View of Paul Thagard’s Demarcation Criteria

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXII, numer 1 – 2014. ZENON E. ROSKAL *. PAULA THAGARDA KRYTERIA DEMARKACJI *. Parafrazuj c sowa Marka Twaina (1835-1910), mona powiedzie, e pogoska o mierci problemu demarkacji bya przesadzona1. Po ukazaniu si synnego artykuu L. Laudana lista prac powiconych problemowi demarkacji wzrosa niewspómiernie. Obok starych kryteriów demarkacji2 (weryfikacjonistyczne, Prof. dr hab. ZENON E. ROSKAL – kierownik Katedry Filozofii Przyrody Nieoywionej, Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych, Wydzia Filozofii KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: kronos@kul.pl * Chciabym podzikowa prof. M. Wnukowi i prof. Z. Wróblewskiemu za uwagi poczynione przy lekturze tekstu tego artykuu oraz P.T. Recenzentom, dziki którym ostateczna wersja tego artykuu zostaa znacznie zmelioryzowana. 1 W 2013 r. mino dokadnie trzydzieci lat od ukazania si synnego artykuu L. Laudana The Demise of the Demarcation Problem, [w:] R.S. C o h e n, L. L a u d a n (eds.), Physics, Philosophy and Psychoanalysis: Essays in Honor of Adolf Grünbaum, Dordrecht: D. Reidel Publishing Co. 1983. s. 111-127 (tumaczenie na j. polski: Z bada nad prawd, nauk i poznaniem, red. Z. Muszy ski, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej 1998, s. 63-79). Rysuje si tutaj analogia ze synn wypowiedzi Marka Twaina: „The report of my death was an exaggeration”. Istnieje jednak inna, mniej znana, wypowied Twaina, któr mona odczyta jako jego zainteresowanie tzw. astrologi prognostyczn . Samuel L. Clemens, który ukrywa si pod pseudonimem literackim Mark Twain, sam bowiem przewidzia dat swojej mierci. Nie uczyni jednak tego, analizuj c swój horoskop, jak zrobi to renesansowy astrolog, ale i zarazem wybitny uczony Girolamo Cardano (1501-1576). Na rok przed swoj mierci Twain postawi prognoz, e umrze w czasie powrotu komety Halleya. Wykorzysta argument z analogii. Skoro urodzi si w roku pojawienia si synnej komety, to zapewne umrze, kiedy ona powróci („I came in with Halley’s Comet in 1835. It is coming again next year, and I expect to go out with it”). Samuel Clemens zmar na zawa serca nad ranem 21 kwietnia 1910 r. Dzie wczeniej, o godz. 18 (GMT), kometa Halleya osi gna peryhelium. Historia ta nie dowodzi jednak tego, e zasadne s roszczenia tzw. astrologii prognostycznej. Por. A. P a i n e, Mark Twain, a Biography: The Personal and Literary Life of Samuel Langhorne Clemens, New York: Harper & Brothers 1912, s. 1511. 2 Odpowiednio do tych kryteriów wiedza naukowa musi by prawdziwa (kryterium weryfikacjonistyczne), prawdopodobna (kryterium konfirmacjonistyczne), obalalna (kryterium falsyfikacjonistyczne). Szczegóow charakterystyk tych kryteriów mona znale m.in. w K. J o d k o w s k i, Wspólnoty uczonych, paradygmaty i rewolucje naukowe, Lublin: Wydawnictwo UMCS 1990, s. 36, 50, 52-53, 73-74, 118, 254..

(2) 26. ZENON E. ROSKAL. konfirmacjonistyczne, falsyfikacjonistyczne) pojawiy si nowe, m.in. wieloaplikacyjne kryterium demarkacji3. Dobra koniunktura problemu demarkacji wynika – jak s dz – z ugruntowanego wród filozofów przekonania, e istnieje (powinna istnie) hierarchia typów poznania. Zgodnie z hierarchi upowszechnion w scjentystycznie zorientowanej filozofii nauki wiedza naukowa jest najbardziej wartociowym typem poznania. Dlatego podejmowany jest wysiek upodobnienia przednaukowych typów poznania, m.in. takich jak astrologia4, do poznania naukowego. Ocena tych przedsiwzi musi by prowadzona w oparciu o kryteria demarkacji. Zastosowanie kryterium demarkacji do rónego typu tzw. protonauk ma pozwoli rozstrzygn problem, czy osi gny one ju status poznania naukowego. Moim zadaniem bdzie ocena Paula Thagarda5 kryteriów demarkacji jako narzdzia pozwalaj cego wykaza pseudonaukowo astrologii6. Bd argumen3. Okrelane jest (W. Sady) m.in. jako systematyczno docieka dowiadczalnych i teoretycznych. O naukowoci bada decydowa ma systemowy charakter wiedzy i systematyczny charakter prowadzonych bada . Por. m.in. W. S a d y, Odkrywanie elektronu a pytanie o natur bada naukowych, „Filozofia Nauki” 2011, nr 3(75), s. 71-105; t e n e, Dlaczego odkrycie promieni X przez Roentgena byo naukowe?, „Przegl d Filozoficzny – Nowa Seria” 2004, nr 3, s. 7-20; t e n e, O tym, co decyduje o naukowoci bada przyrodniczych, „Studia Philosophica Wratislaviensia” 2011, nr 2, s. 15-31. Debata na temat kryterium demarkacji trwa, o czym wiadcz take artykuy z bie cego roku. Por. F. U s l u, Ongoing Debate: How Can We Demarcate Science From NonScience? „Advances in Education Research” 19 (2013), s. 285-288, gdzie analizowane s take Paula Thagarda kryteria demarkacji, ale tylko te, które zostay sformuowane w latach siedemdziesi tych ubiegego wieku. 