KS. TADEUSZ GACIA*
LUKRECJA – „DUX ROMANAE PUDICITIAE”
CZY „MULIER LAUDIS AVIDA”?
Tytułowe pytanie składa si" z dwóch cytatów. Stanowi( one ilustracj" dwóch przeciwstawnych spojrze' na sławny czyn Lukrecji – punktu widze-nia rzymskich pisarzy antycznych i punktu widzewidze-nia pisarzy antyku chrze-#cija'skiego. W tytule niniejszego opracowania pierwszych reprezentuje Waleriusz Maksymus, drugich – #w. Augustyn. Czyn Lukrecji – taki, jak go przedstawia tradycja rzymska – wszedł w nasz( kultur" i stał si" motywem twórczo#ci literackiej, malarskiej i muzycznej w epoce nowo%ytnej i współ-czesnej. Nie miejsce tu, by o tym mówi$. Spojrzenie chrze#cija'skie (rzecz jasna – tylko wczesnochrze#cija'skie) niczego w tym obrazie nie zmienia, jest jedynie pewnym epizodem; dla nas jest jednak ciekawe, poniewa% uka-zuje, jak w staro%ytno#ci musieli radzi$ sobie z powszechn( akceptacj( czynu sławnej bohaterki, poga'skiej „#wi"tej”, rzymscy chrze#cijanie, w ja-kiej mierze akceptowali – nie podlegaj(c( dyskusji w mentalno#ci staro-%ytnych Rzymian – moraln( warto#$ tego czynu. Odpowied& na to pytanie stanowi cel niniejszego artykułu.
1. „DUX ROMANAE PUDICITIAE”
Lukrecja to obok bohaterskiej Klelii i Kornelii, matki Grakchów (by wy-mieni$ cho$by te dwie postacie) jedna z grona Rzymianek, o których opo-wie#ciami karmiono si" przez długie wieki. Rzymska moralno#$, wpajana
Ks. dr hab. TADEUSZ GACIA – adiunkt Katedry Literatury Wczesnochrze#cija'skiej w In-stytucie Filologii Klasycznej KUL; adres do korespondencji: ul. Jana Pawła II 7, 25-025 Kielce; e-mail: tadeuszgacia@kul.lublin.pl
młodym ludziom zgodnie z Enniuszow( zasad(: „Moribus antiquis res stat Romana virisque”1, powtórzon( potem przez Cycerona, znalazła w niej szczególny wzór i nie ma tu znaczenia – jak napisał H. I. Marrou – to, %e wiele tych przykładów wzi"to z legendy; były one podawane i prze%ywane przez Rzymian jako rzeczywisto#$ dziejowa2.
Najwa%niejszym tekstem dotycz(cym Lukrecji jest fragment Ab Urbe condita3. Posta$ rzymskiej matrony doskonale wpisuje si" w charaktery-styczny dla Liwiusza nurt idealizowania przeszło#ci, co – jak wiadomo – miało słu%y$ wskrzeszeniu warto#ci moralnych w zdemoralizowanym społe-cze'stwie. Lukrecja, córka Spuriusza Lukrecjusza, %ona Tarkwiniusza Kol-latyna, zostaje zgwałcona przez pijanego Sekstusa Tarkwiniusza, syna Tar-kwiniusza Pysznego. Ten epizod miał wywoła$ powstanie przeciwko władzy królewskiej, zako'czone wyp"dzeniem Tarkwiniusza. W opowiadaniu Li-wiusza Lukrecja uosabia dwie wa%ne cechy idealnej Rzymianki – pracowi-to#$ (pó&n( noc( razem z niewolnicami prz"dzie wełn") i skromno#$:
[...] ubi Lucretiam haudquaquam ut regias nurus, quas in convivio luxuque cum aequalibus viderant tempus terentes sed nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas in medio aedium sedentem inveniunt. [...] Ibi Sex. Tarquinium mala libido Lucretiae per vim stuprandae capit; cum forma tum spectata castitas incitat4. Gdy po kilku dniach od tej nocy Tarkwiniusz posi(dzie przemoc( Lukrecj", ta zwoła najbli%szych, w tym ojca i m"%a, aby im opowiedzie$ o swoim dra-macie. Cho$ wie, %e jest niewinna, i cho$ najbli%si twierdz( to samo, posta-nawia odebra$ sobie %ycie, godz(c no%em w serce, aby nikt nie mógł po-woływa$ si" na ni( jako na przykład bezwstydnicy:
Quid enim salvi est mulieri amissa pudicitia? Vestigia viri alieni, Collatine, in lecto sunt tuo; ceterum corpus est tantum violatum, animus insons; mors testis erit. Sed date dexteras fidemque haud impune adultero fore. Sex. est Tarquinius qui hostis pro hospite priore nocte vi armatus mihi sibique, si vos viri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium. Dant ordine omnes fidem; consolantur aegram animi aver-tendo noxam ab coacta in auctorem delicti: mentem peccare, non corpus, et unde consilium afuerit culpam abesse. «Vos – inquit – videritis quid illi debeatur: ego
1 Q. E n n i u s. Annales V 1; M. T. C i c e r o, De re publica, VI, 1.
2 Por. H. I. M a r r o u, Historia wychowania w staro%ytno#ci, tł. S. Ło#, Warszawa 1969, s. 333. 3 T. L i v i u s, Ab Urbe condita, I, 57-59.
me etsi peccato absolvo, supplicio non libero; nec ulla deinde impudica Lucretiae exemplo vivet». Cultrum, quem sub veste abditum habebat, eum in corde defigit, prolapsaque in volnus moribunda cecidit5.
