Sytuacja prawna ludności prawosławnej w państwie polsko-litewskim do 1596 r.

C z a s y N o w o ż y t n e ,

(Lublin)

Sytuacja praw na ludności prawosławnej w pań stw ie polsko-litew skim do 1596 r.

Problem y prawne w spółżycia w yznaw ców różnych w yznań czy religii w obrębie jednego państwa są z punktu widzenia ustrojowego niew ątpliw ie jednym z istotniejszych i ciekaw szych zagadnień. U w agi niniejsze m ają na celu przedsta­ w ienie sytuacji prawnej ludności praw osław nej w dawnej Polsce do zaw arcia unii brzeskiej w roku 1595. P roblem atyka ta zasługuje na w nikliw e studia, poniew aż kw estie w yznaniow e R zeczypospolitej pozostaw ały do tej pory na m arginesie b a­ dań historyczno-prawnych. Z drugiej strony panująca faktycznie, a następnie i praw­ nie - tolerancja religijna w państwie polsko-litewskim była zjaw iskiem niezwykłym w skali ogólnoeuropejskiej. W sytuacji, gdy odstępcy od religii uznawanej za pań­ stw ow ą byli zazwyczaj prześladow ani i tępieni, u nas funkcjonow ało państw o wie- low yznaniow e. Ludność bez w zględu na wyznanie m iała tu zagw arantow aną peł­ nię sw ych praw, w równej m ierze korzystając z w olności religijnej i rów noupraw ­ nienia politycznego. Proces ten rozpoczął się faktycznie dw ieście lat wcześniej niż m iało to m iejsce we Francji, w N iem czech, N iderlandach czy Anglii.

K ształtow anie się idei tolerancji zarówno w granicach państw a polskiego, jak i w całym kręgu kultury europejskiej było procesem długim i skom plikowanym . Jednak w Polsce - w odróżnieniu od innych krajów europejskich - najpierw zaist­ niała faktyczna tolerancja, a dopiero potem , dzięki niej w łaśnie, zaczęły się rodzić traktaty zaw ierające teoretyczne uzasadnienie zgody w yznaniow ej. Specyficznie polska - ja k na ów czesne czasy - w ielow yznaniow ość m ieszkańców tego kraju pow odow ała, że tolerancja w ynikała z nieco innych przyczyn, niż w pozostałych państw ach. O tóż tam innow ierca był z reguły cudzoziem cem i ta ostatnia okolicz­ ność określała jeg o odrębny status praw ny oparty o opiekę i przyw ileje władców zainteresow anych w rozw oju stosunków m iędzynarodow ych. W spraw ach wiary,

zgodnie z doktryną św. Augustyna, zazwyczaj stosowano przym us1. Z kolei w pra­ wie pryw atnym na ogół aż do schyłku feudalizm u cudzoziem cy pozostali ograni­ czeni w zakresie zdolności praw nej2. N atom iast polityka w schodnia K azim ierza W ielkiego i jeg o następców doprowadziły do odm iennych rozwiązań faktycznych i praw nych.

U progu teoretycznego uzasadnienia polskiej tradycji tolerancyjnej stoją słynne w ystąpienia Paw ła W łodkowica, który głosił tezę, że poganie nie m ogą być bez pow odu traktow ani jak o pozbaw ieni praw3. Podobnie uważał biskup poznański A ndrzej Laskarz. Podczas procesu polsko-krzyżackiego, jak i toczył się w Budzie w latach 1412-1414, W łodkow ic przekonyw ał, że stosow anie przem ocy wobec pogan w niczym nie zagrażających światu chrześcijańskiem u je st całkow icie n ie­ uzasadnione. W edług niego bow iem nie w olno nikogo naw racać pod przym usem 4. W ten sposób powstała oryginalna wykładnia prawa, której nauka historyczna nada­ ła później m iano „polskiej doktryny” stosunku do innow ierców oraz ich państw. Ponadto kształtow anie się postaw tolerancyjnych zw iązane było rów nież z życiem politycznym: trudno bowiem było odmówić równych praw współobywatelow i, któ­ ry tylekroć okazyw ał rów ną dbałość o dobro wspólnej R zeczypospolitej. W yznaw ­ cy praw osław ia bowiem byli lojalnymi na ogół poddanym i swych katolickich i pol­ skich w ładców 5. To z kolei pow odow ało przyzw yczajenie się do pew nego układu stosunków, który z czasem zaczęto uw ażać za naturalny. Argum ent daw ności zaś byw ał często rozstrzygający w wielu sporach, zarówno politycznych, jak i w yzna­ niowych.

Na przestrzeni om aw ianego okresu wyznanie spełniało rozstrzygającą rolę przy określaniu narodow ości. D latego w yznanie praw osław ne łączyło R usinów jako pokrew nych sobie w jedno ugrupow anie, w stosunkach m iejskich znane pod nazw ą „nacji ruskiej”. Z kolei Polacy jak o w yznania katolickiego tw orzyli „nację polską” . Dla w ładzy centralnej m iało to jednak niew ielkie znaczenie, gdyż przy określaniu pozycji prawnej obywateli różnice w yznaniowe nie były brane pod uwa­

1 S. Salmonowicz, Geneza i treść uchwał konfederacji warszawskiej, Odrodzenie i Refor­ macja w Polsce 19 (1974), s. 8-9. Na zachodzie Europy w średniowieczu tolerowano jedy­ nie wyznawców judaizmu. Mimo to często wybuchały skierowane przeciwko im pogromy wyznaniowe, co zmuszało ich do szukania bezpieczniejszych dla siebie siedzib. Wypędza­ ni z różnych krajów Europy znajdowali bezpieczne schronienie w Polsce. Przywileje Kazi­ mierza Wielkiego, potwierdzane przez następnych władców, zapewniały gminom żydow­ skim szeroką autonomię wewnętrzną, całkowitą swobodę kultu i różnorakie korzyści go­ spodarcze, zob.: J. Tazbir, Tradycje tolerancji religijnej w Polsce, Warszawa 1980, s. 16-17.

2 K. Krasowski i in., Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993, s. 320-321 3 Pisma wybrane Pawła Włodkowica, wyd. L. Ehrlich, T. 1, Warszawa 1968, s. 9. 4 J. Tazbir, Dz. cyt.,s. 13.

gę. N ic m ożna w ięc m ów ić o niechęci w ładców do ludności praw osław nej. W ręcz przeciw nie, polityka hospodarów, z m ałym i w yjątkam i, zm ierzała raczej do polep- szeniajej sytuacji6.

W yznawcy prawosławia, jeśli przyjmiemy jego apostolskie początki, znaleźli się na ziem iach polskich ju ż w okresie istnienia państw a W iślan, co zw iązane było z m isją cyrylo-m etodiańską. Jednak do czasu zajęcia przez K azim ierza W ielkiego ziem należących do książąt włodzimiersko-halickich, czyli tzw. Rusi Halickiej, struk­ tury organizacyjne K ościoła praw osław nego są słabo uchw ytne, przede w szyst­ kim ze w zględu na szczupłość przekazów źródłow ych i w zw iązku z tym istnieje jeszcze w iele hipotez, w ym agających weryfikacji. D latego też w ypada przyjąć za literaturą przedm iotu, że dzieje K ościoła w schodniego w państw ie polskim rozpo­ czyn ają się dopiero od czasu ostatniego w ładcy z dynastii P iastów 7.