4 Wedug rónych szacunków w USA w latach osiemdziesi tych ubiegego wieku o wartoci poznawczej astrologii byo przekonanych od 30 do 40 milionów Amerykanów. Przyjmuje si nawet, e blisko jedna trzecia populacji krajów Zachodu wierzy w astrologi, a jedna osoba na dziesi tysicy czynnie j uprawia. Por. J. A n k e r b e r g, J. W e l d o n, Do the Haevens Rule Our Destiny?, Eugene: Harvest House Publishers 1984, s. 8-9; J. M c G r e w, M. M c F a l l, A Scientific Inquiry into the Validity of Astrology, „Journal of Scientific Exploration” 4 (1990), nr 1, s. 75. Por. take: S. F e h e r, Who Looks to the Stars? Astrology and Its Constituency, „Journal for the Scientific Study of Religion” 31 (1992), nr 1, s. 88-93, gdzie mona znale bardziej szczegóowe informacje dotycz ce statusu spoecznego tej czci populacji, która akceptuje astrologi jako wartociow form poznania. 5 Aktualnie jest on profesorem filozofii i dyrektorem Wydziau Nauk o Poznaniu na Uniwersytecie w Waterloo. Jest autorem dziesiciu monografii i ponad dwustu artykuów naukowych. W bie cym roku dosta prestiow Nagrod Killama, która przyznawana jest od 1981 r. najwybitniejszym uczonym kanadyjskim, wyróniaj cym si w badaniach naukowych oraz w przedsiwziciach spoecznych. Swoje kryteria demarkacji sformuowa na pocz tku dziaalnoci na polu filozofii pod koniec lat siedemdziesi tych ubiegego wieku, ale pó niej ulegy one pewnej modyfikacji. Zasadnicz rónic midzy wczeniejszymi ujciami problemu demarkacji a ujciem Thagarda jest to, e filozof ten uwzgldnia nie tylko logiczne aspekty teorii, ale take jej wymiar historyczny. 6 Pseudonaukowo astrologii w wietle innych kryteriów demarkacji wstpnie bya ju analizowana. Przy okazji tych prób zauwaono, e 1) pojcie pseudonauki nie jest wystarczaj co ostre i wyra ne, i mona przyj , e naley ono do nowej kategorii poj, które wprowadzi Walter Gallie.

(3) PAULA THAGARDA KRYTERIA DEMARKACJI. 27. towa, e nie wszystkie podane przez Thagarda kryteria s dobrym narzdziem demarkacjonizmu. Zadanie to zostanie zrealizowane w dwóch etapach. W pierwszym dokonam prezentacji kryteriów demarkacji i krótko scharakteryzuj kontekst filozoficzny, w którym zostay sformuowane, w drugim za etapie przedstawi trudnoci stoj ce przed tymi kryteriami jako skutecznymi narzdziami demarkacjonizmu. 1. KRYTERIA THAGARDA I ICH KONTEKST FILOZOFICZNY. W ramach neopozytywizmu problem demarkacji wiedzy naukowej i pseudonaukowej by jednym z centralnych problemów i sta si zal kiem demarkacjonizmu, który pod koniec ubiegego wieku znalaz si jednak w kryzysie. Donioso filozofii neopozytywistycznej wynikaa m.in. z pogbionej refleksji na temat kluczowych poj fizyki klasycznej (czas, przestrze , materia). Filozofia fizyki bya sui generis kontynuacj filozoficznej refleksji nad podstawami matematyki. Kryzysowa sytuacja zaistniaa w matematyce w drugiej poowie XIX wieku pod wpywem odkrycia sprzecznoci w wanych teoriach matematycznych (teoria mnogoci). Przeom poznawczy w fizyce nast pi pó niej w zwi zku z powstaniem szczególnej i ogólnej teorii wzgldnoci i mechaniki kwantowej. Naladuj c hilbertowski program penej formalizacji matematyki, który mia zapewni matematyce dalszy bezpieczny rozwój, neopozytywistyczni filozofowie nauki poszukiwali analogicznego programu dla nauk empirycznych. W ich przekonaniu takim programem mogo by odseparowanie nauki od innych form ludzkiej aktywnoci intelektualnej i tym samym zapewnienie teoriom empirycznym statusu wiedzy pewnej. Gównym kryterium wykorzystywanym w tej demarkacjonistycznej strategii bya metoda indukcyjna, rozumiana jako wyznacznik naukowoci teorii. Z uwagi na to, e tradycyjnie problem indukcji nazywany by problemem Hume’a, Popper zaproponowa by problem demarkacji poznania naukowego od nienaukowego zosta nazwany problemem Kanta, ale problem demarkacji w filozofii nauki kojarzony jest wanie z Popperem.. (1912-1998) – poj notorycznie kontrowersyjnych (Essentially Contested Concepts) oraz to, e 2) problem z okreleniem danej wiedzy jako pseudonaukowej polega gównie na tym, e wypowied taka ma nie tylko charakter lokucyjny, ale zarazem illokucyjny i perlokucyjny. Por. Z. R o s k a l, Kontrowersyjno wspóczesnej astrologii prognostycznej (preliminaria), „Studia Leopoliensia” 5 (2012), s. 53-54..