O Lukrecji kilkakrotnie wspomina Cyceron. W De finibus bonorum et malorum zalicza jej zachowanie do szeregu godnych podziwu czynów staro-%ytnych Rzymian, zaznaczaj(c, %e zadany przemoc( gwałt okupiła dobro-woln( #mierci(:
[...] nostra in re publica [Lucretia] et quae per vim oblatum stuprum voluntaria morte lueret inventa est [...]6.
Wzmiankuj(c j( drugi raz w tym%e dziele, podobnie zreszt( jak w De re publica, ł(czy jej #mier$ z wyp"dzeniem królów i ustanowieniem republiki:
[...] stuprata per vim Lucretia a regis filio testata civis se ipsa interemit. Hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa civitati libertatis fuit, ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir et pater eius consul est factus7.
Itaque cum maior eius filius Lucretiae, Tricipitini filiae, Conlatini uxori, vim attulis-set mulierque pudens et nobilis ob illam iniuriam sese ipsa morte multavisattulis-set, tum vir ingenio et virtute praestans, L. Brutus, depulit a civibus suis iniustum illud durae servitutis iugum. Qui cum privatus esset, totam rem publicam sustinuit primusque in hac civitate docuit in conservanda civium libertate esse privatum neminem. Quo au-ctore et principe concitata civitas et hac recenti querella Lucretiae patris ac pro-pinquorum et recordatione superbiae Tarquinii multarumque iniuriarum et ipsius et filiorum exulem et regem ipsum et liberos eius et gentem Tarquiniorum esse iussit8. Na zwi(zek #mierci Lukrecji ze zmian( władzy w Rzymie wskazuje Waleriusz Maksymus w dziele Facta et dicta memorabilia, z którego zreszt( pochodzi cytat zawarty w tytule tego opracowania:
Dux Romanae pudicitiae Lucretia, cuius virilis animus maligno errore fortunae muliebre corpus sortitus est, a Sex. Tarquinio regis Superbi filio per vim stuprum pati coacta, cum gravissimis verbis iniuriam suam in concilio necessariorum
de-5 Tam%e, I, 58.
6 M. T. C i c e r o, De finibus bonorum et malorum, V, 64. 7 Tam%e, II, 66.
plorasset, ferro se, quod veste tectum adtulerat, interemit causamque tam animoso interitu imperium consulare pro regio permutandi populo Romano praebuit9. Wzgl(d na najbli%szy kontekst fragmentu, w którym Waleriusz Maksymus opowiada o Lukrecji, oraz charakter całego dzieła ka%( dostrzega$ w relacji tego autora tendencj" moralizatorsk(. Umieszcza on bohaterk" na samym po-cz(tku listy osób, które w historii Rzymu wsławiły si" skromno#ci( i wstyd-liwo#ci(, nazwan( tu „virorum pariter ac feminarum praecipuum firmamen-tum”10. Waleriusz Maksymus podkre#la niezwykłe, wr"cz m"skie usposo-bienie Lukrecji, która – cho$ była #wiadoma wyrz(dzonej jej krzywdy – odwa%nie zadała sobie #mier$.
Pierwsze miejsce w#ród Rzymianek – przed Kleli(, przed Korneli(, matk( Grakkchów oraz Korneli(, %on( Liwiusza Druzusa – przyznaje Lukrecji Seneka Młodszy w Consolatio ad Marciam:
in qua [urbe] regem Romanis capitibus Lucretia et Brutus deiecerunt: Bruto libertatem debemus, Lucretiae Brutum11.
Seneka nie rozwija jednak tej krótkiej wzmianki, merytorycznie powi(zanej znów z powstaniem republiki. Komentarzem moralnym za# mog( by$ w to miejsce słowa wprowadzenia do całego rozdziału, w którym Seneka mówi o tym, %e kobiety odznaczyły si" wiele razy sił( %ywotn( równ( m"%czyznom oraz wytrzymało#ci( w znoszeniu cierpie' i trudów:
Par illis, mihi crede, vigor, par ad honesta, libeat <modo>, facultas est; dolorem laboremque ex aequo, si consuevere, patiuntur”12.
Równie krótkie, bez wzmianki o samej #mierci Lukrecji i moralnej oceny jej czynu, jest nawi(zanie do niej u Pliniusza w Naturalis historia: „[...] cum Lucretiae ac Bruto, qui expulerant reges [...]”13.
