View of Wokół problemów Historii. Studia o kulturze i literaturach wschodniosłowiańskich, red. A. Woźniak

(1)

SPRAWOZDANIA I RECENZJE

₁₉₇

Wokóđ problemów Historii. Studia o kulturze i literaturach

wschod-niosđowiaĔskich, red. Anna WoĨniak, Lublin: Towarzystwo Naukowe

KUL, Lublin 2008.

„HistorycznoĞü czđowieka, jak pisađ Jan Paweđ II, wyraĪa siĊ we wđaĞciwej mu zdolnoĞci obiektywizacji dziejów. Czđowiek nie tylko podlega nurtowi wydarzeĔ, nie tylko w okreĞlony sposób dziađa i postĊpuje jako jednostka i jako naleĪący do grupy, ale ma zdolnoĞü refleksji nad wđasną historią i obiektywizacji, opisywania jej powiązanych biegów zdarzeĔ”1

.

Obszerny tom Wokóđ problemów Historii. Studia o kulturze i literaturach

wschodniosđowiaĔskich pod redakcją Anny WoĨniak, wydany w 2008 roku

nakđa-dem Wydawnictwa Naukowego KUL, jest taką wđaĞnie refleksją nad historią czđowieka i Ğwiata. Rozbudowane rozwaĪania nad historią (jako kategorią ba-dawczą, zjawiskiem umiejscowionym w czasoprzestrzeni) i historią (bliską czđo-wiekowi, zorientowaną na sprawy jednostki) coraz czĊĞciej zajmujące wspóđczesną myĞl humanistyczną, podjĊte przez naukowców z wielu oĞrodków badawczych w Polsce, wniosđy znaczący wkđad do polskiej slawistyki, wzbogacając badania nad dziedzictwem Sđowian Wschodnich, zarówno na pđaszczyĨnie literatury, jak i jĊ-zyka, czy kultury.

KsiąĪka, opatrzona rozbudowanym wstĊpem wprowadzającym w analizowaną tematykĊ, zawierająca dwadzieĞcia osiem prac, opiera siĊ na szerokim materiale badawczym. W trzech rozdziađach prowadzony jest dyskurs dotyczący pojmowania historii na przestrzeni wieków, zagadnieĔ obejmujących problemy historiozofii i metahistorii, hermeneutyki historii oraz historii rozpatrywanej w kontekstach kultury.

W rozdziale zatytuđowanym „Historiozofia i filozofia historii. Metahistoria”, o charakterze syntetycznym, zawarte są rozwaĪania nad istotą dziejów i biegiem historii, skupione wokóđ róĪnych orientacji filozofów i intelektualistów, przedsta-wiające ich zađoĪenia i idee. Pierwsza czeĞü, poĞwiĊcona przedstawicielom „pierw-szej fali” emigracji, próbującym zmierzyü siĊ z dylematami XX wieku, jest próbą okreĞlenia ich stanowisk w rozwaĪaniach nad miejscem historii i nazwania fakto-rów, które w decydujący sposób wpđynĊđy na bieg dziejów. Prace A. Dudka, M.ûwirko, W. Bieđousowej, skupione wokóđ filozofii myĞlicieli rosyjskich: D. MierieĪkowskiego, M. Bierdiajewa, M. Ađdanowa, zgodnie akcentują obecną w rosyjskiej myĞli filozoficznej kwestiĊ mitologizacji historii, dąĪenie ku transcen-dencji, traktowanie procesu historycznego jako drogi do wiecznoĞci. RozwaĪania J. Orđowskiego, dotyczące postaci Daniela Andriejewa, są z kolei dowodem na ponadczasową koncepcjĊ historii. Autor, przywođując definicje historii jako zja-wiska mitologicznego, pozanaukowego, zwraca uwagĊ na istotĊ zmitologizowanej metahistorii Rosji. W historiozofii D. Andriejewa badacz doszukuje siĊ trwađych

1

J a n P a w eđ II, PamiĊü i toĪsamoĞü, Kraków: Wydawnictwo Znak 2005, s. 78.