(4) 28. ZENON E. ROSKAL. W rozumieniu Poppera zagadnienie demarkacji jest centralnym problemem teorii poznania. Jednake przyjmowane w pozytywizmie kryterium demarkacji (metoda indukcji jako gówny wyznacznik naukowoci) nie jest, zdaniem Poppera, z uwagi na brak moliwoci redukcji zda empirycznych do protokolarnych zda bazowych, wystarczaj cym rozwi zaniem tego problemu. Dlatego Popper zaproponowa nowe kryterium, a mianowicie zasad falsyfikowalnoci. Równie i to kryterium nie uzyskao jednak powszechnej akceptacji wród filozofów nauki7. Pod koniec lat siedemdziesi tych ubiegego wieku nasili si proces demontau neopozytywistycznej filozofii nauki i w ramach tego procesu pojawiy si m.in. propozycje nowych kryteriów demarkacji. Jedn z takich propozycji wysun kanadyjski filozof Paul Thagard. Pod wpywem krytyki wstpna wersja kryteriów demarkacji zostaa zmodyfikowana, ale i te udoskonalone kryteria stwarzaj szereg trudnoci. Wstpne kryteria demarkacji Paula Thagarda (okrelane w dalszej czci artykuu akronimem KT1) mona przedstawi jako alternatyw czterech warunków okrelaj cych pseudonaukowo jakiej dziedziny poznania8 (teorii T). Przy radykalnej interpretacji mona domaga si spenienia wszystkich kryteriów, ale konstatowanie pseudonaukowoci odbywa si ju wtedy, gdy jeden z tych warunków jest speniony. Pierwszym warunkiem stwierdzenia pseudonaukowoci teorii T jest wykazanie, e (1) w dugim okresie czasu T jest mniej postpowa ni teorie konkurencyjne. Pozostae trzy warunki odnosz si do wspólnoty naukowej, która utrzymuje dan teori. Wedug KT1 teoria jest pseudonaukowa, jeeli wspólnota badawcza utrzymuj ca t teori (2) nie wykazuje adnego zainteresowania, by oceni warto poznawcz teorii w relacji do jej konkurentek, (3) tylko w niewielkim stopniu usiuje rozwija teori w celu rozwi zania trapi cych j anomalii, (4) jest wybiórcza (nie jest obiektywna) przy próbach konfirmacji (resp. dyskonfirmacji). W pracy, która ukazaa si dziesi lat pó niej, kryteria te zostay w niewielkim stopniu zmodyfikowane. 7. Por. m.in. S. A m s t e r d a m s k i, Midzy dowiadczeniem a metafizyk, Warszawa: KiW 1973, s. 40-73, gdzie szerzej relacjonowane s róne rozwi zania problemu demarkacji. Por. take A. B r o n k, Filozofia i nauka: problem demarkacji, „Roczniki Filozoficzne” 43 (1995), z. 1, s. 181236, gdzie analizowana jest rozumiana szeroko strategia demarkacjonistyczna. 8 Por. P.R. T h a g a r d, Why Astrology Is a Pseudoscience, „PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association” 1978, s. 228. W tym kontekcie warte odnotowania s warunki adekwatnoci kryteriów demarkacji. Zgodnie z tymi warunkami dana hipoteza, wedug adekwatnego kryterium demarkacji, powinna by (pseudo)-naukowa razem ze swoj negacj . Trudno jednak jest zrozumie, czym mogaby by negacja teorii T rozumianej jako teoria astrologiczna. Por. Ch. L i s t, Science and Pseudoscience: Criteria of Demarcation, „Reason Papers” 1982, nr 8, s. 49-50..