Warto#$ moralna czynu Lukrecji podkre#lona za# została przez Kwin-tyliana w Institutio oratoria, cho$ sama informacja o bohaterce jest nie-zwykle pobie%na. Pisarz, mówi(c, %e godniejsza podziwu jest virtus okazana
9 V a l e r i u s M a x i m u s, Facta et dicta memorabilia, VII, 1. 10 Tam%e.
11 L. Annaeus S e n e c a, Ad Marciam de consolatione, 16, 2. 12 Tam%e, 16,1.
przez kobiety ni%eli przez m"%czyzn, czyni w tym kontek#cie aluzj" do Lu-krecji, która okazała si" bardziej gotowa na #mier$ ni% Katon czy Scypion:
Admirabilior in femina quam in viro virtus. Quare, si ad fortiter faciendum ac-cendatur aliquis, non tantum adferent momenti Horatius et Torquatus quantum illa mulier cuius manu Pyrrhus est interfectus, et ad moriendum non tam Cato et Sci-pio quam Lucretia [...]14.
Wzór godnej szacunku rzymskiej skromno#ci widzi w Lukrecji tak%e Syliusz Italikus w paru heksametrach po#wi"conych jej w dziele Punica, historycznym eposie nasyconym patriotyzmem i podkre#laj(cym tradycyjne narodowe cnoty:
Ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos15.
To s( #wiadectwa autorów rzymskich. Na ich tle przeanalizujemy w dru-gim paragrafie #wiadectwa pisarzy wczesnochrze#cija'skich, którzy tak%e nawi(zuj( niejednokrotnie do czynu Lukrecji, patrz(c na' zasadniczo ju% z innej z perspektywy.
2. „MULIER LAUDIS AVIDA”
Pierwszym autorem chrze#cija'skim mówi(cym o Lukrecji jest Tertulian. Po#wi"ca jej trzy wzmianki. Pierwsz( znajdujemy w pi#mie Ad martyras, w którym niesie duchowe wsparcie chrze#cijanom oczekuj(cym w kartagi'-skim wi"zieniu na proces i wyrok. W utworze skonstruowanym w formie mowy, stanowi(cej zach"t" do m"cze'stwa, posta$ Lukrecji stanowi exem-plum w szeregu podanych przez autora argumentów. Niektóre z nich to zaskakuj(ce antytezy, jak na przykład stwierdzenie, %e #wiat jest wi"zie-niem, a oni – wi"&niowie – w istocie rzeczy wyszli z wi"zienia16, porów-nania wzi"te z agonistyki i %ycia %ołnierskiego, ale przede wszystkim mamy tam przykłady osób, które w heroiczny sposób przyj"ły #mier$ – wszystkie
14 M. Fabius Q u i n t i l i a n u s, Institutio oratoria, V11, 10. 15 S i l i u s I t a l i c u s, Punica, 13, 821-822.
16 T e r t u l l i a n u s, Ad martyras, 2, 1: „Si enim recogitemus ipsum magis mundum carcerem
ze #wiata przedchrze#cija'skiego17. W takim kontek#cie pojawia si" imi" Lukrecji. Zostaje ona wymieniona na pierwszym miejscu, nawet przed sław-nym przykładem starorzymskiego m"stwa, Mucjuszem Regulusem. Rzymska matrona nasuwa si" autorowi na my#l zupełnie – jak pisze – spontanicznie (ad manum):
Longum est, si enumerem singulos, qui se gladio confecerint, animo suo ducti. De feminis ad manum est Lucretia, quae vim stupri passa cultrum sibi adegit in conspectu propinquorum, ut gloriam castitati suae pareret18.
Jak wida$ z przytoczonego tekstu, Tertulian w kilku słowach mówi o gwał-cie zadanym Lukrecji i o jej samobójczej #mierci na oczach bliskich oraz podaje motywacj" jej decyzji. Słuszno#ci tej motywacji w tym miejscu wprost nie odrzuca, jednak na ko'cu długiego szeregu przykładów dokonuje ich podsumowania i oceny z chrze#cija'skiego punktu widzenia:
Haec, benedicti, non sine causa Dominus in saeculum admisit, sed ad nos et nunc exhortandos et in illo die confundendos, si reformidaverimus pati pro veritate in salutem, quae alii affectaverunt pro vanitate in perditionem19.
Przytoczone exempla nie tylko stanowi( dla Tertuliana obowi(zuj(cy topos w utworze o charakterze protreptycznym (a takim jest pismo Ad martyras), ale pozwalaj( mu rozwin($ a fortiori uzasadnienie konieczno#ci tego, %e wobec #mierci podobn( odwag" powinni wykazywa$ chrze#cijanie20.
To samo mo%na powiedzie$ na temat wzmianki o Lukrecji w De exhorta-tione castitatis. Odrzucaj(c powtórne mał%e'stwo, Tertulian w swojej argu-mentacji doł(cza przykłady, które nazywa #wieckimi – saecularia exempla:
Ad hanc meam cohortationem, frater dilectissime, accedunt etiam saecularia ex-empla, quae saepe nobis etiam in testimonium posita sunt, cum quid bonum et Deo placitum ab extraneis quoque agnoscitur et testimonio honoratur21.
17 O wirtuozerii tego fragmentu Ad martyras, godnej najlepszej tradycji drugiej sofistyki, zob.
M. M e n g h i, Introduzione, [w:] T e r t u l l i a n o, De spectaculis. Ad martyras, a cura di M. Mengi, (classici greci e latini), Milano 1995, s. IX.
