in ą Dohnów , k tó rej k o n ta k ty z H o la n d ią s ię g a ją p o czątk u X V II w ieku. U gru n to w a n e późn iej, p rzez zw iązki m ałże ń sk ie n a dw orze o rań skim , s p rz y ja ły liczn y m zam ów ien iom u m iejsco w y ch m a la rz y >. S tą d tak duży zespół płócien , w śród k tórych n ie b r a k n az w isk n a jp rz e d n ie jsz y c h p o r tre cistów h olen dersk ich tak ich , ja k : G e ra rd i W illem H en th orst, C a sp a r N etsch er, P ie te r N ason . Z d obiły one n ieg d y ś rez y d en cje D ohnów w Słob itach , K w ita j- nach i G ład y szach . O calon e częściow o ze zn iszczeń o statn ie j w ojn y , zabiezpie- czone zo stały w M u zeum M azu rsk im p rzez H. S k u rp sk ie g o w la tach 1945— 1949. N ie k tó re z nich, po p rze p ro w ad ze n iu p rac k o n se rw ato rsk ich , e k sp o n o w ano n a w y sta w ie : D aw n y p o rtre t w zb io rach M u zeum M azu rsk iego w O l sztyn ie w 1965 r . 2.
Do zespołu tego n ale ży n ie p u b lik o w an y w K a ta lo g u K . W r ó b l e w s k i e j zbiorow y p o rtre t tr o jg a d zieci z rodzin y D ohnów — m alo w an y przez P iete ra N aso n a. O calon y w raz z in n y m i z p a ła c u w G ład y sza ch , w b ard zo złym stan ie, (przed arcie p łó tn a n a 4 k a w a łk i o ra z zn aczn e u b y tk i w a rstw y m a la r sk ie j). W roku 1966/7 p o d d an y zo sta ł gru n to w n e j k o n se rw acji, w c z a sie k tó rej o d sło n ięto po d p is m a la r z a i d atę 1667 r. P o tw ie rd ziło to h ip otety czn ą dotąd h o len d ersk ą a try b u c ję dzieła.
O braz (ol. pł. 146,5 X 166,5 cm nr inw . MM90. R y c. 1), p rz e d sta w ia n a tle p a rk u tró jk ę d zieci z p sem . S ie d z ą c a z le w e j stro n y d ziew czy n k a, zw rócon a en tro is q u a rts ku śro d k o w i o b ra zu u b ra n a je s t w sre b rz y sto - b ia łą o ciepłych, o liw kow o-różow o-żółtych re fle k sa c h su k n ię z dużym d ekoltem , b u fia sty m i rę k a w a m i w ykoń czon ym i s z a ro -b ia ły m po d b iciem i stan ik ie m w y cięty m w „g ę si b rzu ch ” . P rzez ram ię p rze rzu co n y m a cytryn ow ożółty szal, u d rap o - w an y w luźne fa łd y , śc ią g n ię ty n a p ie rsi szn u rem z p e re ł i k o rali. W p raw e j ręce trzy m a sm y cz sto ją c e g o p rzy n iej ch a rta , le w ą , w s p a r tą n a o p a r ciu n iew idocznego k rze sła , d elik a tn ie g ła d z i w y ciąg n ięty k u n iej łeb p sa. D ro b n ą tw a rz y cz k ę ro z ja ś n ia u śm iech , oczy sza ro n ie b ie sk ie zw rócon e w p ro st n a w id za. W łosy ciem n oblon d, rozd zielon e po śro d k u i g ład k o zaczesan e, u pięte s ą w ty le w k u n szto w n ą fry z u rę p rze p lecio n ą szn u rem pereł, d w a lok i s p ły w a ją na o d słon ięte ram io n a. O bok n iej, co fn ię ta nieco do tyłu, p o sta ć d ru g ie j d ziew czynki, s k ie ro w a n a ku sie d z ą c e j le k k im ru ch em cia ła p odd an ego
1 K . W r ó b l e w s k a , N iezn an e p o rtre ty N a so n a i C a s p a r a N e tsch era w zb iorach M uzeum M a zu rsk ie g o w O lsz ty n ie , B iu le ty n H isto rii S z tu k i, 1963, nr 4, s. 270; A rch iw u m P ań stw o w e w O lszty n ie, In w en tarz Z b ioru A k t P o d w orsk ich D ohn ów z la t 1508— 1936, sy g. X X V .