(5) PAULA THAGARDA KRYTERIA DEMARKACJI. 29. Wedug nowego ujcia kryteriów demarkacji (KT2) teoria T jest pseudonaukowa, gdy (1) T nie jest ani prosta, ani zunifikowana, tzn. hipotezy teorii T s typowymi hipotezami ad hoc i nie s spójne z caoci teorii9; zwolennicy teorii T (2) nie próbuj rozwija teorii w celu wypracowania jednego paradygmatu, (3) nie próbuj ocenia jej postpów w stosunku do jej konkurentek oraz (4) nie s otwarci na próby jej falsyfikacji czy konfirmacji10. 2. KRYTERIA THAGARDA W KONTEK CIE ROZWOJU ASTROLOGII. W artykule, w którym zostay sformuowane KT1, Thagard wyra nie stwierdza, e powysze warunki s w stanie uchwyci istot pseudonaukowoci astrologii. Wedug Thagarda astrologia jest nienaukowa (pseudonaukowa), gdy (1) jest dramatycznie niepostpowa, nie tylko bardzo mao si zmienia, ale przede wszystkim nie zostaa uzupeniona o nowe treci empiryczne od czasów Ptolemeusza11 i tym samym jej moc eksplanacyjna pozostaa niezmienioana, 9. Problem relacji spójnoci teorii do jej prawdziwoci by przez Thagarda podejmowany w pó niejszych publikacjach (por. P. T h a g a r d, Coherence, Truth, and the Development of Scientific Knowledge, „Philosophy of Science” 74 (2007), nr 1, s. 28-47), ale nie wnioso to nowych treci do zmodyfikowanych kryteriów demarkacji. 10 Por. t e n e, Computational Philosophy of Science, Cambridge, MA: MIT Press 1988, s. 157160, aczkolwiek szeroko rozumianej problematyce pseudonauki powicony jest cay (dziewi ty) rozdzia tej monografii. 11 Warto zauway, e niektóre z wypowiedzi astrologów mona interpretowa w taki sposób, e w ich ocenie gówne tezy astrologii pozostaway niezmienione w bardzo dugim okresie. Por. m.in. S. A r r o y o, Astrology, Psychology, and the Four Elements. An Energy Approach to Astrology and Its Use in the Counceling Arts, Sebastopol, CA: CRCS Publications 1975, s. XI. W pierwszym zdaniu prologu do ksi ki, która ukazaa si równoczenie w USA i Kanadzie, Arroyo stwierdza, e „w naszych czasach powstaje nowa astrologia” („A new kind of astrology is being born at this time”). Przeciwstawiaj c nowy paradygmat astrologiczny astrologii humanistycznej staremu i skostniaemu systemowi astrologii tradycyjnej, sugeruje, e tradycyjna astrologia nie bya w swoich dziejach modyfikowana. Ksi ka ta staa si w siedemdziesi tych latach ubiegego wieku bardzo wpywow prezentacj astrologii w kulturze anglo-ameryka skiej. Z drugiej strony warto take zauway, e wstpna jej wersja zdobya nagrod Brytyjskiego Towarzystwa Astrologicznego, co wiadczy o akceptacji tego ujcia w rodowisku samych astrologów. Wypowiedzi takie mogy by gównym uzasadnieniem tez Thagarda, który zapewne zignorowa fenomen astrologii humanistycznej, nota bene rozwijaj cej si ju od lat trzydziestych XX wieku, gdy trudno uwierzy, e pisz c pod koniec lat siedemdziesi tych artyku na temat kryteriów demarkacji astrologii jako pseudonauki, nie zetkn si z szeroko dostpnymi publikacjami powiconymi relacji astrologii do innych nauk, przede wszystkim za do psychologii. W najbardziej reprezentatywnej – w krgu jzyka polskiego – dla nurtu astrologii humanistycznej monografii czytamy: „Od czasu Ptolemeusza do dnia dzisiejszego nast piy w tym systemie zmiany jedynie w detalach. Podstawowe zasady nie.

(6) 30. ZENON E. ROSKAL. (2) problem precesji punktów równonocy nie zosta w astrologii naleycie rozwi zany oraz (3) istniej lepsze teorie osobowoci, które astrologia ignoruje12. Uwagi te wiadcz jedynie o tym, e autor nowych kryteriów demarkacji ma bardzo powierzchown wiedz na temat wspóczesnej astrologii. Przede wszystkim nie mona zarzuca astrologii, e nie zostaa uzupeniona o nowe treci empiryczne. Proces uzupeniania astrologii mia miejsce ju w staroytnoci, a nasili si w okresie renesansu i przeomu nowoytnego, chodzi tu jednak o kwestie, które mog zosta ocenione jako drugorzdne13. Nie mona jednak zignorowa wysiku recepcji nowych odkry astronomicznych w pierwszej poowie XIX wieku, a zatem w czasach, kiedy – jak powszechnie si s dzi – astrologia bya w gbokim kryzysie. To wanie w tym czasie w astrologii zostay uwzgldnione efemerydy nowoodkrytego przez W. Herschela (w marcu 1781 r.) Urana. Robert Cross (1795-1832) i John Corfield (1767-1827) jako jedni z pierwszych próbowali w czy nowoodkryt planet do teorii astrologicznych. John Varley (1778-1842) doprowadzi za do istotnych byy nigdy podwaane. […] Mona zatem stwierdzi, e astrologia wspóczesna zostaa sformuowana w ci gu siedmiu wieków dziel cych Pitagorasa od Ptolemeusza” (L. W e r e s, R. P r i n k e, Mandala ycia, ód : „Ravi” 1994, s. 52). Wypowiedzi te moemy zinterpretowa jako przejaw dominacji strategii demarkacjonistycznej w rodowisku astrologów, ale take jako brak gruntownej znajomoci historii swojej dziedziny i niekonsekwencji, gdy z jednej strony przeciwstawia si astrologi humanistyczn astrologii tradycyjnej, ale wikszo zasad astrologii tradycyjnej akceptuje si w nowym paradygmacie, odrzucaj c jedynie jej determinizm i niektóre techniki mantyczne. 12 T h a g r a d, Why Astrology Is A Pseudoscience, s. 228. 13 Najwaniejsze znaczenie w tym procesie miay dziea astrologów ydowskich i arabskich. Jednym z najbardziej wpywowych astrologów by Sahl ibn Bishr (786-845), znany na Zachodzie jako Zahel lub Zael. Znaj c doskonale astronomi hellenistyczn , prawdopodobnie jako pierwszy przeoy na jzyk arabski Almagest Ptolemeusza. Przede wszystkim jednak wykorzystywa w swoich pracach filozofi plato sk do uzasadnienia praktyki astrologicznej (por. P. W h i t f i e l d, Astrology. A History, London: The British Library 2001, s. 88-90). Innym autorem by Abu Ma’shar al-Balkhi (787-886), znany pod zlatynizowanym nazwiskiem jako Albumasar, którego dziea stay si gównym kanaem transmisyjnym arystotelesowskiej filozofii przyrody z krajów islamu do cywilizacji Christianitas. (Por. R. L e m a y, Abu Masar and Latin Aristotelism in the Twelfth Century, Beirut, 1962). To gównie poprzez dziea Zahela i Albumasara tradycja greckiej astrologii zostaa rozwinita na Zachodzie m.in. przez takich uczonych jak Guido Bonatti (ok. 1210-1296/ 1300). System tzw. astrologii tradycyjnej, który ju w dzieach Bonattiego by twórczym rozwiniciem hellenistycznej tradycji astrologicznej, zosta znacznie zmodyfikowany w czasach nowoytnych m.in. przez Jana Keplera (1571-1630), Placidusa de Titis (1603-1668) i Williama Lilly’ego (1602-1681). Dziaalno astrologiczna tego ostatniego autora zostaa szczegóowo scharakteryzowana m.in. w monografii: P. C u r r y, Prophecy and Power. Astrology in Early Modern England, Princeton: Princeton University Press 1989, s. 38-43. Krytyczn analiz postpu poznawczego wspóczesnej astrologii mona znale w: G. D e a n, I.W. K e l l y, Does Astrology Work? Astrology and Skepticism 1975-2000, [w:] P. K u r t z (ed.), Skeptical Odysseys, Amherst, NY: Prometheus Books 2001, s. 191-207..