18 T e r t u l l i a n u s, Ad martyras, 4. 19Tam%e, 5, 2.
20 Por. M e n g h i, Introduzione, s. IX-X.
Przykład Lukrecji podsuwa, mówi(c o szacunku dla monogamii u pogan, o dziewicach w kulcie ró%nych bogi' i o przykładach wstrzemi"&liwo#ci. Przykład Lukrecji jest tu ostatni i jest bezpo#rednio poprzedzony wzmiank( od Dydonie. Jedna i druga zostaj( okre#lone jako feminae saeculares.
Erunt nobis in testimonium et feminae quaedam saeculares ob univiratus obstina-tionem famam consecutae: aliqua Dido, quae profuga in alieno solo, ubi nuptias regis ultro optasse debuerat, ne tamen secundas experiretur, maluit e contrario uri quam nubere, vel illa Lucretia, quae etsi semel per vim et invita alium virum passa est, sanguine suo maculatam carnem abluit, ne viveret iam non sibi univira22.
Znów, jak poprzednio, sam przykład Lukrecji jest pokazany w sposób pozy-tywny. Zadaj(c sobie #mier$, swoj( krwi( obmyła skalane ciało, nie chc(c %y$ i nosi$ szanowanego tytułu univira, który po zadaniu jej gwałtu w istocie rzeczy nie byłby ju% prawdziwy. Jednak komentarz Tertuliana do wszystkich przykładów ma ju% wyd&wi"k negatywny. Przeciwstawia je bowiem tym, które nazywa exempla nostra, maj(c na my#li przykłady chrze#cija'skie:
Plura exempla, curiose, si vis, de nostris invenias, et quidem alteris tanto potiora, quam maius est vivere in castitate quam pro ea mori23.
W podobnym kontek#cie tematycznym wzmiank" o Lukrecji spotkamy w utworze De monogamia, w którym Tertulian pot"pia zawieranie drugiego mał%e'stwa. Argumentacj" wspiera ró%nymi przykładami, nie tylko biblij-nymi, ale równie% czerpanymi z tradycji klasycznej. Jako wzory wierno#ci postawione zostaj( dwie kobiety: królowa Dydona oraz Lukrecja. Cho$ imie-nia tej drugiej nie podaje wprost, nie ulega w(tpliwo#ci, %e chodzi wła#nie o ni(, a okre#la j( zaszczytnym tytułem matrona Romana:
Assidebit et illi matrona Romana, quae etsi per vim nocturnam nihilominus ex-perta alium virum maculam carnis suo sanguine abluit, ut monogamiam in semet-ipsam vindicaret24.
Powtarzaj(c my#l z De exhortatione castitatis, Tertulian mówi, %e Lukrecja własn( krwi( zmazała ha'b" ze swego ciała, i wskazuje cel, dla którego to
22 Tam%e. 23 Tam%e.
uczyniła. Tak jak w poprzednim tek#cie zwracał uwag" na pragnienie oca-lenia przez Lukrecj" tytułu univira, tu podkre#la jej wierno#$ mał%e'sk(, wyra%aj(c( si" w woli zachowania monogamii.
Najobszerniejsza we wczesnochrze#cija'skiej literaturze reminiscencja czynu Lukrecji znajduje si" u #w. Augustyna w De civitate Dei. Autor stawia pytanie, czy gwałty zadane chrze#cija'skim dziewicom bez ich przyzwolenia mogły zbezcze#ci$ cnot" ich ducha. Jednocze#nie zwraca uwag" na fakt, %e zdarzało si", i% kobiety dobrowolnie zadawały sobie #mier$, nie chc(c na-ra%a$ si" na ha'b". Jego zdaniem gwałt nie bezcze#ci człowieka, je%eli nie istnieje przyzwolenie woli, dlatego odrzuca mo%liwo#$ zadawania sobie #mierci z obawy kary lub niesławy. Kobieta poddana przemocy gwałtu bez jakiejkolwiek zgody ze swej strony nie powinna sama kara$ si" #mierci(; ha'ba ci(%y jedynie na gwałcicielu. W tym kontek#cie przywołana zostaje posta$ Lukrecji. Sama informacja na jej temat jest zgodna z przekazami autorów klasycznych:
Lucretiam certe, matronam nobilem veteremque Romanam, pudicitiae magnis ef-ferunt laudibus. Huius corpore cum violenter oppresso Tarquinii regis filius libidi-nose potitus esset, illa scelus improbissimi iuvenis marito Collatino et propinquo Bruto, viris clarissimis et fortissimis, indicavit eosque ad vindictam constrinxit. Deinde foedi in se commissi aegra atque inpatiens se peremit25.
Problem rozwa%any w tym miejscu przez Augustyna ka%e mu jednak po-stawi$ daleko id(ce pytanie: czy Lukrecj" nale%y uwa%a$ za cudzoło%nic"? Augustyn dowodzi, %e Lukrecja popełniła zbrodni" (crimen) i w retorycz-nym uniesieniu woła, %e Lukrecja zabiła Lukrecj"!
Hoc fecit illa Lucretia; illa, illa sic praedicata Lucretia innocentem, castam, vim perpessam Lucretiam insuper interemit26.