2 K . W r ó b l e w s k a , D aw n y p o rtre t w z b io ra ch M u zeum M azu rsk ie go w O lsztynie, K a ta lo g w y staw y , O lszty n , 1965, il. od 8 do 21.
Rye. 1. P iete r N ason — P o rtr e t tr o jg a d zieci z rodziny D ohnów — 1667 r. Wł. M uzeum M azu rsk iego w O lsztynie. F o l. A. K u racz y k .
ku przodow i. W u n iesion ych dłon iach trzy m a S re b rzy stą m uszlę. S u k n ia dziew czynki b łę kitn a, z siln y m i re fle k sa m i bieli i różu, przy d ekolcie w y koń czona ow aln ym kołn ierzem sp ięty m w isio rk iem z pereł. W przecięciach b u fia sty ch rękaw ów , w ykończonych b iałym podszyciem , p rz e b ły sk u je zło togłów . W ta lii u d rap o w a n y liliow obeżow y, p rze ty k an y złotym i p a sa m i szal. G łów ka dziew czy n ki zw rócona en tro is q u a rts w k ieru n k u p rzeciw n ym r u chow i ciała, oczy p atrz ą w p ro st. W łosy jasn o b lo n d u p ięte tak ja k u sied zą ce j, sp ły w a ją w lokach n a ram io n a. S z y je obu d ziew cząt zdobi szn u r pereł. N a j m łod szy z p o rtre to w a n e j g ru p y ch łopiec w stro ju a m o rk a, nieco odw rócony je s t od d ziew cząt lekkim sk rę te m g ó rn e j p a rtii cia ła i ruch em rą k tr z y m a jący ch n ap ię ty łuk, w sp a rty na lew ej nodze, z p ra w ą w y su n ię tą k u przodow i. O dziany w różow ej b a rw y fa rtu sz e k im itu ją c y pan cerz, ozdobiony sre b rzy sto - białym o rn am en tem i w stęgam i, zakończony p ó łko liście rzę d a m i „rybich łu se k ” . P od nim b ia ła k o szu lk a , k ró tk a w rzosow a spód n iczk a. N a nogach ozdobne u grow ozłote bu ciki i pończochy w kolorze m ocno rozbielon ej zieleni. U grow obrązow a d ra p é r ia sp ię ta n a p raw y m ram ien iu , o p a d a ją c a w luźnych fa łd a ch na plecy i hełm z p ękiem różow oczerw on ych stru sic h piór d opeł n ia ją stro ju . T w arzy czk a chłopca o w aln a okolona d łu gim i pop ielatob lon d w ło sam i, oczy ja sn e , św ie tliste , p a trz ą na w id za. W tle za p o rtre to w a n ą gru p ą p ark w to n a cji oliw kow obrązow ej, zżółconej w głębi. Z lew ej stro n y u k ry ta w śród d rzew fon tan n a z p u ttem , p rze sło n ięta dołem przez k rz a k różany. Z p ra
R ye. 3. S z k o ła h o le n d e rsk a . — P o rtre t tr o jg a dzieci. Wł. M uzeum M azu rsk ie go w O lszty n ie. F o t. A. K u racz y k .
w ej — p a s n ieba z sza ro b ru n a tn y m i ch m u ram i, rozżółcony u n ieb oskłonu . N a jego tle w głębi sam o tn e drzew ko z w ątły m i, ro zw id la ją cy m i się w górze ko n aram i, fra g m e n t bu dow li p ark o w e j i dw a jelo n k i. P od p is m a la r z a i d ata um ieszczon e z lew ej stro n y obrazu m ięd zy je g o k raw ę d zią a su k n ią sied zące j dziew czynki. N a odw rocie obrazu n ap is (późniejszy) p rzen iesio n y z o ry g in a l nego płótn a: C h a rlo tta E le o n o ra zu D ohna geb. 16..., 17... (nieczytelne) A m alie L u is zu D ohna geb. 1661— 1735, F rie d rich C. zu D ołjn a geb. 1664— 1727 zu Sch lo- bitten.