T rzeba zauw ażyć, iż od sam ego początku polskie koła rządzące stosow ały politykę tolerancji w yznaniow ej, nie narzucając ludności praw osław nej katolicy­ zmu. Było to spowodowane przede wszystkim dążeniami do zjednania sobie zwłasz­ cza bojarów ruskich. K azim ierz W ielki ju ż we w stępnym układzie z roku 1341 z bojaram i ruskim i, określając swój stosunek w obec w yznania now ych poddanych, zagw arantow ał im poszanow anie obrządku oraz obyczajów i zasady tej przestrze­ gał do końca sw ego panow ania. Zgodnie też z kanonam i K ościoła w schodniego, poprzez zorganizow anie sam odzielnej hierarchii prawosławnej, rozpoczął starania o jeg o zupełną niezależność. Jedynie zaś ze względów politycznych (m.in. chodziło mu o przychylność papieża) popierał kolonizację ludności katolickiej na nowo opa­ now anych ziem iach i zaprow adzenie tam organizacji K ościoła łacińskiego8. R ów ­ nież do połow y XV w. na tym obszarze utrzym ano praw o ruskie, co w yw arło też

6 O. P. Bachus, Motives o f West Russian nobles in deserting Lithuania fo r Moscow 1377-

1514, Lawrence-Kansas 1957, s. 89-93.

7 W wyniku przyłączenia do Polski Rusi Czerwonej, mieszkańcy prawosławia, stanowili jedną trzeciąjej ówczesnych mieszkańców, zob.: J. Tazbir, Dz. cyt., s. 12.

8 T. Śliwa, Kościół prawosławny w Polsce, [w:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, T. 1, Cz. 1, Poznań - Warszawa 1974, s. 224; Dążenie do zachowania samo­ dzielności faktycznej i prawnej przez Kościół prawosławny będzie charakterystyczne przez cały okres istnienia Rzeczypospolitej. Kolejni metropolici, po utworzeniu stałej metropolii w Kijowie, będą dążyć do utrzymania jej niezależności w stosunku do Moskwy, godząc się jedynie na zależność dogmatyczną od patriarchatu konstantynopolitańskiego. Udawało się to do 2 połowy XVII w. do roku 1685, kiedy to biskup łucki Gedeon Czetwertyński wysunięty na metropolitę, mimo energicznych protestów soboru kijowskiego duchowień­ stwa i wiernych, przyjął poświęcenie na to stanowisko od patriarchy moskiewskiego. Od tego roku datuje się formalna zależność prawosławnych metropolitów kijowskich od pa­ triarchatu moskiewskiego. Idea pełnej samodzielności pojawi się jeszcze w okresie Sejmu Czteroletniego, ale ogłoszenie autokefalii pozostanie nie zrealizowane z powodu rozbio­ rów, zob.: W. Piotrowicz, Wschodnie zagadnienia wyznaniowe, Warszawa 1939, s. 11-26.

swój w pływ na korzystne nastroje m iejscow ej ludności ruskiej. N ie bez znaczenia była tu także tradycja prawdziwie tolerancyjnej atmosfery, jak a panow ała w sto­ sunkach w yznaniow ych pom iędzy P olską a państwem kijow skim w XI i XII w.9

Problem sytuacji ludności praw osław nej nabrał jeszcze w iększego znacze­ nia, gdy w roku 1386 doszło do zw iązku państw ow ego Polski z Litwą, ze w zględu na to, iż w granicach tego państwa znalazły się obszary zam ieszkałe nie tylko przez pogańskich Litwinów, ale również przez praw osław ną ludność ruską, poniew aż w tym czasie w granicach W ielkiego Księstw a Litewskiego znalazły się ziem ie poło­ żone aż na lewym brzegu Dniepru, a na południu sięgające w pobliże w ybrzeża M orza C zarnego. W yznaniem przytłaczającej w iększości tych ziem było praw o­ sławie i stan taki istniał do końca XVI w., m imo że działał tam też K ościół katolicki (jeszcze w XVI w. niew ielkie skupiska katolików obsługiw ane były przez bardzo skrom ną liczbę parafii). Dlatego też pojaw iają się w śród historyków zdania, iż w om aw ianym okresie m ożna naw et m ówić o przeżywanej przez C erkiew praw o­ sław ną cichej ekspansji na tych terenach10.

W W ielkim K sięstw ie Litew skim praw osław ie miało pełną sw obodę kultu, tak że m ogło ono stać się na Litw ie naw et relig ią państwową, z czego zdawało sobie spraw ę Bizancjum . Jednak unia i chrzest Litwy w obrządku łacińskim zdecy­ dow anie zm ienił tę sytuację na korzyść kultury zachodniej, a w konsekw encji i katolicyzm u. Z tego w zględu pojaw iły się pierw sze ograniczenia praw osław nych w W ielkim K sięstw ie Litewskim . M iały one głów nie charakter dyskrym inacji w praw ie publicznym i były m etodą nacisku na elity rządzące.

O tóż w zw iązku z chrztem Litwy W ładysław Jagiełło nadał szlachcie litew ­ skiej zam ieszkującej na terenach o ludności m ieszanej te same przyw ileje, jak ie m iała szlachta polska, ale pod warunkiem , że przyjm ie w iarę katolicką11. Z kolei w akcie unii horodelskiej z 1413 r. król zobow iązał się, iż urzędy wojew ody oraz kasz­ telana w ileńskiego i trockiego będą obsadzane w yłącznie przez katolików 12. W ten sposób, zgodnie z założeniami polityki litewskiej grupy rządzącej w W ielkim K się­ stwie Litewskim , zostało um ocnione polityczne panow anie panów i bojarów litew ­ skich z jednoczesnym w yłączeniem od udziału we władzy praw osław nych - ru ­

9 F. Sielicki, Polsko-ruskie stosunki wyznaniowe w X I iX II wieku, [w:] Dzieło chrystianiza­

cji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, red. R. Luźny, Lublin 1988, s.

35^ł9.

10 W. Witkowski, Stosunki społeczno-kulturalne i językowe na ziemiach ruskich Rzeczy­

pospolitej za panowania Zygmunta III Wazy, [w:] Unia brzeska: geneza, dzieje i konse­ kwencje w kulturze narodów słowiańskich, pod red. R. Luźnego, F. Ziejki i A. Kępińskie­

go, Kraków 1994, s. 79.

11 Natomiast na terenach zamieszkałych w całości przez ludność prawosławną, ludność ta posiadała pełną swobodę wyznawania religii i nie była ograniczana w prawach.

12 W rzeczywistości jednak nie zawsze przestrzegano tego postanowienia, gdyż urzędy kasztelańskie, powierzano czasami prawosławnym.

skich, choć żyw ioł ruski stanow ił zdecydow aną większość. W tym też czasie w y­ dano zakaz budow y now ych i napraw y starych cerkwi oraz zaw ierania m iesza­ nych m ałżeństw . W ten sposób usiłow ano nie dopuścić do ekspansji praw osław ia. Jednak ograniczeń tych nie przestrzegano ściśle. Tak więc m ożna pow iedzieć, że sw oboda kultu w zasadzie była zagw arantow ana.

Jeszcze korzystniej w yglądała sytuacja w Koronie. Tutaj bow iem obow ią­ zyw ała podstaw ow a zasada rów ności szlacheckiej, co oznacza, iż szlachta praw o­ sław na posiadała te sam e przyw ileje i polityczny sam orząd co szlachta katolicka. Form alnie potw ierdził to przyw ilej z lipca 1434 r. rozciągający na ziem ie ruskie praw o p o lsk ie13. N a m arginesie m ożna zaznaczyć, że zrów nanie praw ne szlachty ruskiej z polską m iało daleko idące skutki w tw orzeniu się w spólnoty interesów sta n o w y c h 14.