(7) PAULA THAGARDA KRYTERIA DEMARKACJI. 31. modyfikacji teorii, uzupeniaj c system astrologiczny o now planet i wypracowuj c jej symbolik. Odrbnym zagadnieniem jest metoda, za której pomoc bya kodyfikowana symbolika nowoodkrytej planety. Podobnie stao si z kolejn planet – odkryt tym razem przez zespó astronomów – Neptunem14. Take i Pluton, odkryty na pocz tku (stycze -luty) 1930 r. przez Clyde’a Tombaugha (1906-1997), aktualnie niezaliczany do planet, doczeka si szybkiej asymilacji w teorii astrologicznej. Astrolodzy XX wieku, m.in. Eleanor Bach (1922-1995), dokonali take asymilacji odkry czci planetoid. Bardzo szybko zaadoptowano w astrologii (Zane B. Stein) odkrycie maego ciaa Ukadu Sonecznego zaliczanego do planetoid z grupy centaurów (pierwsze oznaczenie), ale zarazem do komet okresowych (drugie oznaczenie), które kr y pomidzy orbitami Saturna i Urana. Polska astrologia (Jarosaw Gronert) moe si poszczyci pionierskimi pracami na temat ciaa transneptunowego Eris, które pod nazw Prozerpina zostao wyposaone w symbolik astrologiczn wkrótce po opublikowaniu efemeryd tej planetoidy przez Bogdana Krusi skiego. Mona przyj , e uwzgldnienie tych odkry w istotnym stopniu zwikszyo zawarto empiryczn astrologii i przede wszystkim jej moc eksplanacyjn . Pozostae trzy kryteria z KT1, charakteryzuj ce wspólnot badawcz , wydaj si te problematyczne przy realizacji celu, jakim jest wykazanie pseudonaukowoci astrologii. Drugie kryterium w zestawie KT1 wydaje si zawodzi, gdy w nurcie tzw. astrologii humanistycznej w szerokim zakresie wykorzystywany jest jzyk teorii psychologicznych i teorie te s do pewnego stopnia traktowane jako konkurentki przy próbach charakterystyki osobowoci. Astrologowie twierdz , e jzyk astrologii jest doskonalszym sposobem realizacji tego celu. Zwaszcza prace Dane’a Rudhyara (1895-1985), prekursora astrologii humanistycznej (homocentrycznej), w duym stopniu s prób po czenia tradycyjnej astrologii z psychologi gbi Carla Junga. Warto take zauway, e – przynajmniej dla tzw. astrologii prognostycznej, rozwijanej w nurcie astrologii tradycyjnej – teoriami konkurencyjnymi nie s psychologiczne teorie osobowoci, ale raczej inne techniki mantyczne15. 14 Nowsze badania historyczne wykluczaj niezalene odkrycie Neptuna przez Le Verriera i Adamsa, przypisuj c cao zasug teoretycznej predykcji francuskiemu astronomowi, który mia stworzy sui generis zespó badawczy z astronomami niemieckimi – Johannem Gallem i Heinrichem d’Arrestem. Por. D. R a w l i n s, The Neptune Conspiracy: British Astronomy’s PostDiscovery Discovery, „DIO. The Journal for Hysterical Astronomy” 2 (1992), nr 3, s. 115-142. 15 Wspóczenie bardzo reprezentatywni dla polskiego rodowiska astrologicznego jego przedstawiciele zauwaaj , e „[…] wspóczesna astrologia humanistyczno-psychologiczna jest zaledwie czci , niewielkim fragmentem, mona powiedzie – bladym odpryskiem wielowiekowej tradycji […]” (P. P i o t r o w s k i, Reguy astrologii tradycyjnej, Biaystok: Studio Astropsychologii 2011 s. 10)..