Prawo rzymskie – przypomina – nie pozwala zabija$ bez wyroku, tym bar-dziej zabija$ człowieka niewinnego, a to wła#nie uczyniła Lukrecja. Augu-styn przyjmuje na siebie rol" jej oskar%yciela w prowadzonym jakby prze-wodzie s(dowym i mówi, %e nie mog( jej obroni$ nawet s"dziowie Hadesu, a na poparcie swego twierdzenia odwołuje si" do Wergiliusza, który w
Enei-25 A u g u s t i n u s, De civitate Dei, I, 19,1. 26 Tam%e, I, 19, 2.
dzie mówi o smutnym po#miertnym losie samobójców27. Augustyn rozwa%a tak%e mo%liwo#$, %e Lukrecja odebrała sobie %ycia nie jako niewinna, ale jako ta, która mogła sama poczu$ si" uwiedziona %(dz( i bolej(c potem na tym faktem, chciała okupi$ go #mierci(. W ko'cu dochodzi do wniosku, %e z tej sprawy nie ma w ogóle pozytywnego wyj#cia. Usprawiedliwienie czynu Lukrecji jest jednocze#nie przyznaniem, %e popełniła cudzołóstwo. Oczysz-czenie jej z zarzutu cudzołóstwa jest stwierdzeniem winy samobójstwa, czyli praktycznie zabójstwa. Po tak skonstruowanym wywodzie Augustyn przy-znaje wszak%e, %e powszechnie uwa%a si", i% Lukrecja nie zaakceptowała wewn"trznie gwałtu:
Talis enim ab eis Lucretia magis credita est, quae se nullo adulterino potuerit maculare consensu28.
Czyn Lukrecji nie zasługuje jednak, jego zdaniem, na to, aby go nazwa$ pudicitiae caritas, jest bowiem wyrazem słabo#ci Lukrecji (pudoris infir-mitas) i nadmiernej %(dzy sławy. Tu wła#nie znajdujemy okre#lenie z drugiej cz"#ci naszego tytułu:
Romana mulier, laudis avida nimium, verita est ne putaretur, quod violenter est passa cum viveret, libenter passa si viveret29.
Augustyn przeciwstawia Lukrecji chrze#cijanki, które – cho$ zostały zgwałcone – nie popełniły samobójstwa, gdy% nie chciały przekroczy$ prawa Bo%ego. Jest zdecydowanym przeciwnikiem usankcjonowania prawa do tego, by chrze#ci-janom wolno było dobrowolnie zadawa$ sobie #mier$. Temu zagadnieniu po-#wi"ca kolejne ust"py rozdziału pierwszego, gdzie twierdzi, %e ci, którzy sami sobie #mier$ zadali, zasługuj( by$ mo%e na podziw, ale wi"ksz( moc ducha przejawiaj( ci, którzy nie uciekaj( od %ycia, lecz potrafi( znosi$ jego trudy30.
27 P. V e r g i l i u s M a r o, Aeneis, VI, 434- 439: „Proxima deinde tenent maesti loca, /
qui sibi letum insontes peperere manu lucemque perosi / proiecere animas. Quam vellent aethere in alto / nunc et pauperiem et duros perferre labores – / fas obstat, tristisque palus inamabilis undae / alligat et novies Styx interfusa coercet”. Augustyn przywołuje cz"#$ zacytowanego tu tekstu (De civitate Dei, I, 19, 2).
28 A u g u s t i n u s, De civitate Dei, I, 19, 3. 29 Tam%e.
30 Tam%e, I, 22, 1: „Et quicumque hoc in se ipsis perpetraverunt, animi magnitudine fortasse
mirandi, non sapientiae sanitate laudandi sunt”. Na temat samobójstwa por. np. t e n % e,
Trzy bardzo krótkie wzmianki na temat Lukrecji spotykamy w innych miejscach De civitate Dei. Augustyn nie porusza w nich zagadnie' moral-nych, lecz przypomina rozmaite wydarzenia z rzymskiej historii. W %adnym z tych miejsc nie ma próby jakiejkolwiek oceny moralnej czynu Lukrecji; wspomina si" j( tylko okazyjnie, jeden raz ł(cz(c wyra&nie z jej #mierci( odebranie władzy królewskiej Tarkwiniuszowi31.
Trzecim autorem chrze#cija'skim, który wzmiankuje Lukrecj", jest Hie-ronim. Czyni to w Adversus Iovinianum oraz w Epistulae. W dziele Adversus Iovinianum przedstawia wiele kobiet (głównie z mitologii i historii staro-%ytnej) b"d(cych przykładami mał%e'skiej wierno#ci, wstrzemi"&liwo#ci i czysto#ci. W tym długim szeregu (który sam zreszt( uwa%a za zbyt długi32) na pierwszym w#ród Rzymianek miejscu stawia Lukrecj":
Ad Romanas feminas transeam; et primam ponam Lucretiam, quae violatae pudi-citiae nolens supervivere, maculam corporis cruore delevit33.