Tolerancyjną politykę w stosunku do prawosławnych prowadzili także kolej­ ni m onarchow ie, choć istniały także pew ne ograniczenia zw iązane z w yznaw aną konfesją. Otóż Z ygm unt Stary w 1529 r., z racji uznania Zygm unta A ugusta W iel­ kim K sięciem , wydał potw ierdzenie dotychczasow ych i nadanie nowych wolności. W par. 3 tegoż aktu pow tórzył zastrzeżenie urzędów w ileńskich, trockich i ziem ­ skich dożyw otnich w yłącznic dla katolików. Ponadto rozszerzył ograniczenia na urzędy nadw orne. Postanow ienia te w ynikały przede w szystkim z nacisku m a­ gnackich rodów ziem etnicznie litewskich, by zachow ać w sw oim ręku najw yższe urzędy w W ielkim K sięstw ie15. M im o to należy zauważyć, iż są to przepisy bardzo łagodne w porów naniu z tym i, jak ie w ów czas w ydaw ano w Europie Zachodniej i że praw o litew skie nigdy nie posunęło się do traktow ania w schodniego obrządku jak o przestępstw a. Z resztą w tym że sam ym 1529 r. w prow adzony został w życie I Statut litewski, który potw ierdził jednakow e norm y praw ne dla w yznaw ców Ko­ ściołów rzym skiego i praw osław nego. Co praw da pierw szy z w ym ienionych ak­ tów m ógł obow iązyw ać nadal, gdyż do Statutu jako praw a ogólnopaństw ow ego weszły jedynie norm y ogólnoobow iązujące, a przepisy i zw yczaje specyficzne dla pew nych części W ielkiego K sięstwa Litewskiego pozostały poza nim, to jednak ju ż za Zygm unta A ugusta stracił on sw ą m oc praw ną16.

Proces zrów nyw ania szlachty litew sko-ruskiej w yznania praw osław nego z praw am i szlachty w K oronie zakończył Zygm unt A ugust swym i decyzjam i

po-13 Chodzi tu o wszystkie te ziemie ruskie, które wówczas znajdowały się pod bezpośrednimi rządami króla polskiego, a więc Ruś lwowsko-halicką, ziemię chełmską i Podole.

14 J. Półćwiartek, Rola Kościoła na pograniczu etnicznym polsko-ruskim, [w:] Władze

państwowe a związki wyznaniowe w Polsce XV1-XX wieku, Warszawa 1968, s. 43.

15 W. Czermak, Sprawa równouprawnienia schizmatyków i katolików na Litwie (1432-

1563), Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny. Seria I I 19

(44) (1903), s. 400.

16 W. Kamieniecki, Ograniczenia wyznaniowe w prawodawstwie Wielkiego Księstwa Li­

T

przedzającym i unię lubelską. O tóż jeśli chodzi o dostąp do urzędów, to co praw da dokum entam i z 1547 r. i 1551 r. potw ierdził on postanow ienia układu horodelskie- go, dorzucając jeszcze zakaz dostępu praw osław nych do ścisłej rady w ielkoksią­ żęcej, ale 7 czerw ca 1563 żeby różnicą koło unii m iędzy obydw om a narodam i

p o ró w n a ć , a w szystko co b y tej ta k św ię te j i ta k p o tr z e b n e j i tak s ła w n e j rzeczy p rzeka za ć m iało z drogi zw alić, zniósł w szystkie ograniczenia (w istocie

ju ż w cześniej nie przestrzegane)17. Przywilej stwierdzał, że dotychczasow e nada­

nia przyw ilejó w i nadania wszystkich w olności i p ra w ziem skich rozszerza się

na katolików i na w szystkie insze stanu rycerskiego i szlacheckiego j a k L itew ­

sk ie g o ta k R u sk ie g o narodu, je d n o b y li w ia ry c h r z e śc ija ń s k ie j. P o d o b n ie w szyscy rycerskiego stanu z narodu szla checkieg o ludzie w ia ry chrześcija ń ­ skiej m ieli m ieć praw o do w szelkich urzędów, godności i dostępu do rady w ielkok­

siążęcej. O dtąd żaden stanu rycerskiego i szlacheckiego ze strony p ra w a sw o ­

je g o będ ą cy w iary ch rześcijańskiej człow iekiem nie m oże być o dsuw any od

korzystania z tych upraw nień18. W ładca widział w tym krok w kierunku unii, której był gorącym i czynnym orędow nikiem . Z tych też w zględów przyw ilej z 1563 r. został potw ierdzony i uściślony (poprzez w ym ienienie obok szlachty i kniaziów ruskich) 1 sierpnia 1568 r. w H orodle i na sejm ie grodzieńskim , przygotow ującym unię oraz w sam ym akcie unii lubelskiej w 1569 r.19

W cześniej, na w alnym sejm ie litew skim Z ygm unt A ugust pow ołał kom isję do spraw litew skich, złożoną z pięciu katolików i pięciu prawosławnych. Owocem prac tej kom isji było ustalenie II Statutu Litew skiego, dyskutow anego przez sejm y litew skie w latach 1564-1566 i uznanego przez króla w 1566 r. Z nosił on różne uprawnienia w zależności od wiary20. Poza tym ostateczne równouprawnienia panów i szlachty praw osław nej w ynikało z w ielokrotnie daw anych przez w ładcę dow o­ dów przychylności dla K ościoła w schodniego, gdy w ystępow ał on jak o opiekun praw i m ajątku cerkw i21. J. Bardach - z kolei - uważa, iż kw estia w yznania od połow y XVI w. przestała odgryw ać istotniejszą rolę, gdyż m agnaci Litw y ściślej­ szej przestali być w yłącznie reprezentantam i katolicyzm u, w zw iązku z ugrunto­ w aniem się na tych terenach kalw inizm u. Jednocześnie reform acja objęła część

17 Zob. zestawienie prawosławnych na urzędach Wielkiego Księstwa Litewskiego za Zyg­ munta Augusta: K. Chodynicki, Geneza równouprawnienia schyzmatyków w Wielkim

Ks. Litewskim. Stosunek Zygmunta Augusta do wyznania grecko-wschodniego, Prze­

gląd Historyczny 22 (1919-1920), s. 13 5.

18 Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, seria I, z. 1, Wilno 1911, s. 16-17. 19 J. Bardach, Unia lubelska, je j geneza i znaczenie, [w:] Pamiętnik X Powszechnego

Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie w 1969 r., T. 3, Warszawa 1971, s. 399; K.

Chodynicki, Dz. cyt.,s. 101-131. 20 W. Czermak, Dz. cyt., s. 393. 21K. Chodynicki, Dz. cyt., s. 80-93.

rodów ruskich, co połączyło ich solidarnością w yznaniow ą z panam i litew skim i22. Jego zdaniem panów litewskich do rezygnacji z tego przywileju skłoniło także to, iż w obliczu unii zależało im na uzyskaniu poparcia m agnatów i szlachty niskiej (pra­ w osław nej) dla przeciw staw ienia się inkorporacyjnym tendencjom Korony w sto­ sunku do Wołynia i Podlasia23. Akty usuwające ostatnie prawne ograniczenia szlach­ ty ruskiej w yznania praw osław nego potwierdzili następnie królowie H enryk W alc­ zy i Stefan Batory.

D ziałania pow yższe są oczyw iście posunięciam i natury form alno-praw nej, które nie koniecznie m usiały zapew niać całkow ite rów noupraw nienie praw osław ­ nych na co dzień i niejednokrotnie nie zapewniały. Innow iercy często uw ażali się za ludzi krzyw dzonych. Św iadczy o tym chociażby skarga w niesiona na sejm ie do króla przez delegację sandom ierską: ( ...) W ruskich ziem iach ich m ość księża

p rzy w ła szc za ją so b ie n a d nam i zw ierzchność, p ra w o , są d y o m ajętności, o gardła, o po czciw ość, o m ałżeństw ie, o dzieciach naszych i o dusz naszych zbaw ienie, to nic innego nie j e s t je n o tyraństw o i niew ola (...) N a d w szyst­ kich ziem u ciski tu je s z c z e w iększe okru cień stw a cierpim y, szla c h tę p o s łu ­ szeń stw a K ościoła greckiego do sądó w przym u sza ją (...)2A. P odobnie p raw o ­

sław ny w ładyka przem yski Joannikij skarżył się w roku 1497 do króla Jana O l­ brachta na nadużycia szlachty katolickiej, a szczególnie starostów, m ianow icie że starostow ie byli w ybierani tylko spośród w yznaw ców K ościoła łacińskiego, że w procesach katolików z Rusinam i odrzucano św iadectw a tych ostatnich jak o nie­ ważne, w reszcie że po śm ierci R usinów nie zabezpieczali oni ich m ajątków oraz że zm uszali praw osław nych do obchodzenia świąt łacińskich. Król przychylił się do próśb biskupa i w ydał dekret nakazujący nadużyć25. Jednak nie brak rów nież do­ w odów na to, iż stosunki m iędzy ludnością katolicką a „grecką” układały się p o ­ praw nie. N a przykład Piotr Skarga zw racając się do praw osław nych R usinów w spom inał to m iłe sąsiedztw o i tak dobre a spokojne z nam i m ieszkanie26.