(2)

198

związków z rosyjskimi mitami narodowymi, nawiązując do wizji poety o Nie-biaĔskim Kremlu, odwođaĔ do koncepcji Moskwy – trzeciego Rzymu i ĝwiĊtej Rusi. Uzupeđnieniem rozwaĪaĔ na temat dziejów Rosji, ich sensem, celowoĞcią i prawami nimi rządzącymi, jest praca S. Kozaka, tym razem traktująca o roli wartoĞci intelektualnych, tradycji historycznej w ksztađtowaniu toĪsamoĞci i du-chowej kondycji narodu ukraiĔskiego na przykđadzie historiozoficznych koncepcji D. CzyĪewskiego. Semiotyczna koncepcja procesu historycznego, wpisanego w ukđad komunikacyjny i narracyjny, z uwzglĊdnieniem pierwiastka metafizycz-nego w filozofii rosyjskiego jĊzykoznawcy i semiotyka kultury B. Uspienskiego, stađa siĊ tematem pracy A. WoĨniak. RozwaĪania lubelskiej badaczki, wskazujące na powiązania historii z tradycyjnymi pojĊciami czasu i przestrzeni u Uspienskiego, w ciekawy sposób uzupeđnione zostađy odwođaniami do postmodernistycznych teorii na temat dziejów i rządzących nimi prawidđowoĞci. Z kolei na związki ponowo-czesnej koncepcji historii, tym razem w odniesieniu do literatury ukraiĔskiej, wskazuje S. Andrusiw. Badaczka, na przykđadzie opowiadania Samijđo Nemyrycz,

piĊkny rozbójnik J. Andruchowycza i powieĞci Defilada w Moskwie W. KoĪelanki,

stara siĊ udowodniü obecnoĞü estetyki postmodernizmu, opartej na grze, ironii i zabawie historią w najnowszej prozie twórców ukraiĔskich.

Kolejna czĊĞü prezentowanego tomu, najwiĊksza objĊtoĞciowo, pt. „Aspekt historii w literaturze. Historia jako...” zawiera prace badawcze, zmierzające w kie-runku okreĞlenia miejsca i roli historii w literaturze na podstawie twórczoĞci wybranych autorów na przestrzeni wieków. Prezentowane artykuđy budują szeroką panoramĊ analizy tego zjawiska, zaczynając od literatury dawnej (praca Mađgorzaty PtasiĔskiej Historia nauczycielką wđadców (wedđug Symeona z Pođocka), dro-biazgowo przedstawiająca postawĊ XVII-wiecznego poety wobec wđadzy i wyda-rzeĔ historycznych), poprzez wiek XVIII, w którym tworzyđ autor analizowanego przez A. Orđowską poematu historycznego Ƚɪɚɧɨɜɢɬɚɹ ɩɚɥɚɬɚ, M. Kuguszew, po czasy wspóđczesne F. Tiutczewowi z jego spojrzeniem na tzw. „sprawĊ polską”, któremu poĞwiĊcona jest praca D. Piwowarskiej Polityka i liryka. Motywy polskie

w poezji F. Tiutczewa. O roli inteligencji rosyjskiej w budowaniu historii i ideologii na podstawie powieĞci B. Pasternaka Doktor ĩywago pisze natomiast A. RaĨny. Historia tworzona, rozwijająca siĊ na bazie realnych wydarzeĔ u Pasternaka, w pracy autorstwa I. Paszt-Kowalskiej staje siĊ iluzją rzeczywistoĞci. Kolejne arty-kuđy: M. Sidor, S. Chojnackiej, J. Mianowskiej, A. Gildner, poĞwiĊcone zostađy twórczoĞci emigracyjnej, dotyczą twórczoĞci I. Bunina, A. Remizowa, B. Zajcewa, K. Parczewskiego i E. Zamiatina. Badania analizowanej literatury podkreĞlają za-angaĪowanie twórców zainteresowanych dziejami swojego narodu, ich wkđad wniesiony w proces budowania historii ze stale obecną w ich twórczoĞci refleksją nad losem ojczyzny, pragnieniem zachowania wiernoĞci tradycji i hierarchii wartoĞci.