(8) 32. ZENON E. ROSKAL. Trudno orzec, na ile trzecie i czwarte kryterium zestawu KT1 dobrze su wykazaniu pseudonaukowoci astrologii. Niew tpliwie spory wród astrologów, midzy tzw. syderalistami i tropikalistami, wiadcz o tym, e problem precesji punktów równonocy nie jest ignorowany przez t wspólnot badawcz , ale wiele innych anomalii, których istnienia astrolodzy s wiadomi, pozostaje dalej nierozwi zanych. Jedn z takich anomalii jest trudno w wyjanieniu masowych tragedii, w których w tym samym czasie ginie wielu ludzi o bardzo rónych horoskopach. Najbardziej skomplikowana jest jednak sprawa czwartego kryterium zestawu KT1, które zarazem pokrywa si z czwartym kryterium zmodyfikowanego zestawu KT2. Z jednej bowiem strony moemy odnotowa ywe zainteresowanie wród astrologów testami skutecznoci astrologii, przygotowanymi przez psychologa klinicznego zainteresowanego astrologi – Vernona Clarka (1911-1967), które zostay przeprowadzone na przeomie lat pidziesi tych i szedziesi tych ubiegego wieku i – w opinii astrologów – przyniosy potwierdzenie skuteczno jej metod, w tym technik prognostycznych. Z drugiej jednak strony podobne testy przeprowadzone przez uczonych z Wydziau Psychologii Uniwersytetu Indiana, we wspópracy z Ameryka sk Federacj Astrologów, które nie potwierdziy skutecznoci astrologii, spotkay si z krytyk rodowiska astrologów16. Charakterystyczne jest to, e jako element krytyki zostay wykorzystane charakterystyki Neptuna, którego koniunkcja z Saturnem, wystpuj ca w wikszoci horoskopów badanych osób, miaa prowadzi do nietypowej drogi yciowej przedstawicieli tej grupy wiekowej17. Z krytyk spotka si take synny, z racji wielokrotnego powoywania si na , tzw. eksperyment Carlsona18, któremu zarzucano bdy metodologiczne. Z 16. Zestaw dziesiciu testów su cych do falsyfikacji astrologii przygotowali astronomowie Roger B. Culver i Philip A. Ianna, ale w kolejnych wydaniach ich monografii nie wspominaj o podjciu przez astrologów rzuconego im wyzwania. Por. R.B. C u l v e r, Ph.A. I a n n a, The Gemini Syndrom. A Scientific Evaluation of Astrology, New York: Prometheus Books 19842, s. 210-211; c i , Astrology True or False? A Scientific Evaluation, New York: Prometheus Books 1988, s. 213223, gdzie mona znale bogat literatur na ten temat. 17 Por. M c G r e w, M c F a l l, A Scientific Inquiry into the Validity of Astrology, s. 82-83. Historia ta wydaje si wskazywa na suszno stanowiska Poppera, który twierdzi, e astrologia jest niefalsyfikowana, a zatem nienaukowa. Kade bowiem kontrwiadectwo jest tak interpretowane, by utrzyma w mocy teori astrologiczn . 18 W 1985 r. Shaw Carlson, znany fizyk i popularyzator nauki, reprezentuj cy Wydzia Fizyki Uniwersytetu Kalifornijskiego, wykaza, e astrolodzy nie s w stanie wykona poprawnej charakterystyki osobowoci tylko na podstawie (precyzyjnie wyznaczonego) czasu i miejsca urodzenia czowieka. Podwaao to przede wszystkim now zreformowan astrologi, tzw. astrologi humanistyczn , która twierdzi, e doskonale nadaje si do okrelenia cech osobowych ludzi na podstawie.

(9) PAULA THAGARDA KRYTERIA DEMARKACJI. 33. odmienn reakcj spotkay si natomiast badania M. Gauquelina, które okazay si równie niewygodne dla zwolenników astrologii, co i dla jej krytyków. Dobrze t reakcj scharakteryzowa Wojciech Jó wiak w swojej ksi ce nt. astrologii19. W stosunku do zestawu kryteriów KT2 mona przyj , e pierwsze i drugie kryterium tego zestawu moe suy do wykazania pseudonaukowoci astrologii. Faktycznie jest tak, e hipotezy astrologiczne sprawiaj wraenie hipotez ad hoc i dotyczy to zwaszcza uzupenie systemu o nowe ciaa niebieskie. Astrologii brakuje take jednego paradygmatu20 i wrcz typow sytuacj jest równoczesne wystpowanie kilku paradygmatów. Jeeli jednak skuteczny okae si tylko jeden paradygmat, to bardzo trudno bdzie na podstawie KT2 wyrokowa o pseudonaukowoci astrologii. Mona jednak na podstawie aktualnego stanu przyj , e ten pluralizm metod astrologicznych zostanie zachowany. Tym samym astrologia ugruntuje swoj pozycj jako typowa pseudonauka. miejsca i czasu ich urodzenia. W eksperymencie wzia udzia grupa 26 astrologów, którzy zgodzili si uczestniczy w tecie, z ogólnej liczby 90 astrologów wytypowanych przez National Council of Geocosmic Research. Eksperyment mia dwie czci. W pierwszej czci zadaniem astrologów byo sporz dzenie horoskopów na podstawie danych urodzenia osób bior cych udzia w eksperymencie. Nastpnie horoskopy te byy wybierane przez te osoby, które miay je dopasowa do swojej osobowoci. W drugiej czci to astrolodzy mieli dopasowa horoskopy do danych z testu osobowoci. Wyniki okazay si zblione do losowych w pierwszej i drugiej czci eksperymentu. S. C a r l s o n, A Double-blind Test of Astrology, „Nature” 318 (1985), s. 419-425. Por. take: R. C u r r e y, U-turn in Carlson’s Astrology Test?, „Correlation” 27 (2011), nr 2, s. 7-33; S. E r t e l, Appraisal of Shawn Carlson’s Renowned Astrology Tests, „Journal of Scientific Exploration” 23 (2009), nr 2 s. 125-137, gdzie formuowane s argumenty krytykuj ce metodologiczn poprawno tego testu. 