P iete r N ason (1612— 1689/90), cenion y p o rtre c ista dw oru o rań skiego , był uczniem J a n a van R av e ste y n a . P ra c o w a ł w A m sterd am ie , H ad z e i k rótko w 1666 r. n a dw orze e le k to ra b ra n d e n b u rsk ie go w B e r lin ie 3. Je g o tw órczość je s t zn am ien nym p rzy k ła d e m ew olucji, ja k a d ok on ała się w d ziejach p o rtre tu
3 A .' D o b r z y c k a , P o rtre t h o le n d e rsk i X V II w. w zb iorach p olskich . K a ta lo g w y staw y, P ozn ań 1956, s. 44; T h i é m e - B e c k e r, A llgem e in e s L e x ik o n d er bildenden K ü n stle r, B d . 15, L e ip z ig 1931, s. 350.
h olen d ersk iego w II poł. X V II w ieku pod w pływ em sztu k i obcej a zw łaszcza fra n c u sk ie j. W cześn iejsze jego portrety , k tó re w zb iorach M uzeum M a z u r sk iego re p re z e n tu ją : p o rtre t Z o fii T eod ory H o lla n d -B re d e ro d e i J a n a W olfreda H ollan d B r e d e r o d e 4, n a w ią z u ją jeszcz e do realisty cz n y ch tr a d y c ji h o le n d e r sk iego m a la r stw a I poł. X V II w ieku. O m aw ian y p o rtre t d zieci n ależy do p ó ź n iejsze go ok resu jego tw órczości, gd y p rze w ag ę bierze ju ż d ążn ość do r e p r e z e n tacy jn ego i d ek o ra cy jn e go u ję cia. J a s n a k a r n a c ja , d elikatn y , su b te ln y m odelu nek, w y tw orn y u k ład rąk. b o g a te p o ły skliw e szaty , typow e są dla w ielu p o rtre tó w N aso n a. N ie m al id en tyczn y u k ład p o sta ci s to ją c e j dziew czynki, sp o ty k am y w p o rtre cie d am y z rodziny P erp o n ch er (wł. M uzeum N arodow ego w P o z n a n iu )s, m alo w an e j zre sz tą w tym sam y m roku. U k ład rąk d am y podobny je s t do u k ład u r ą k dziew czy n ki sie d z ą c e j. T en sam ge st m ożem y też o d n aleźć w p o rtre cie D oroty H o lszty ń sk iej (wł. M uzeum M a zu rsk iego w O lsztynie), tu ta j też z n a jd u je a n a lo g ie b ro sza s p in a ją c a d ra p e rie chłopca, w k ształcie m aszk aro n u , podobnego ja k n a w azie w rękach D oroty H o ls z ty ń s k ie jR. P odob n e szczegóły stro ju i fry z u ry czę ste są w p o rtre tach N aso n a. M otyw gałę zi n a tle n ieb a w podobnym u k ład z ie w y stę p u je w p o r trecie w ielk iego e le k to ra , F ry d e ry k a W ilhelm a (wł. M uzeum N arodow ego w W a rsz a w ie )7, a p o trak to w a n ie stru sic h piór i orn am en tu sp od n iej szaty e le k to ra je s t ta k ie sam e, ja k w stro ju ch łopca na n aszy m o brazie (Ryc. 2). J e s t to n iew ątp liw ie jed n o z n ajle p szy ch płócien N a so n a i zapew n e n ie o s ta t nie w zb iorach M uzeum M azu rsk ie go , k tó rem u udało się u stalić jego au torstw o. P rz y p isa ć m u m ożn a m. in. p o rtre t W olfred a H o lla n d -B red e ro d e w w ieku la t 12. Szczegóły p e jza żu w głębi, cechy m odelu n ku i stró j chłopca p rz e m a w ia ją za pędzlem N aso n a. „A n ty k iz u ją c e ” stro je , w k tó re p rzeb ieran o p o rtre to w a n e osob isto ści d w orskie, b y ły b ardzo m odn e w m a la r stw ie h o le n d ersk im tego okresu , p rzy k ład em m oże tu być z n a jd u ją c y się obecnie w zb iorach M uzeum M azu rsk iego, a poch od zący z p ała cu w S ło b ita c h 6 — m alo w an y przez G e ra rd a v an H en th orst — p o rtre t W ilhelm a III O rań sk iego ja k o A p o ll a 9. W śród zabezpieczon ych w M uzeum M azu rsk im w e w stęp n ej k o n se rw acji płócien z n a jd u je się m. in. p o rtre t k o b iety w s tr o ju D iany (nr inw. 580), k tó rej szczegóły stro ju , uk ład fo rm aln y i sp o só b m ala rsk ie g o u ję c ia zbliżon e są do p o rtre tó w N a so n a . B y ć m oże d alsze p race b ad aw cze i k o n se rw a to rsk ie pozw olą p otw ierd zić je g o H utorstw o.