W pracach dotyczących twórczoĞci emigrantów „trzeciej fali” zwraca siĊ, m.in. uwagĊ na waĪną rolĊ pisarza, przyjmującego postawĊ odpowiedzialnoĞci za ojczyznĊ, bĊdącego Ğwiadkiem historii, demiurgiem, a takĪe, co starađa siĊ udo-wodniü A. Malska-Lustrig, kreĞląc sylwetkĊ A. SođĪenicyna, czĊĞcią historycznego

(3)

₁₉₉

etosu. O roli pisarza – obserwatora, dokumentalisty, równieĪ twórcy historii, pisze K. Duda, rysując, na podstawie twórczoĞci A. Amalrika, szeroki obraz rzeczy-wistoĞci ZSRR drugiej pođowy XX wieku. Istotne znaczenie w procesie budowania teraĨniejszoĞci, w rozumieniu Amarlika – pisarza, publicysty, dysydenta, odgrywa przeszđoĞü, bĊdąca komponentem wspóđczesnoĞci, czynnikiem stymulującym, tđem aktualnych wydarzeĔ. Filozoficzne refleksje J. Brodskiego na temat istoty dziejów, miejscu w nich czđowieka, rozpatrywanych przez pryzmat historii jako twórczoĞci, stađy siĊ przedmiotem rozwaĪaĔ M. Grygiel. Autorka na materiale wczesnej poezji twórcy ukazuje sylwetkĊ Brodskiego – propagatora idei nieĞmiertelnoĞci literatury i jej autorów, podkreĞlającego waĪnoĞü indywidualnego udziađu poety w historiĊ, mającego moĪliwoĞü stworzenia, dziĊki swoim dzieđom, wđasnej cywilizacji. Istotne zagadnienie w badaniach nad istotą historii (historii-mitu) porusza M. Kawecka, która obiektem swojej analizy uczyniđa twórczoĞü I. Neczuja-Đewyckiego, repre-zentanta XIX-wiecznej prozy ukraiĔskiej. O poglądach ukraiĔskich modernistów i ich wpđywie na losy narodu pisze z kolei Halina Korbicz. Autorka na bazie cza-sopiĞmiennictwa omawia zjawiska obecne na początku XX wieku w ukraiĔskiej myĞli modernistycznej, m.in. przyjmowanie postawy sprzeciwu wobec przeszđoĞci i zaprzeczanie faktom historycznym. Badaczka porusza równieĪ kwestiĊ stanowiska przeciwnego, jakim jest bierne podporządkowanie siĊ historii (paseizm).

CzĊĞü trzecia „Historiografia. Historyzm. Dyskurs historii w kulturze”, obej-muje artykuđy szczegóđowo traktujące o waĪnych zjawiskach kulturowych, spo-đecznych, religijnych, dotyczących rzeczywistoĞci historycznej sđowiaĔszczyzny. Znalazđy siĊ wiĊc w prezentowanym tomie prace dotyczące początków ksztađto-wania siĊ kultury buđgarskiej, znaczenia piĞmiennictwa, speđniającego funkcjĊ spođeczną, ale przede wszystkim ideologiczną (artykuđ C. Caneva), czy wymagające dalszych analiz rozwaĪania na temat nazw wđasnych, pochodzenia terminu „Ukrai-na” oraz nazw plemion wschodniosđowiaĔskich, bĊdących czĊĞcią etnosu ukraiĔ-skiego, noĞnikiem waĪnych i trwađych treĞci w badaniach nad historią i kulturą Ukrainy (praca M. Đesiowa). SytuacjĊ episkopatu prawosđawnego w Polsce okresu miĊdzywojennego, z uwzglĊdnieniem zagadnieĔ narodowoĞciowych i wyznanio-wych, typowych dla tego okresu, nakreĞliđ W. Kođbuk, zaĞ J. Wođczuk podjĊđa problem dotyczący zasad funkcjonowania polskich szkóđ w XIX wieku, podejmu-jących walkĊ z rusyfikacją w obronie toĪsamoĞci narodowej A. Jach natomiast pracĊ swą poĞwiĊciđa wychowaniu w rodzinie, wskazując na rolĊ tradycyjnej komórki spođecznej w opozycji do stworzonego przez wđadzĊ ZSRR modelu „rodziny radzieckiej”, „nowego radzieckiego czđowieka”. Na temat uwarunkowaĔ wpđywających na ksztađtowanie siĊ wspóđczesnej toĪsamoĞci ukraiĔskiej pisze A. Ursulenko, dokonując analizy prac publicystycznych W. Đyzanczuka. Ową ref-leksjĊ nad dziejami sđowiaĔszczyzny, z uwzglĊdnieniem waĪnych wydarzeĔ, dziađaĔ historycznych, koĔczy artykuđ M. Mateckiej, wskazujący na obecne równieĪ w muzyce kompozytorów rosyjskich 2. pođowy XIX wieku wątki historyczne.