Niejako przedłużeniem działań Zygmunta Augusta w zakresie znoszenia ogra­ niczeń w yznaniow ych w państw ie polsko-litew skim , było uchw alenie, a następnie ratyfikacja konfederacji w arszaw skiej z roku 1573, która zapew niając p o kó j p o ­

spolity m iędzy rozerw anym i i różnym i ludźm i w w ierze i nabożeństw ie, stw o­

rzyła w Polsce, w porów naniu z innym i krajami Europy, najbardziej liberalne pod­ staw y dla egzystencji poszczególnych zw iązków w yznaniow ych. Jest ona uw aża­ na za szczyto w e osiągnięcie p o lsk ie j tolerancji17. S zlacheckim różnow iercom 22 J. Bardach, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego. XIV-XVIII w.,

Warszawa 1970, s. 50. 23 Tamże.

22 Cyt. za: P. Jasienica, Polska Jagiellonów, T. 2, Warszawa 1957, s. 167.

25 J. Pociej, Zbiór wiadomości historycznych i aktów dotyczących dziesięcin kościelnych

na Rusi, Warszawa 1845, s.8-9.

26 P. Skarga, O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem..., Wilno 1577, s. 376. 27 J. Tazbir, Dz. cyt., s.51.

akt ten gw arantow ał dostąp do w szystkich godności, urzędów i nadań ziem skich, w ładzom państw ow ym zaś zabraniał ingerencji w sprawy sum ień obyw ateli szla­ checkiej R zeczypospolitej. Będąc w pew nym sensie próbą kopiow ania zasad po­ koju augsburskiego, gw arancjam i swymi nic objął chłopów, w obec których pan stosow ał przym us w spraw ach wiary. Tolerancję rozum iano bow iem raczej jako je d n ą z części składow ych sw obód szlacheckich i stąd w yprow adzano prawo do narzucania poddanym wyznania. Z drugiej strony szlacheccy sygnatariusze zobo­ wiązali się do nie narzucania przedstaw icielom swego stanu w iary przem ocą (p o -

kój m iędzy sobą zachować, a dla różnej wiary i odm iany w K ościelech krwie nie przelew ać), zapew niając im pełną swobodę w w yborze w yznania28. Gdyby

zaś w ładze zw ierzchnie próbow ały w szcząć prześladow ania religijne, podpisana pod ustaw ą szlachta m iała się tem u zdecydow anie przeciw staw ić29. W ten sposób - co należy podkreślić - u czestnicy sejm u ko nw okacyjnego (...) nie ustalili

ża d n ej za sa d y p ra w n ej, któ ra by usankcjo n o w a ła ideę to lera n cji religijnej (...). W rzeczyw istości bow iem nie chodziło tyle o zasadę praw ną, ile o usta­ lenie w zajem nych zobow iązań, że nie będą się p rześla d o w a ć z p o w o d u ró ż­ nic w w ierze30.

Jak przekonyw ająco dow odzi S. Salm onowicz, akt konfederacji dotyczył również prawosławnych, mimo że w roku 1573 między katolikam i a praw osław ny­ mi nie było żadnych nieporozum ień (sytuacja uległa zmianie dopiero na skutek unii brzeskiej). Wynika to z tego, iż do tekstu wprowadzono ex post w zm iankę o rozcią­ gnięciu ochrony stanu posiadania, przyznanej Kościołowi katolickiem u, także i na beneficja K ościoła praw osław nego, tym sam ym w prow adzając K ościół praw o­ sław ny w krąg przepisów konfederacji w arszaw skiej31.

28 Konfederacja, podobnie jak wszystkie przywileje prawne w państwie feudalnym, nosiła ściśle stanowy charakter, (...) wolnym obywatelom w wolnym państwie zapewniła wol­

ność w najbardziej osobistej i subtelnej dziedzinie, dziedzinie religijnej, ich wiary, zob.:

W. Gastpary, Przedmowa, [w:] J. T. Maciuszko, Konfederacja warszawska. Geneza, pierw­

sze lata obowiązywania, Warszawa 1984, s. 14.

29 Akt konfederacji generalnej warszawskiej z 28 stycznia 1573, [w:] Wiek X V l-X V Ill w

źródłach, oprać. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997, s. 146-147. Zob.

też: Konfederacja warszawska 1573 roku - wielka karta polskiej tolerancji, oprać. M. Korolko, J. Tazbir, Warszawa 1980, s. 7; Bardziej krytycznie akt konfederacji warszawskiej oceniają H. Wisner i W. A. Serczyk podkreślając, iż był on jedynie zapisem słownym, który nie doczekał się przepisów wykonawczych, a już w cztery lata po jego uchwaleniu uczestnicy katolickiego synodu piotrkowskiego obłożyli zwolenników konfederacji klą­ twą, potwierdzoną w następnym roku przez papiestwo, zob.: H. Wisner, Rozróżnieni w

wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII wieku, Warszawa

1982, s. 37; W. A. Serczyk, Unia brzeska - refleksje o tolerancji, [w:] Unia brzeska i je j

następstwa, red. T. Stegner, Gdańsk 1991, s. 11.

30 W. Gastpary, Położenie prawne protestantyzmu polskiego. Zarys historyczny, Rocznik Teologiczny (1962), s. 57.

Konfederacja w arszawska z niewielkimi zmianami weszła do artykułów hcn- rykow skich, stając się tym sam ym podstaw ą polityki wyznaniow ej państw a, gdyż musieli j ą potw ierdzać wszyscy w ładcy Polski32. Tak wiąc każdorazow o zobow ią­ zywali się oni do przestrzegania „pokoju religijnego”, a wiąc do zapobiegania prze­ śladow aniom z powodu przynależności religijnej. To z kolei spow odow ało, iż na ziem ie polskie i litewskie zaczęli przybywać ludzie prześladow ani ze wzglądów religijnych w innych państw ach. Przedstaw iciel polskiej kontrreform acji, Józef W ereszczyński, pisał: do Polski napłynęły wszystkie p otw o ry i szelm y ze Włoch

i H iszpanijej, z F rancyjej, z N iem iec w ygnane33. Jezuici polscy zaś donosili

swem u generałowi do Rzymu, że ktokolwiek z heretyków zostanie wypędzony, ten

zn a jd u je schronienie w P olsce i w szystko mu tu w olno bezka rnie34.

Znam ienne jest to, że w śród nich byli także em igranci z państw a m oskiew ­ skiego, szukający schronienia przed carskim despotyzm em. Przykładem m oże być kniaź A ndrzej K urbski, który zbiegłszy na teren R zeczypospolitej, prow adził póź­ niej słynną polem iką z carem Iw anem Groźnym w obronie dawnych swobód bojar­ skich. Azyl od prześladow ań ze strony zarówno w ładzy św ieckiej, ja k i Cerkwi prawosławnej znaleźli tutaj także zw olennicy radykalnych ruskich sekt religijnych (przede w szystkim judaizanci), m ogąc swobodnie głosić swe n auki35. N ależy je d ­ nak zauw ażyć, iż K onfederacja głosiła rów noupraw nienie osób stanu szlacheckie­ go (niezależnie od wyznania), a nie Kościołów. Kościół katolicki bow iem zachował stanow isko w yznania panującego - w senacie, na przykład, spośród dostojników duchow nych zasiadali nadal jed ynie biskupi katoliccy. Oni rów nież obejm ow ali w ażne stanow iska państw ow e, z najw yższym i włącznie.