19 „Co zrobili astrologowie po Gauquelinie? Odrzuci jego wyniki lub uda, e ich nie byo – o, to mona byo zrobi, ale jednak marchewka w postaci metodycznej empirii na wzór nauki bya zbyt silna! Zatem zaczo si reinterpretowanie wyników Gauquelina tak, aby pasoway do AT, podkrcanie astrologii tak, aby nie odchodz c zbytnio od AT, jednak obja wyniki francuskiego badacza i zasilia nimi swoj wygodnia baz danych i ogólnie zszywanie AT z gauquelinowsk psychologi planet. Wiem co o tym, bo sam od prawie dwudziestu lat tym si zajmuj” (W. J ó w i a k, Wiedza nie cakiem tajemna, Biaystok: Studio Astropsychologii 2004, s. 71). 20 Przez paradygmat rozumiem reguy kieruj ce uczonymi podczas podejmowania poszczególnych decyzji w praktyce badawczej oraz wzorcowe (modelowe) rozwi zania konkretnych problemów (klasyczne – kuhnowskie – pojcie paradygmatu szczegóowo jest analizowane m.in. w publikacji: K. J o d k o w s k i. Paradygmat i wspólnotowy charakter uprawiania nauki w ujciu Thomasa S. Kuhna, „Annales UMCS”. Sectio I, Philosophia-Sociologia 8 (1983), s. 41-56). W przypadku nauki takie paradygmaty istniej przynajmniej dla poszczególnej grupy problemów, ale w przypadku astrologii tak rozumianych paradygmatów jest wiele. Przejawia si to take w rónych dookreleniach astrologii. Obok tzw. astrologii tradycyjnej, w której mona by zaakceptowa istnienie jednego paradygmatu, wyznaczonego przez prace klasyków astrologii, istniej zasadniczo odmienne wzorce rozwi zywania poszczególnych problemów w rónych zmodyfikowanych wersjach astrologii, m.in. takich jak astrologia harmoniczna (m.in. John Addey, Alexandre Volguine, Reinhold Ebertin) – pokrewna astrologii hinduskiej – w której nie tylko nie ma tzw. domów astrologicznych, ale nawet znaków zodiaku..

(10) 34. ZENON E. ROSKAL. 3. UWAGI KOCOWE. Powysze rozwaania prowadz do dwóch wniosków. Przede wszystkim naley odnotowa, e kryteria demarkacji, opieraj ce si na historycznych aspektach teorii (dynamika), s mao skuteczne jako narzdzie pozwalaj ce oceni astrologi jako pseudonauk. O wiele bardziej skuteczne s kryteria odwouj ce si do struktury teorii i cech charakteryzuj cych wspólnot badawcz . Mona jednak pyta, czy monoparadygmatyczno jest typowa dla dziedzin poznania najbardziej odlegych od pseudonaukowych praktyk. Jeeli jednak przyjmiemy, e w aktualnej nauce, a nawet w poszczególnych jej dziedzinach, funkcjonuje równoczenie wiele paradygmatów, to pseudonaukowoci astrologii nie bdziemy mogli wykaza take za pomoc zmodyfikowanych kryteriów demarkacji KT2.. BIBLIOGRAFIA A m s t e r d a m s k i Stefan: Midzy dowiadczeniem a metafizyk , Warszawa: KiW 1973. A n k e r b e r g John, W e l d o n John: Astrology. Do the Heavens rule our destiny?, Eugene: Harvest House Publishers 1989. A r r o y o Stephen: Astrology, Psychology, and the Four Elements. An Energy Approach to Astrology and Its Use in the Counceling Arts, Sebastopol, CA: CRCS Publications 1975. B r o n k Andrzej: Filozofia i nauka: problem demarkacji, „Roczniki Filozoficzne” 43 (1995), z. 1, s. 181-236. C u l v e r Roger B., I a n n a Philip A.: Astrology True or False? A Scientific Evaluation, New York: Prometheus Books 1988. C u l v e r Roger B., I a n n a Philip A.: The Gemini Syndrome. A Scientific Evaluation of Astrology, New York: Prometheus Books 19842. C u r r e y Robert: U-turn in Carlson’s astrology test?, „Correlation” 27 (2011), nr 2, s. 7-33. C u r r y Patrick: Prophecy and Power. Astrology in Early Modern England, Princeton: Princeton University Press 1989. D e a n Geoffrey, K e l l y Ivan W.: Does Astrology Work? Astrology and Skepticism 1975-2000, [w:] Paul K u r t z (ed.), Skeptical Odysseys, Amherst, NY: Prometheus Books 2001, s. 191-207. E r t e l Suitbert: Appraisal of Shawn Carlson’s Renowned Astrology Tests, „Journal of Scientific Exploration” 23 (2009), nr 2, s. 125-137. F e h e r Shoshanah: Who Looks to the Stars? Astrology and Its Constituency, „Journal for the Scientific Study of Religion” 31 (1992), nr 1, s. 88-93. J o d k o w s k i Kazimierz: Paradygmat i wspólnotowy charakter uprawiania nauki w ujciu Thomasa S. Kuhna, „Annales UMCS”. Sectio I, Philosophia-Sociologia 8 (1983), s. 41-56. J o d k o w s k i Kazimierz: Wspólnoty uczonych, paradygmaty i rewolucje naukowe, Lublin: Wydawnictwo UMCS 1990. J ó w i a k Wojciech: Wiedza nie cakiem tajemna, Biaystok: Studio Astropsychologii 2004. L a u d a n Larry: The Demise of the Demarcation Problem, [w:] Robert S. C o h e n, Larry L a u d a n (eds.), Physics, Philosophy and Psychoanalysis: Essays in Honor of Adolf Grünbaum, Dordrecht: D. Reidel Publishing Co. 1983, s. 111-127..