Jak wida$, podobnie jak Tertulian, mówi o tym, %e Lukrecja omyła swoj( krwi( ciało skalane przez zadany jej gwałt i stawia j( jako wzór wstydli-wo#ci. Dla Hieronima pudicitia jest podstaw( wszelkich kobiecych cnót:
[…] Pudicitiam in primis esse retinendam, qua amissa, omnis virtus ruit. In hac muliebrium virtutum principatus est. […] Mulieris virtus proprie pudicitia est34. Odwołuj(c si" do historii (zwłaszcza rzymskiej), wylicza inne przykłady kobiet, które posiadły t" cnot" i twierdzi, %e mo%na je zrówna$ z m"%czyz-nami, a nawet postawi$ przed nimi35. Te przykłady wzi"te ze #wiata
przed-31 Tam%e, 2, 17: „Ex hoc iure ac bono post expulsum cum liberis suis regem Tarquinium,
cuius filius Lucretiam stupro violenter oppresserat, Iunius Brutus consul Lucium Tarquinium Collatinum, maritum eiusdem Lucretiae, collegam suum, bonum atque innocentem virum, propter nomen et propinquitatem Tarquiniorum coegit magistratu se abdicare nec vivere in civitate per-misit”; 3, 15, 2: „Quod vero eum regno Romani postea depulerunt ac secluserunt moenibus civi-tatis, non ipsius de Lucretiae stupro, sed filii peccatum fuit illo non solum nesciente, sed etiam absente commissum”; 3, 16: „Iam expulso utique Tarquinio tyranno consul cum Bruto creatus est maritus Lucretiae L. Tarquinius Collatinus”.
32 H i e r o n y m u s, Adversus Iovinianum, 1, 47: „sentio in catalogo feminarum multo me
plura dixisse quam exemplorum patitur consuetudo […]”.
33 Tam%e, 1, 47. 34 Tam%e, 1, 49.
35 Tam%e: „Haec Lucretiam Bruto aequavit, nescias an et praetulerit: quoniam Brutus non
chrze#cija'skiego s( wzorem do na#ladowania dla chrze#cijanek. Dla uwy-datnienia tej my#li Hieronim znów podaje podobne argumenty, podkre#laj(c, jakim szacunkiem cieszyły si" w Rzymie kobiety raz tylko zam"%ne, jak i to, i% one wła#nie miały uprzywilejowane miejsce przy sprawowaniu kultu reli-gijnego36.
Druga Hieronimowa wzmianka o Lukrecji wyst"puje w jednym z listów, w toku dyskursu na temat tego, czy mo%na powtórnie wychodzi$ za m(%. Tym razem autor nie podaje wielu przykładów, odsyłaj(c adresatk" listu do pierwszej ksi"gi dzieła Ad Iovinianum, gdzie wyliczał wzorce wstydliwo#ci znane w #wiecie kultury klasycznej, ale wzbogaca argumentacj" przykładami ze #wiata barbarzy'skiego37. Przykład Lukrecji umieszcza obok królowej Kartaginy i %ony Hasdrubala:
Et Lucretiam, quae amissa gloria castitatis noluit pollutae conscientiae super-vivere38.
Sama wzmianka o Lukrecji jest bardzo krótka, ale wa%na. Autor podkre#la bowiem moraln( czysto#$ bohaterki i fakt, %e nie chciała %y$ ze #wiadomo#ci( tego, %e jest skalana przez zadany jej gwałt. Ta reminiscencja, jak zreszt( poprzednia, ka%e s(dzi$, %e Hieronim patrzy na czyn Lukrecji aprobuj(co; wzmianki o niej znajduj( si" bowiem w#ród przykładów na wskro# pozy-tywnych. Generalnie jednak przykłady te Hieronim odrzuca i czyni z nich – jak Tertulian – argument a fortiori prowadzonego przez siebie dowodzenia39. Na koniec dodajmy, %e krótk( wzmiank" o Lukrecji mo%na znale&$ jesz-cze u Orozjusza w Historiarum adversum paganos libri VII; wyst"puje ona w kontek#cie przywoływanych z historii epizodów i nie ma tu dla nas wi"kszego znaczenia40.
36 Tam%e: „[…] antequam religio nostra fulgeret in mundo, unicubas semper habuisse inter
matronas decus, per illas fortunae muliebri sacra fieri solitum, nullum sacerdotem digamum, nullum flaminem bimaritum [...]”.
37 T e n % e, Epistulae, 123, 7: „Ac ne multa longo sermone contexam, quae potes de primo
contra Iovinianum volumine in aedificationem tuam sumere, unum tantum, quod in patria tua ges-tum est, repetam, ut scias pudicitiam etiam barbaris ac feris et sanguinariis gentibus esse vene-rabilem”.
38 Tam%e.
39 Tam%e: „Quod quidem observat et gentilitas in condemnationem nostri, si hoc non exhibeat
veritas Christo, quod tribuit mendacium diabolo, qui et castitatem repperit perditricem”.
40 O r o s i u s, Historiarum adversum paganos libri VII, 2, 4,12: „Tarquinii Superbi regnum
occisi soceri scelere adsumptum, habita in cives crudelitate detentum, flagitio adulteratae Lucre-tiae amissum […]”.