W 1588 r. konfederacja w arszaw ska została zam ieszczona rów nież w art. 3 III Statutu Litew skiego, zaw ierającego zasadnicze ustaw y dla tej cząści R zeczy­ pospolitej, chociaż konstytucje o charakterze ogólnym i tak autom atycznie obow ią­ zyw ały w W ielkim K sięstw ie Litew skim 36.

również spotkać stanowiska, iż autorzy konfederacji mieli na myśli tylko stosunek prote­ stanci - katolicy, zob.: K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska

1370-1632. Zarys historyczny, Warszawa 1934, s. 358; J. Siemieński, Dz. cyt., s. 82 i nn.

Jednak wyjaśnienia tam zawarte nie są przekonywujące.

32 Pierwszy zaprzysiągł ją w roku 1576 Stefan Batory, wprowadzając również na sejmie toruńskim jej tekst do urzędowego druku, jakim były konstytucje sejmowe, zob.: J. Tazbir,

Reformacja - kontrreformacja - tolerancja, Wrocław 1996, s. 66 oraz tegoż, Tradycje

tolerancji religijnej..., s. 58. 33 Cyt. za: tenże, Reformacja..., s. 69. 34 Cyt. za: tamże, s.93.

35 Tamże, s. 69-70.

36 S. Ptaszycki, Konfederacja warszawska w trzecim Statucie Litewskim, [w:] Księga Pa­

miątkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litew­ skiego, pod red. S. Ehrenkreutza, Wilno 1935, s. 185-213.

O dtąd szlachta różnow iercza zaczęła pow oływ ać się na akt konfederacji, upom inając się o jeg o przestrzeganie. Jednak szlachta w yznania praw osław nego praktycznie nie uczestniczyła w w alce o konfederację w arszaw ską, co św iadczy o tym , iż nie m ogła ona czuć się w tym czasie dyskrym inow ana37.

Jeśli chodzi o położenie m ieszczan, to było ono uregulow ane w poszczegól­ nych przyw ilejach nadających m iastom praw a sam orządowe. W W ilnie (a praw ­ dopodobnie i w innych m iastach litew skich), panow ała zasada rów noupraw nienia religijnego i politycznego: przywileje królewskie dotyczyły zarówno katolików, jak i praw osław nych, a w ięc zarów no praw osław ni, ja k i łacinnicy posiadali te sam e prawa. K rólow ie polscy w prow adzając lub potw ierdzając w m iastach praw o m ag ­ deburskie, nie czynili żadnych zastrzeżeń na niekorzyść m ieszczaństw a praw o­ sławnego. Często, aby w organizacji władz m iejskich uwzględnić interesy w yznaw ­ ców obydw u religii, w sw ych aktach w yraźnie podkreślali, iż jed n a połow a rajców w chodzących do rady m iejskiej pow inna składać się z katolików, druga zaś z pra­ w osław nych. Jest to w yraźnie zaznaczone w nadaniach lub potw ierdzeniach p ra­ wa m agdeburskiego Połockowi, M ińskowi, N ow ogródkow i oraz W ilnu38.

R ów nież w cechach m iejskich w zasadzie panow ało rów noupraw nienie. M ieszczanie w yznania praw osław nego m ieli wolny dostęp zarów no do w szystkich istniejących cechów rzem ieślniczych, ja k też we w szystkich cechach m ogli być w ybierani na cechm istrzów. N ajstarsze zachow ane ustaw y cechow e nie zaw iera- jąw z m ia n ek o stosowaniu przym usu czy to religijnego, czy językow ego39. N a przy­

kład do cechu tkackiego w W ilnie należeli członkow ie czterech „narodów ”, tj. p o l­ skiego, litew skiego, ruskiego i niem ieckiego. Byli oni rów noupraw nieni do tego stopnia, że w edług statutu z roku 1579 każdy „naród” m iał sw ego przedstaw iciela w zarządzie i dopiero jeg o członkow ie w ybierali spośród siebie starszego, prze­ strzegając zasady, iż je d n eg o roku Niemiec, drugiego Polak, Litw in albo Rusin

starszym być m a40. Dopiero później statuty cechow e zaczęły faw oryzow ać kato­

lików. P raw osław ni m usieli bow iem ponosić pew ne św iadczenia na rzecz kościo­ łów katolickich i byli zobow iązani do brania udziału w nabożeństw ach cechow ych katolickich.

Gorzej przedstaw iała się pozycja m ieszczan ruskich w Koronie. P rzez długi okres czasu nie mogli oni korzystać z praw a m iejskiego, a tym sam ym nie dotyczy­ ły ich przyw ileje, które przysługiw ały katolikom . Jak stw ierdza J. Ptaśnik, byli oni

37 J. T. Maciuszko, Dz. cyt., s. 49.

38 Archiw Jugozapadnoj Rossii izdawajemyj Wremiennoju Kommisieju dlja rozbora drew­ nieli aktów, Cz. 2, Nr 61 a, s. 75-79; Nr 71, s. 90-92.

39 Zob. statut najstarszego w Wilnie bractwa kuśnierskiego założonego ok. roku 1458, w: Akty, izdawajemyje Wilenskoju Archieograficzeskoju Kommisieju, T. 10, Nr 1, s. 3-9. 40 J. Makowska-Gulbinowa, Wileńskie cechy tkackie do roku 1795, Ateneum Wileńskie 2,

niejako m ieszczanam i drugiego rządu, bez p ra w p o lityczn ych i o ogran iczo ­ nym p ra w ie p ryw atnym 41. N ajbardziej dotkliw e były dla nich ograniczenia doty­

czące dostąpu do urządów m iejskich. Powstały one nie m a m ocy specjalnych ak­ tów praw nych, lecz w w yniku nadużyć m ieszczaństw a katolickiego, a z biegiem czasu nabrały charakteru tradycji.42 Jednak nie we w szystkich m iastach Korony m iała m iejsce taka sytuacja.

W K am ieńcu na przykład ludność ruska otrzym ała w roku 1491 zupełnie odrębną i niezależną od m ieszczaństw a polskiego organizacją m iejską z oddziel­ nym w ójtem na czele. W ójt ten posiadał jurysdykcją nad w szystkim i Rusinam i w m ieście, posługując sią „ruskim praw em pisanym ”43. Z kolei K rasnystaw otrzym ał za panow ania Z ygm unta Starego w roku 1523 prawo w yboru rajców i ław ników ruskich z zastrzeżeniem , że w spraw ach Kościoła katolickiego nie b ą d ą o n i mogli zabierać głosu. W roku 1524 liczbą rajców ograniczono do dw u44. W D rohobyczu Rusini uzyskali częściow e rów noupraw nienie z katolikam i w roku 1530. O tóż sta­ rosta na 5 rajców m iejskich m iał 2 m ianow ać spośród Rusinów , a na 7 ław ników 3 m iało należeć do ruskiej narodow ości. Jednak ze wzglądu na silny opór Polaków K ról Z ygm unt Stary m usiał zm ienić przywilej, nadając Rusinom praw o do jednego tylko przedstaw iciela w radzie i urzędzie ław niczym 45.