Dodaü naleĪy, iĪ prezentowany tom wydany zostađ dla uczczenia piĊtnastolecia istnienia slawistyki na KUL-u. Jubileusz, bĊdący okazją do napisania tej ksiąĪki, stađ siĊ takĪe zachĊtą do refleksji nad przeszđoĞcią, odsyđa do trudnych początków

(4)

200

jednostki naukowo-dydaktycznej, bĊdącej początkowo czĊĞcią filologii polskiej, stopniowo rozwijającej siĊ, aĪ do osiągniĊcia samodzielnoĞci i funkcjonowania jako odrĊbny Instytut. Wszelkie dotychczasowe osiągniĊcia, co podkreĞla A. WoĨniak, przybliĪając historiĊ oĞrodka slawistycznego na Katolickim Uniwersytecie Lubel-skim, byđy moĪliwe dziĊki zaangaĪowaniu ludzi w budowanie historii tej jednostki. Niewątpliwie nieocenione zasđugi wniósđ Ğp. prof. Ryszard ĐuĪny – inicjator przed-siĊwziĊcia, wciąĪ obecny w pamiĊci wspóđpracowników chcących kontynuowaü rozpoczĊte przez niego dzieđo tworzenia „mikrohistorii”.

Mamy nadziejĊ, iĪ omawiany tom, pionierski w badaniach nad Historią w li-teraturze Sđowian, spójny w formie i treĞci, posiadający przejrzystą strukturĊ, za-początkuje dalsze badania na ten temat, z pewnoĞcią wymagające kontynuowania, bowiem, jak pisze A. WoĨniak: „Historia [...] jako forma poznawania, zdobywania wiedzy o Ğwiecie i o sobie samym przez czđowieka, warta jest refleksji i badania w kaĪdej epoce dziejów” (s. 78).

Agnieszka Lenart Instytut Filologii SđowiaĔskiej KUL

Monika S i d o r, Rosja i jej duchowo

Ğü. Proza „pierwszej fali”

emi-gracji rosyjskiej

, Lublin: Wydawnictwo KUL 2009, ss. 213.