*
Wszyscy autorzy klasyczni, którzy przekazuj( stare rzymskie opowia-danie o Lukrecji, a wi"c głównie Liwiusz, Cyceron, Waleriusz Maksymus i Seneka, utrwalaj( tradycj" ł(cz(c( jej #mier$ z powstaniem przeciwko Tar-kwiniuszowi i wprowadzeniem nowego ustroju. Jednak%e niezale%nie od in-tencji, dla jakich pisz( o Lukrecji, zwracaj( uwag" na cechy konstytuuj(ce wzorzec idealnej Rzymianki. Wiadomo, %e w okresie upadku moralnego szukano godnych pochwały wzorców zachowa', postaw i obywatelskich cnót w dawnych, dobrych czasach. W Lukrecji, bohaterce takich czasów, ukazane jest poczucie wstydliwo#ci i skromno#ci (pudicitia). Najdalej posu-wa si" Waleriusz Maksymus, nazyposu-waj(c j( „dux Romanae pudicitiae”. Pod-kre#la si" tak%e jej pow#ci(gliwo#$ i czysto#$ obyczajów (castitas), m"skie usposobienie (virilis animus), odwag" (virtus), zdumiewaj(c( gotowo#$ do przyj"cia dobrowolnej #mierci, któr( chciała zmy$ zadany jej gwałt, cho$ wewn"trznie pozostała niewinna. Wreszcie podkre#la si" jej pracowito#$; zapami"tajmy scen" z Liwiusza – Lukrecja, otoczona gronem niewolnic, prz"dzie w nocy wełn", inaczej ni% %yj(ce w zbytku synowe królewskie (silne poł(czenie tradycji o #mierci Lukrecji z upadkiem monarchii). Te cechy, splecione z tradycj( o powstaniu republiki, a zatem wskazywanie na Lukrecj" jako na kogo#, kto w gruncie rzeczy – nawet nie#wiadomie – odgrywa wa%n( rol" wobec ojczyzny, pozwalaj( widzie$ w jej czynie ideał virtus Romana, wyrosłej na tle historycznych poda' i legend narodowych i za ich pomoc( egzemplifikowanej41.
Pisarze wczesnochrze#cija'scy – Tertulian, Augustyn i Hieronim – znaj( dobrze przekazane przez tradycj" opowiadanie o Lukrecji. Tak%e u nich bu-dzi ona szacunek; #wiadcz( o tym okre#lenia: „matrona Romana”, „matrona nobilis vetusque Romana”, przyznawanie jej pierwsze'stwa w#ród staro-%ytnych Rzymianek: „de feminis ad manum est Lucretia”; „primam ponam Lucretiam”. Zreszt( dwa ostatnie cytaty mog( wskazywa$ na to, jak bardzo gł"boko była zakorzeniona w antycznym chrze#cija'stwie tradycja o czynie Lukrecji, skoro jej posta$ jakby od razu nasuwa si" autorom tych tekstów. Zwracaj( oni uwag" na te same cechy, co pisarze klasyczni. S( to castitas oraz pudicitia, co podkre#laj( zarówno Tertulian, jak i Hieronim. Obydwaj
41 Por. K. S t a w e c k a, Virtus w pi#miennictwie przedcycero'skim, „Roczniki
Humani-styczne” 13 (1968), z. 3, s. 90-91. Autorka nie wskazuje na konkretne postaci z legend czy z his-torii rzymskiej, które mogłyby reprezentowa$ ideał virtus Romana, gdy% – jak zauwa%a – takiego poj"cia literatura przedcycero'ska nie znała, ale na ko'cu wylicza to, co ju% w literaturze okresu cycero'skiego ten ideał konstytuuje.
tak%e za autorami klasycznymi powtarzaj(, %e swoj( #mierci( Lukrecja obmyła ciało skalane przez zadany jej gwałt. Niezale%nie od wyra%onej w ten sposób aprobaty dla postaci rzymskiej matrony pisarze chrze#cija'scy, mniej czy bardziej wyra&nie, odrzucaj( jej przykład. Dla Tertuliana ostatecznie, s( to tylko saecularia exempla czy te% feminae saeculares i jako takie trzeba te przykłady odrzuci$. Owszem, on i Hieronim wykorzystaj( opowie#$ o Lu-krecji, aby jej przykładem (#wieckim, poga'skim) wzmocni$ a fortiori swoj( argumentacj". Dlatego Lukrecja jest wzorem odwagi w przyj"ciu #mierci (u Tertuliana) oraz skromno#ci i wstrzemi"&liwo#ci (u Tertuliana i Hiero-nima); jednak przykłady chrze#cija'skie s( lepsze, znakomitsze (potiora) – mówi Tertulian, twierdz(c, %e wi"ksz( warto#$ ma %ycie we wstrzemi"&li-wo#ci ni% #mier$ za ni( poniesiona.
Na tym tle odró%nia si" opinia Augustyna, który zachowuje wobec Lukrecji ogromn( rezerw". Nawet wtedy, gdy mówi, %e była to czcigodna matrona z dawnych dziejów Rzymu, to chłodno dodaje, %e to poganie darz( j( wielk( czci(. Augustyn – jak si" wydaje – zało%ył, i% czyn Lukrecji ma by$ przy-kładem negatywnym, mówi(cym o tym, %e chrze#cijaninowi nikt nie dał pra-wa dobrowolnego zadapra-wania sobie #mierci, ale zdumiepra-wa akrobacja słowna, w której chce dociec, czy Lukrecja czasem sama nie poczuła si" uwiedziona %(dz( i nie zezwoliła wewn"trznie na gwałt. Augustyn odmawia pozytywnej kwalifikacji moralnej dla czynu Lukrecji; twierdzi, %e nie jest on wyrazem szacunku dla czysto#ci i podejrzewa j( o nadmierne pragnienie sławy.