Najdłużej bronił sią katolicki Lwów. Jednak po zawarciu unii lubelskiej, zrów ­ nującej schizm atyków pod w zglądem praw nym z katolikam i, rów nież i tu należało zm ienić daw ne stosunki. U czynił to Zygm unt A ugust na sejm ie 20 m aja 1572 r., zrów nując R usinów z innymi m ieszkańcam i m iasta, uznając ich obyw atelstw o i znosząc tym sam ym w szelkie ograniczenia dostąpu do urządów 46. M im o to faktem jest, iż decyzja królewska nie od razu była realizowana, skoro zachowały sią wzmianki

o w alkach praw osław nych m ieszczan o swe prawa polityczne. D oprow adziły one do w ykształcenia sią w m ieście organizacji stanów i „narodów ” i ustalenia w jakim porządku poszczególne stany i „narody” m ają zabierać głos na zebraniach ogól­ nych stanów i nacji47.

41 J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Kraków 1934, s. 275.

42 J. Woliński, Polska i Kościół prawosławny. Zarys historyczny, Lwów 1936, s. 22-28. 43 K. Chodynicki, Kościół prawosławny..., s.99. Jednak mimo to za właściwych mieszczan

— cives — byli uważani tylko Polacy. Rusinów zaś obok Ormian uważano jedynie za „miesz­ kańców miasta”— incolae. Gmina polska rządziła miastem, ona miała prawo uchwalania wilkierzy, ona też odpowiadała za lad i porządek w mieście oraz za zdolność do obrony murów miejskich. Jej przedstawiciele, poprzez przyjęcie do prawa miejskiego decydowali, kto zostawał mieszczaninem, zob.: J. Ptaśnik, Dz. cyt., s. 280-281.

44 K. Chodynicki, Kościół prawosławny..., s. 98-99. 45 J. Ptaśnik, Dz. cyt., s. 283

46 Tenże, Obywatelstwo miejskie w dawnej Polsce (na tle stosunków Krakowa), Przegląd Warszawski 1 (1921), Nr 2, s. 154.

W ystępow ały również ograniczenia w zajm owaniu się rzem iosłem . W ynika­ ły one z ów czesnej organizacji rzem iosł i handlu, zgodnie z k tó rą każdy, kto chciał legalnie w ykonyw ać swój zaw ód, pow inien należeć do cechu. W stęp zaś dla p ra­ w osław nych do niektórych cechów był zam knięty lub też nie m ogli oni być w ybie­ rani na urząd cechm istrzów. Z achow ały się źródła dotyczące tej kw estii w e L w o­ w ie i K rasnym staw ie48. We Lw ow ie w niektórych cechach złożonych z m iesz­ czaństw a zarów no katolickiego, ja k i praw osław nego, zdarzały się zatargi na tle religijnym . C echy bow iem posiadały w łasne kaplice w kościołach lub ołtarze, o których utrzym anie się starały. Tam odbyw ały się w spólne nabożeństw a, uroczy­ stości ślubne członków oraz pogrzeby. K ażdy członek zobow iązany był pod groźbą kary w nich uczestniczyć, co przew idyw ało praw o cechowe. W zw iązku z tym Rusini, m im o że byli w yznaw cam i religii praw osław nej, m usieli uczęszczać na w spólne katolickie nabożeństw a49. W innych m iastach Rusi K oronnej położenie m ieszczan praw osław nych było praw dopodobnie podobne, gdyż dla tw orzących się w nich cechów w zorem były przede w szystkim statuty cechów lw ow skich. Zatargi pow stałe na tym podłożu m usieli niekiedy rozstrzygać sami królowie. D la­ tego też starali się oni dokładnie określić zasady obow iązujące w tej kw estii. Tak więc Z ygm unt I w przyw ileju w ydanym K rasnem ustaw ow i w roku 1523 dokładnie określił, iż zgodnie ze statutam i cechów każdy m ajster obow iązany je st pod karą połow y grosza osobiście brać udział w każdej m szy za zm arłych i na każdej takiej m szy ofiarow ać dw a denary na kościół; każdy m ajster je s t także obow iązany oso­ biście uczestniczyć w pogrzebach i m odlitw ach za zm arłych członków cechu. Po­ nieważ zaś nie wypada, by Rusini, jak o w yznaw cy innej religii, byli obecni na nabo­ żeństw ach katolickich, zatem nie są zobow iązani do uczestnictw a, tyle że m uszą zapłacić na rzecz cechu karę w w ysokości pół grosza oraz ponadto za k ażdą m szę opuszczoną dw a denary na ofiarę do kościoła. W yjątkiem były pogrzeby zm arłych członków cechu, gdyż m usieli w nich brać udział i praw osław ni i katolicy, ale w razie śm ierci katolika praw osław ni pow inni tow arzyszyć jeg o pogrzebow i jed yn ie do bram y cm entarza, jeżeli zaś zm arły był praw osław nym , to katolicy rów nież w inni jeg o ciało odprow adzić tylko do cm entarza praw osław nego50. Pow yższe zarządzenie króla dotyczyło w zasadzie tych wypadków, gdy praw osław ni odm a­ w iali udziału we w spólnych nabożeństw ach cechowych. N ie był to zatem bez­ w zględny zakaz uczestniczenia praw osław nych w nabożeństw ach katolickich.

Pow yższe ograniczenia nie w ynikały jed n ak w yłącznie z dyskrym inacji reli­ gijnej, a raczej z antagonizm u gospodarczego i społecznego. Z podobnych w zglę­ dów w e L w ow ie funkcjonow ał zakaz sw obodnego zam ieszkiw ania w całym m ie­ ście, a naw et w prow adzono restrykcje w urządzaniu procesji. Z drugiej strony

48 Archiw...,Cz. 1,T. 10, s.17. 49 J. Ptaśnik, M iasta..., s. 154.

jeśliby naw et pojaw iły sią jakieś zatargi i nadużycia, to nie m oże to dziwić, w ziąw ­ szy pod uw agę tak skom plikow ane stosunki w yznaniow e, jak ie m iały m iejsce na tych terenach. Poza tym królow ie nie zaw sze mogli w nikać w ich istotę, tym b ar­ dziej, że nie zaw sze byli o nich należycie inform owani. W ów czas natom iast gdy praw osław ni nie zachow yw ali się biernie, ale dochodzili sw oich praw - rozstrzy­ gali te spory zgodnie z praw em 51. Tak na przykład kiedy w r. 1515 praw osław ni m ieszkańcy L w ow a skarżyli się królow i na tam tejszego arcybiskupa katolickiego, Z ygm unt I przypom niał m u, iż w K rólestw ie Polskim naw et Żydzi, Tatarzy i O r­ m ianie korzystają ze sw obody wyznania. Zw olennicy kościoła w schodniego nic pow inni w ięc być traktow ani gorzej od niechrześcijan52.

Z drugiej strony m ieszczaństw o ruskie Rusi C zerw onej, ze w zględu na uzy ­ skanie przez łacinników suprem acji w m iastach, z konieczności m usiało podjąć próbę asym ilacji w nowej sytuacji, unikając zepchnięcia na m argines życia m iej­ skiego ze w zględu na brak obyw atelstw a m iejskiego i restrykcje prawne. U nie­ m ożliw iało m u to zaś trw anie przy starym w yznaniu i próby w łasnej separacji. Rozpoczął się więc proces polegający na porzucaniu obrządku wschodniego i przyj­ m owanie katolickiego.