W raz z om aw ian y m obrazem pow rócił z p racow n i k o n se rw a to rsk ie j jeszcz e jed en sied e m n asto w ie czn y p o rtre t z n a jd u ją c y się od 1946 r. w zb iorach M uzeum M azu rsk iego, p rz e d sta w ia ją c y rów nież tr ó jk ę dzieci w u k ład z ie nieco p o d o b n ym : d w ie d ziew czynki z k w ia ta m i w ręk ach — je d n a z nich sie d zą ca — i chłopiec w stro ju m itologiczn ym (Ryc. 3). O braz szkoły h ole n d e rsk ie j, który bliżej zw iązać m ożn a z k ręgiem C a sp a r a N e tsch era, pochodzi z p ała cu w S ło - bitach. B a rd z o duże zniszczen ie okroiło nieco je g o k o m po zy cję w gó rn e j — s p alo n e j części, n iem n iej cenn y je s t rów n ież ze w zględ u n a te m a ty k ę ja k ą r e p re z e n tu je — p o rtre t dziecięcy — k tó ry w zbiorach m a la rstw a w P olsce m a tylko d ość n ieliczn e p rzy k ła d y ,(l.
4 K . W r ó b l e w s k a , op. cit., il. 1 і 5. 3 A. D o b r z у с k a, op. cit., il. 41.
ß D aw n y p o rtre t, op. cit., il. 15. 7 A . D o b r z y c k a , op. cit., il. 36.
8 C. G r o m m e l t , Ch. M e r t e n s , D as D oh n asch e S ch lo ss Sch lo b itte n in O stp re u ssen , S tu ttg a r t 1962, il. 7.
9 D aw n y p o rtre t, op. cit., il. 10.
111 Zob. J . B i a ł o s t o c k i , M. W a l i c k i , M a la rstw o e u ro p e jsk ie w zb io rach polsk ich , W arszaw a 1955.
E L Ż B IE T A C E L IŃ S K A
P IE T E R N A S O N S ’ P O R T R A IT IN ТІ-IE C O L L E C T IO N O F T H E M A SU R IA N M U SE U M A T O L S Z T Y N
(Su m m ary )
T h e a u th o ress d isc u sse s an unknow n th u s fa r p o rtra it rep re se n tin g th ree ch ild ren o f the D ohn fa m ily p ain te d by a re sp e c ta b le D utch p ain te r P iete r N ason (1612-1689/90). T h is p o rtra it com es fro m the D oh n s’ p a la c e a t G ład y sze in the P rovin ce of O lsztyn. It w a s fou n d b a d ly d am age d in th is p a la c e a fte r the w a r and togeth er w ith other p a in tin g s w as tak e n to th e M a su rian M useum . R ecen tly it w a s su b jecte d to a con servation p ro cess d u rin g w h ich the p a in t e r ’s sig n a tu re and the d ate 1667 w ere discovered.
T h is p ain tin g (oil, c a n v a s, 146.5X166.5 cm, in ven tory No MM 90) rep re se n t three ch ild ren and a dog w ith a p a r k and a fo u n ta in hidden am on g the trees a s back grou n d . Tw o g irls a re rich ly gow n ed and a boy d re sse d up a s C upid. L ig h t colou rin g, d elicate tech niqu e an d g ra c e fu l p o stu re o f the h an d s are ty p ical fo r N a so n ’s p o r tra its (th ere a re se v e ra l p o rtra its o f th is p ain te r in the collection o f the M a su rian M useum ). T h e p ain tin g d iscu sse d is one of his b e st and ty p ica l fo r the la te r period of his p rodu ction and a lso fo r a ll the p ain te rs of the D utch school of the period.