Sumuj(c, trzeba powiedzie$, %e dla autorów wczesnochrze#cija'skich opowiadanie o Lukrecji jest jednym z wielu czerpanych z literatury klasycz-nej przykładów, którymi posługiwali si", aby uzasadnia$ swoje tezy. Ambro-%y z Mediolanu, który akurat o Lukrecji nie wspomina, wł(czaj(c w chrze-#cija'sk( tre#$ inne staro%ytne przykłady, pisze: „Digna laude sed minora nostris42”. Autorzy chrze#cija'skiego antyku powołuj( si" na postaci i epizo-dy z historii Rzymu, tylko w pewnej mierze je aprobuj(c; korzystaj( z nich w stopniu, na jaki pozwala im ich religia. Przykład Lukrecji doskonale ilustruje, z jednej strony, trwanie tradycji starorzymskiej w antyku chrze#ci-ja'skim, a z drugiej – wskazuje ju% na istotne zerwanie w jej interpretacji.
BIBLIOGRAFIA I. R Ó D Ł A
M. Tullius C i c e r o: De re publica, ed. K. Ziegler, Lipsiae 1958. — De finibus bonorum et malorum, ed. Th. Schiche, Lipsiae 1915.
Q. E n n i u s: Annales, ed. J. Wordsworth, (Fragments and Specimens of Early Latin), Oxford: Cla-rendon Press 1874.
T. L i v i u s: Ab Urbe condita, ed. R. M. Ogilvie, Oxford 1919.
C. P l i n i u s S e c u n d u s: Naturalis historia, ed. K. Mayhoff, Leipzig: Teubner 1875-1905. M. F. Q u i n t i l i a n u s: Institutio oratoria, ed. F. Meister, Lipsiae 1886/1887.
L. Annaeus S e n e c a: Consolatio ad Marciam, ed. Ch. Favez, Paris 1928. S i l i u s I t a l i c u s: Punica, ed. L. Bauer, Leipzig 1890-1892.
V a l e r i u s Maximus: Facta et dicta memorabilia, ed. C. Kempf, Leipzig: Teubner 1888. P. V e r g i l i u s M a r o: Aeneis, ed. Roger A. B. Mynors, Oxonii 1969.
A m b r o s i u s: De virginibus, SAEMO 14/1, 99-241; PL 16, 187-232.
A u g u s t i n u s: De civitate Dei, PL 41, 13-804; CSEL 40/1, 3-660; 40,2, 1-670; CCL 47, 1-314; 48, 321-866.
— Epistulae, PL 33, 61-1094; CSEL 34/1, 1-125; 34/2, 1-746; 44, 1-736; 57, 1-656; 58, 3-138. — De patientia, PL 40, 611-626; CSEL 41, 663-691.
— In Ioannis Evangelium tractatus, PL 35, 1389-1876; CCL 36, 1-688. H i e r o n y m u s: Adversus Iovinianum, PL 23, 221-352.
— Epistulae, CSEL 54, 55, 56, 88.
O r o s i u s: Historiarum adversum paganos libri VII, PL 31, 663 nn.; CSEL 5, 1 nn. T e r t u l l i a n u s: Ad martyras, CSEL 76, 1-8; CCL 1, 3-8; PL 1, 619-628. — De exhortatione castitatis, PL 2, 913 nn.; CSEL 70, 125-152.
— De monogamia, PL 2, 929 nn.; CSEL 74, 44-78. II. OP R A C O W A N I A
M a r r o u H. I.: Historia wychowania w staro%ytno#ci, tł. S. Ło#, Warszawa 1969.
M e n g h i M.: Introduzione, [w:] T e r t u l l i a n o, De spectaculis. Ad martyras, a cura di M. Menghi, (Classici greci e latini), Milano 1995, s. VI-VII.
S t a w e c k a K.: Virtus w pi#miennictwie przedcycero'skim, „Roczniki Humanistyczne” 13 (1968), z. 3, s. 73-92.
LUCRETIA – “DUX ROMANAE PUDICITIAE” OR “MULIER LAUDIS AVIDA”?
In this essay the author discusses two different visions of Lucretia (Lucrece). For Roman writers – Livy, Cicero, Valerius Maximus and Seneca – she was the ideal incarnation of ancient Roman virtues: pudicitia, castitas, virilis animus, virtus. Early Christian writers – Tertullian, Jerome, Augustine – call up Lucretia’s deed in order to prove various points argued in their works. Ethical value of her famous deed, undeniable for ancient Romans, they accept only in so far as their religion allows them to, considering Christian examples to be much nobler.
Summarised by Rev. Janusz A. Ihnatowicz
Słowa kluczowe: Lukrecja, exemplum, tradycja rzymska, antyk chrze#cija'ski. Key words: Lucretia, exemplum, Roman tradition, Christian antiquity.