Duchow ieństw o ruskie praw osław ne z kolei zostało przez W ładysław a W ar­ neńczyka zrównane na płaszczyźnie prawnej z klerem łacińskim na podstawie przy­ w ileju królew skiego w ydanego 22 m arca 1443 r. M onarcha pragnął ażeby tenże

K o śció ł w schodni, p ra ła c i i kler cały obrządku greckiego i R u sin ó w w całej ro zleg ło ści p a ń s tw naszych i p a n o w a n iu naszem u p o d d a n ych , g d zie k o lw ie k by się zn a jd o w a li (...) w szystkim kościołom i ich biskupom czy li w ładykom (...) te w szystkie p ra w a i w olności, w szystkie rodzaje, zw ycza je i nietyka lno ­ śc i p o sta n o w iliśm y na w ieki p rz y zw o lić i niniejszym p rzyzw a la m y, którym i w szystkie kościoły królestw naszych P olski i W ęgier itd. i tychże arcybiskupi, biskupi, p ra ła c i i inne o soby duchow ne obrzędu rzym skiego K ościoła szczy­ cą się i cieszą53. W ten sposób poręczył biskupom , duchow ieństw u i w szystkim

osobom kościelnym posiadanie i zachow anie w szystkich dotychczasow ych praw, w olności, zw yczajów i przyw ilejów , z których korzystało dotąd duchow ieństw o katolickie. Ponadto władca zabronił dygnitarzom, starostom i innym świeckim urzęd­ nikom oraz m ieszkańcom Litw y i K orony w trącania się do sądow nictw a duchow ­ nego, ja k rów nież potw ierdził duchow ieństw u i świątyniom praw osław nym posia­ danie tych w szystkich wsi i m ajątków, które od daw na do nich należały bez w zglę­ du na to, kto je w czasie w ydania ow ego przyw ileju dzierżył (co oznaczało nakaz

51 Tamże, s. 188.

52 Acta Tomiciana, T. 3, s. 449.

53 Akty, otnosiaszczijesja k istorii Zapadnoj Rossii, sobrannyje i izdannyje Archieograficze- skoju Kommissijeju, T. 1, Nr 42, Petersburg 1848.

zw rotu C erkw i zabranych wsi i m ajątków )54. Przywilej ten potw ierdził także król Aleksander na sejmie piotrkowskim w 1504 r. i następnie Zygm unt Stary w 1543 r.55 P arafialne duchow ieństw o praw osław ne było z reguły bardzo biedne z p o ­ wodu szczupłości uposażeń i niew ielkich dochodów z posług religijnych. Z kolei hierarchia była upośledzona pod względem politycznym. Biskupi łacińscy nic chcieli uznać R usinów za rów nych sobie w godności i dopuścić ich do spraw ow ania n aj­ w yższych urzędów w państw ie. Po ukształtow aniu się zaś Sejm u W alnego nic przyznano im m iejsc w senacie. Stało się to w końcu X VI w. je d n ą z przyczyn unii brzeskiej, gdyż ów cześni w ładycy praw osław ni, dom agając się dopuszczenia do senatu, ja k o jednego z w arunków unii, m ieli nadzieję na zrów nanie ich pod tym w zględem z episkopatem rzymsko-katolickim .

Najbardziej dyskrym inow ani ze w zględu na swe w yznanie byli chłopi pra­ w osławni. W ynikało to z faktu, iż znajdow ali się oni pod zw ierzchnictw em religij­ nym panów, co daw ało tym ostatnim prawo narzucania poddanym w yznania. W ła­ ściciele w si byli rów nież - zgodnie z obow iązującą w ów czas zasadą własności pryw atnej - w łaścicielam i cerkw i i m onasterów . Z tego w zględu bardzo często stosow ali różne form y nacisku religijnego, na przykład zm uszając poddanych do pracy na roli w dni świąt cerkiew nych. Poza tym działania przeciw ko chłopom w yznającym praw osław ie podjął Kościół katolicki. Polegały one na opodatkow a­ niu ich na rzecz plebani i m etropolii łacińskich, w formie dziesięciny i m esznego, w każdym przypadku gdy Rusin w szedł w posiadanie ziem i użytkow anej w cześniej przez łacinnika56.

O drębnym zagadnieniem są ograniczenia ludności prawosławnej o om aw ia­ nym okresie w praw ic pryw atnym . Praw osław ni mieli więc ograniczoną zdolność praw ną w zakresie praw a pryw atnego, poniew aż nie m ogli zaw ierać m ałżeństw z katolikam i. Przepis taki zaw ierało zarów no prawo kościelne, ja k i świeckie. W yni­ kało to z tego, iż przeszkodą m ałżeńską była różnica wiary. Innych ograniczeń w praw ie pryw atnym - ze w zględu na w yznanie - w zasadzie nie było57.

54 A. Lewicki, Unia florencka w Polsce, Rozprawy Akademii Umiejętności Wydziału Histo- ryczno-Filozoficznego 38(1899), s. 246-247.

55 T. Śliwa, Dz. cyt., s. 385 i T. l,Cz. 2, s. 88. Przywilej ten, mimo że mówi o prawosławnych, tak naprawdę przeznaczony był dla unitów w związku z zawarciem w roku 1439 unii ko­ ścielnej na soborze florenckim i miał na celu zachęcenie Rusinów do przyjęcia unii. Jednak z tego względu, iż został on potwierdzony przez króla Aleksandra, zyskiwał on dla Ko­ ścioła prawosławnego znaczenie prawomocnego aktu, zob.: A. Łapiński, Dz. cyt., s. 31; Natomiast K. Chodynicki uważa, że przywilej ten nie miał realnego znaczenia, gdyż Ko­ ściół prawosławny w Koronie i na Litwie nie przystąpił do unii florenckiej, zob.: K. Chody­ nicki, Kościół prawosławny. s. 95.

56 T. M. Trajdos, Kościół Katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania

Władysława II Jagiełły (1386-1434), T. 1, Wrocław 1983, s.287.

57 P. Dąbkowski, Księga alfabetyczna dawnego prawa prywatnego polskiego, Lwów 1932, s. 23 i 54.

Podsum ow ując należy stw ierdzić, że w om aw ianym okresie, praw osław ni nie mieli takich sam ych praw ja k katolicy. Jednak ograniczenia te ciągle ulegały zm niejszeniu. To pozw ala na postaw ienie tezy, iż do unii brzeskiej generalnie m oż­ na m ówić o zasadzie rów noupraw nienia religijnego (w przypadku K ościoła praw o­ sław nego jest to lepsze określenie niż: tolerancja), co w ynika przede w szystkim z tego, iż w ładze państwowe, choć katolickie, nic zm uszały nikogo do przyjm ow ania katolicyzm u (w ładcy kierując się dobrze rozum ianą racją stanu, dalecy byli od re­ alizow ania zasady cuius regio, eius religio [czyje królestw o, tego w yznanie]), szanując sw obody religijne sw ych niekatolickich poddanych. Z daw ały one sobie bow iem spraw ę, że przym usow e naw racanie m ogłoby doprow adzić do pow aż­ nych zaburzeń m ających groźne dla kraju konsekwencje oraz w zm óc i tak istnieją­ ce ciążenie ku sąsiedniej praw osław nej M oskwie. Z tych też w zględów podpo­ rządkow ały one politykę w yznaniow ą interesom państwa. Te zaś nakazyw ały je d ­ nolitość w yznaniow ą, ale w drodze do tego celu, wbrew forsow anej przez Rzym unii kościelnej, stosow ano raczej m isje niż przym us adm inistracyjny czy prawny, chcąc w ten sposób doprow adzić do latynizacji obrządku i zupełnego w yparcia w pływ ów grecko-ruskich58.