(11) PAULA THAGARDA KRYTERIA DEMARKACJI. 35. L e m a y Richard: Abu Masar and Latin Aristotelism in the Twelfth Century, Beirut 1962. L i s t Charles J.: Science and Pseudoscience: Criteria of Demarcation, „Reason Papers” 1982, nr 8, s. 49-58. M c G r e w John, M c F a l l Richard: A Scientific Inquiry into the Validity of Astrology, „Journal of Scientific Exploration” 4 (1990), nr 1, s. 75-83. M u s z y s k i Zbysaw (red.): Z bada nad prawd , nauk i poznaniem, Lublin: Wydawnictwo UMCS 1998 s. 63-79. P a i n e Albert: Mark Twain, a Biography: The Personal and Literary Life of Samuel Langhorne Clemens, New York: Harper & Brothers 1912. P i o t r o w s k i Piotr: Reguy astrologii tradycyjnej, Biaystok: Studio Astropsychologii 2011. R a w l i n s Dennis: The Neptune Conspiracy: British Astronomy’s Post-Discovery Discovery, „DIO. The Journal for Hysterical Astronomy” 2 (1992), nr 3, s. 115-142. R o s k a l Zenon: Kontrowersyjno wspóczesnej astrologii prognostycznej (preliminaria), „Studia Leopoliensia” 2012, nr 5, s. 49-58. S a d y Wojciech: Dlaczego odkrycie promieni X przez Roentgena byo naukowe?, „Przegl d Filozoficzny – Nowa Seria” 2004, nr 3, s. 7-20. S a d y Wojciech: O tym, co decyduje o naukowoci bada przyrodniczych, „Studia Philosophica Wratislaviensia” 2011 nr 2 s. 15-31. S a d y Wojciech: Odkrywanie elektronu a pytanie o natur bada naukowych, „Filozofia Nauki” 2011 nr 3(75), s. 71-105. T h a g a r d P.: Coherence, Truth, and the Development of Scientific Knowledge, „Philosophy of Science” 74 (2007), nr 1, s. 28-47. T h a g a r d Paul: Computational Philosophy of Science. Cambridge, MA: MIT Press 1988. T h a g a r d Paul: Why Astrology Is a Pseudoscience, „Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association Philosophy of Science Association” 1978, nr 1, s. 223-234. U s l u Ferit: Ongoing Debate: How Can We Demarcate Science From Non-Science?, „Advances in Education Research” 19 (2013), s. 285-288. W e r e s Leszek, P r i n k e Rafa: Mandala ycia. Astrologia mity i rzeczywisto, ód : „Ravi” 1994. W h i t f i e l d Peter: Astrology. A History, London: The British Library 2001.. PAUL THAGARD’S DEMARCATION CRITERIA Summary In Paul Thagard’s article “Why Astrology Is a Pseudoscience”, we might find some demarcation criteria which are best used in determining whether certain fields with a lot of practitioners can be claimed to be pseudoscientific. Theory T for the pseudoscience club is if T has long been less progressive than its competitors and faces many more unsolved problems; and, adherents to T do not try to develop the theory to solve puzzles, do not attempt to evaluate T with respect to its alternatives, and are highly reserved and selective in seeking confirmation and falsification. Ten years later Thagard gave us new proposals. If T is a pseudoscience, then it is usually the case that (1) T is neither simple nor unified; the explanations, resources, (2) and predictions of T tend to be ad hoc, spurious, or ill-fitted to the rest of T; or, (3) adherents to T do not try to develop the theory to solve puzzles, do not attempt to evaluate T with respect to competitors, and (4) are highly reserved and selective in seeking confirmation and falsification. In this article, Paul Thagard’s criteria of demarcation are examined and evaluated from the point of view of the history of astrology. Summarised by Zenon E. Roskal.

(12) 36. ZENON E. ROSKAL. Sowa kluczowe: astrologia, filozofia nauki, filozofia przyrody, problem demarkacji, pseudonauka. Key words: astrology, philosophy of science, philosophy of nature, demarcation problem, pseudo-science.. Information about Author: Prof. Dr. hab. ZENON ROSKAL—Head of Departament of the Philosophy of Inanimate Nature, Institute of the Philosophy of Nature and the Natural Sciences, Faculty of Philosophy, John Paul II Catholic University of Lublin; address for correspondence: Al. Racawickie 14, PL 20-950 Lublin; e-mail: kronos@kul.pl.

(13)