Ɍɜɨɪɱɟɫɬɜɨ ɷɦɢɝɪɚɧɬɨɜ ɩɟɪɜɨɣ ɜɨɥɧɵ ɥɢɲɶ ɫ ɧɟɞɚɜɧɟɝɨ ɜɪɟɦɟɧɢ ɫɬɚɥɨ ɨɛɴɟɤɬɨɦ ɝɥɭɛɨɤɢɯ ɧɚɭɱɧɨ-ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɫɤɢɯ ɢɡɭɱɟɧɢɣ. Ɋɚɧɟɟ ɧɟɢɡɜɟɫɬɧɵɟ, ɫɤɪɵɬɵɟ ɢɫɬɨɱɧɢɤɢ ɢ ɚɪɯɢɜɵ, ɧɚɯɨɞɹɳɢɟɫɹ ɜ Ɋɨɫɫɢɢ ɢ ɡɚ ɟɟ ɩɪɟɞɟɥɚɦɢ, ɛɵɥɢ ɨɬɤɪɵɬɵ ɞɥɹ ɝɥɭɛɢɧɧɨɝɨ ɚɧɚɥɢɡɚ ɢ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɢɹ ɤɭɥɶɬɭɪɧɨɝɨ ɧɚɫɥɟɞɢɹ ɷɦɢɝɪɚɰɢɢ ɩɟɪɜɨɣ ɜɨɥɧɵ ɥɢɲɶ ɜɨ ɜɬɨɪɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɟ 90-ɯ ɝɨɞɨɜ. Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɵ, ɚɪɯɢɜɢɫɬɵ, ɥɢɬɟɪɚɬɨɪɵ, ɢɫɬɨɪɢɤɢ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ ɨɛɴɟɞɢɧɹɸɬ ɫɜɨɢ ɭɫɢɥɢɹ ɜ ɢɫ-ɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹɯ ɜɚɠɧɟɣɲɟɝɨ ɜ ɢɫɬɨɪɢɢ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɟ Ɋɨɫɫɢɢ ɷɦɢɝɪɚɧɬɫɤɨɝɨ ɩɟɪɢɨɞɚ. ɋɭɳɟɫɬɜɭɸɳɢɟ ɩɪɨɬɢɜɨɪɟɱɢɜɵɟ ɦɧɟɧɢɹ ɢ ɫɭɠɞɟɧɢɹ ɨɛ ɷɦɢɝɪɚɧɬɫɤɨɦ ɧɚɫɥɟ-ɞɢɢ ɩɢɫɚɬɟɥɟɣ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɸɬ ɨ ɧɟɢɫɱɟɪɩɚɟɦɨɫɬɢ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɞɚɧɧɨɣ ɩɪɨ-ɛɥɟɦɚɬɢɤɢ. Ɉɬɞɟɥɶɧɨɝɨ ɜɧɢɦɚɧɢɹ, ɜ ɷɬɨɣ ɫɜɹɡɢ, ɡɚɫɥɭɠɢɜɚɟɬ ɦɨɧɨɝɪɚɮɢɹ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɢɰɵ Ɋɭɫɫɤɨɝɨ Ɂɚɪɭɛɟɠɶɹ, Ɇɨɧɢɤɢ ɋɢɞɨɪ, Rosja i jej duchowoĞü.

Proza „pierwszej fali” emigracji rosyjskiej. ɉɪɟɞɦɟɬɨɦ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɹɜɢɥɚɫɶ ɩɪɨɛɥɟɦɚ ɞɭɯɨɜɧɨɫɬɢ ɜ ɬɜɨɪɱɟɫɤɨɦ ɧɚɫɥɟɞɢɢ ɩɢɫɚɬɟɥɟɣ, ɤɨɬɨɪɚɹ, ɧɟɫɦɨɬɪɹ ɧɚ ɧɚɥɢɱɢɟ ɪɹɞɚ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɫɤɢɯ ɪɚɛɨɬ, ɜɫɟ ɟɳɟ ɧɟ ɭɬɪɚɬɢɥɚ ɫɜɨɟɣ ɚɤɬɭ-ɚɥɶɧɨɫɬɢ. ȼ ɦɨɧɨɝɪɚɮɢɢ ɚɜɬɨɪ ɲɢɪɨɤɨ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɬ ɞɭɯɨɜɧɨɟ ɞɨɫɬɨɹɧɢɟ ɩɢɫɚɬɟɥɟɣ ɫɬɚɪɲɟɝɨ ɩɨɤɨɥɟɧɢɹ: ɂɜɚɧɚ ɒɦɟɥɟɜɚ, Ȼɨɪɢɫɚ Ɂɚɣɰɟɜɚ, ɂɜɚɧɚ Ȼɭ-ɧɢɧɚ ɢ Ⱥɥɟɤɫɟɹ Ɋɟɦɢɡɨɜɚ, ɚ ɢɦɟɧɧɨ ɬɟ ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɹ ɩɢɫɚɬɟɥɟɣ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɧɟ ROCZNIKI HUMANISTYCZNE, 57:2009, z. 7