C erkw i ruskiej zaś królow ie polscy starali się zapew nić norm alny rozwój. N a poparcie tego stw ierdzenia m ożna przytoczyć fakt, iż w w ojnach z carem m o­ skiew skim „najgorliw si synow ie praw osław ia” praw ie zaw sze staw ali po stronie Litw y59. M im o że znajdow ali się pod w ładzą króla - katolika, nie m a żadnych śladów jakiejkolw iek zdrady z ich strony. Przeciwnie, odgryw ali oni w ażną rolę w w ojsku i dyplom acji. N atom iast nieporozum ieniem jest tw ierdzenie jak ob y polscy królow ie uzurpow ali sobie w ładzę nad Cerkwią. Ich stosunek bow iem do niej w y ­ nikał z praw a cerkiew nego, gdyż w m yśl przewodniej idei Kościoła praw osław ne­ go, w yrażonej przez jednego z tw órców schizmy, Focjusza, potw ierdzonej przez orzeczenia soborów, „każde p a ństw o niezależne musiało p o sia d a ć K ościół nie­

z a le żn y ”. Stąd do króla jak o najw yższego przedstaw iciela w ładzy państwowej

należała opieka nad Cerkw ią, co oznacza, żc miał on daleko nieraz idące m ożliw o­ ści ingerencyjne w w ew nętrzne życie kościelne, faktycznie przejaw iające się w należącym do jeg o prerogatyw praw ie przedstaw iania kandydata na w akujące sta­ now isko duchow ne, czyli tzw. praw ie podaw ania, władzy ustaw odaw czej oraz są­ dow ej60. Poza tym król nadaw ał w ładykom , archim andrytom i ihum enom dobra ziem skie będące uposażeniem katedr i monasterów. Dlatego działań w tym zakre­ sie nie należy traktow ać jak o w yniku nadużyć z jeg o strony. N atom iast słusznie trzeba przyznać, iż w rzeczyw istości, ze w zględu na rozluźnienie w ięzi z patriar­

58 J. Tazbir, Dz. cyt., s. 16.

59 K. Chodynicki, Stosunek Rzeczpospolitej do wyznania grecko-wschodniego, Przegląd Historyczny 23 (1922), s. 125-126.

60 Uprawnienia powyższe razem składają się na instytucję ktitorstwa, odgrywającą ogromną

chatem w K onstantynopolu, prawo podaw ania, zw łaszcza w stosunku do m etro­ politów, przekształcało się w prawo ich m ianow ania61. Było to jed n ak w ynikiem okoliczności w znacznym stopniu niezależnych od polskich władców. N ic m ożna też zaprzeczyć, że i nominacje też nie zawsze były właściwe, skoro niejednokrotnie urzędy cerkiew ne oddaw ano naw et ludziom św ieckim jako nagrodę za różnego rodzaju zasługi. Z drugiej strony nie było w tym nic nadzw yczajnego, skoro zw y­ czaj taki rozpow szechnił się w ów czas rów nież w K ościele katolickim 62.

W ypada też w skazać, że problem dyskrym inacji prawnej bądź tolerow ania w pew nych granicach obcych grup w yznaniow ych znany był w państw ie polskim praktycznie od sam ego początku jego istnienia. Jak słusznie zauw aża J. M aci- szew ski „ tolerancja polska nie zrodziła się nagle, nie była fen o m en em chwili.

B yła ona sw oistym rezultatem p rocesu historycznego i j e j m otyw acja tkw iła g łęb o ko w sp o łeczn ych dośw iadczeniach p a ń stw a i je g o w a rstw y kierow ni- czej(...) ”63. Był to więc problem stosunku do pogan czy do Ż ydów 64. Jednak ze

względu na związki polsko-litewskie i polską ekspansję na wschód, najistotniejszy był stosunek do ludności prawosławnej. Ta zaś korzystała ze swobody w yznaw a­ nia swej religii pod w szystkim i w zględam i: m ogła wyśw ięcać księży, odpraw iać sakram enty, nauczać w każdym języku, zaw ierać zw iązki m ałżeńskie, publicznie grzebać zm arłych. N ikt jej nie zm uszał do zm iany wiary. Praw osław ni panow ie korzystali z prawa patronatu z zastrzeżeniem , że do kościołów katolickich, znajdu­

61 Przyczyn rozluźnienia tych więzi było kilka. Przede wszystkim wynikało ono z podstawo­ wych zasad organizacji Kościoła prawosławnego, polegających na pozostawieniu zupeł­ nej swobody Kościołom w poszczególnych państwach. Poza tym zależność metropolii kijowskiej od patriarchy w Konstantynopolu nie była oparta na jakimkolwiek specjalnym akcie natury kanonicznej. Nadto metropolia ta obejmowała odrębny naród, nie wchodzą­ cy w skład Cesarstwa bizantyjskiego. Wreszcie istotną rolę odegrał upadek autorytetu patriarchów oraz zdobycie Konstantynopola przez Turków, zob.: A. Łapiński, Dz. cyt., s.4-5.

62 K. Chodynicki, Geneza równouprawnienia..., s. 62-63, 68 i nast.; tenże, O stosunku

państwa do Kościoła prawosławnego w Bizancjum, Moskwie i Polsce, Poznań 1935, s.

25-26.

63 J. Maciszewski, Przedmowa, [w:] Bendza M., Prawosławna diecezja przemyska w latach

1596-1681, Warszawa 1982, s. 9

64 Ludność żydowska przybywała na ziemie polskie i Wielkiego Księstwa Litewskiego od końca XIII w., masowo uciekając z zachodniej i środkowej Europy przed pogromami i nieprzychylnością władców i duchowieństwa. Tłumny napływ miał miejsce pod koniec XV i przez cały XVI wiek., zob.: D. Quirini-Poplawska, Polska azylem europejskich emi­

grantów na przełomie wieków średnich i nowożytnych, Odrodzenie i Reformacja w

Polsce 37 (1993), s. 36-40. Za najważniejsząz przyczyn emigracji autorka uznaje panującą w Polsce tolerancję religijną. Już przywileje Kazimierza Wielkiego zapewniły gminom ży­ dowskim szeroką autonomię wewnętrzną, całkowitą swobodę kultu i różnorodne korzyści gospodarcze.

jących się w ich posiadłościach m ieli przedstaw iać księży katolickich, natom iast szlachta katolicka do św iątyń praw osław nych, znajdujących się w jej posiadło­ ściach, m iała przedstawiać duchow nych wyznania prawosławnego. Religia nie była przeszkodą w uzyskaniu szlachectwa. Poza tym w Rzeczypospolitej polsko-litew - sko-ruskiej, m im o że była ona m onarchią katolicką, bez w zględu na w yznanie p a­ now ało rów noupraw nienie polityczne. N a sejm ach spotykali się przedstaw iciele obu Kościołów - zachodniego i wschodniego i z jednakow ym zapałem bronili przy­ w ilejów szlacheckich, służących im wspólnie. Przy boku królew skim na różnych stanow iskach rów nież zasiadali ludzie różnych religii. N atom iast sytuacja chłopów poddanych czy też m ieszkańców m iast pryw atnych (zw łaszcza m niejszych) zale­ żała przede w szystkim od postaw y ich właściciela. Świadczy to o tym , iż nie m oże­ m y m ów ić o pełnej tolerancji w yznaniow ej, która by obejm ow ała w szystkie stany, ale nigdzie w Europie aż po w iek X IX taka tolerancja nie istniała.

Zjaw isko tolerancji nie oznacza jednak, że nie było nieporozum ień m iędzy katolikam i a prawosławnym i. C zasem fanatyzm religijny zakłócał spokojne w spół­ życie obu wyznań. C zasem zaś kryła się za nim w yłącznie pryw ata i doczesne interesy, gdy spór toczył się o posag albo jego przyczyną były sąsiedzkie czy spad­ kow e porachunki. G eneralnie jedn ak okres do unii brzeskiej był okresem tolerancji religijnej. M ożna pow iedzieć, że tolerancja religijna stała się praktyką życia co­ dziennego szlachty polskiej. K rólow ie polscy starali się zapew nić C erkw i ruskiej norm alny rozwój. N ie m ożna oczyw iście m ówić o rów noupraw nieniu w yznań, ale w tam tym czasie raczej nikt o tym naw et nie myślał. N atom iast sytuacja K ościoła praw osław nego znacznie się skom plikow ała po podpisaniu w roku 1596 aktu brze­ skiego i w ydaniu uniw ersału królew skiego zatw ierdzającego unię. W ten sposób rozpoczął się now y okres w dziejach polskiego praw osław ia oraz uległa zm ianie pozycja jeg o wyznawców .