MAGDALENA PARZYSZEK Instytut Pedagogiki KUL
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).1-15
KONFERENCJA NAUKOWA
„RODZINA W SYTUACJI STRATY BLISKIEJ OSOBY”
Lublin, 15 marca 2016 roku
W dniu 15 marca 2016 roku z inicjatywy Katedry Pedagogiki Rodziny Katolickie-go Uniwersytetu LubelskieKatolickie-go Jana Pawa II i Fundacji Centrum Opieki nad Rodzin a „COR” odbya sie konferencja naukowa pt: „Rodzina w sytuacji straty bliskiej oso-by”. Patronat naukowy nad konferencj a objeli: dr hab. Józef Binnebesel, prof. UMK, prof. dr hab. Józefa Br agiel, UO, dr hab. Ewa Kantowicz, prof. UWM, dr hab. Doro-ta Kornas-Biela, prof. KUL, dr hab. Mirosaw Kowalski, prof. UZ, dr hab. Andrzej adyzyn´ski, prof. UWr, dr hab. Iwona Niewiadomska, prof. KUL, ks. prof. dr hab. Marian Nowak, KUL, dr hab. Danuta Opozda, KUL. Konferencja rozpoczea sie Msz a s´w. w kaplicy Matki Bozej Nadziei KUL w Campusie KUL na Majdanku.
Uroczystego otwarcia konferencji dokonaa dr hab. Iwona Niewiadomska, prof. KUL, prodziekan ds. studenckich Wydziau Nauk Spoecznych KUL Jana Pawa II. Zwrócia ona uwage na spojrzenie wspóczesnego s´wiata na zycie czowieka, pogon´, kariere, sawe czy awans i t a miar a mierzenie ludzi, zapominaj ac czy odrzucaj ac rzeczywistos´c´ s´mierci, mówienia o niej czy przezywania. Nastepnie przywita przyby-ych gos´ci ks. prof. dr hab. Marian Nowak – dyrektor Instytutu Pedagogiki Katolic-kiego Uniwersytetu LubelsKatolic-kiego Jana Pawa II.
Konferencja zostaa podzielona na dwie czes´ci. W pierwszej czes´ci, zatytuowanej „Strata bliskiej osoby”, wyst apio czterech prelegentów, a caos´ci przewodniczyli: ks. prof. dr hab. Marian Nowak oraz dr hab. Józef Binnebesel, prof. UMK.
W pierwszym wyst apieniu dr hab. Józef Binnebesel, prof. UMK, przedstawi referat zatytuowany: „Z aoba w konteks´cie tanatopedagogicznej relacyjnej terapii zastepczej”. Prelegent odniós sie do s´wiadomos´ci wpisanej w nature bytu ludzkiego, opartej na fundamentalnej zasadzie poszanowania godnos´ci kazdej istoty ludzkiej, na nienaruszalnos´ci i apriorycznej wartos´ci zycia ludzkiego. Wskaza, ze czowieka wychowuje sie do róznych zadan´ zyciowych, ale nie wychowuje sie go do s´mierci i jej pojmowania czy przezywania. Przedstawi takze tanatopedagogiczne aspekty s´rodowiska wychowawczego: pierwotne (rodzina, szkoa) oraz wtórne (szpital, hospi-cjum), a takze etapy ksztatowania sie leku przed s´mierci a (okres neutralnos´ci leko-wej, okres nabywania kompetencji lekoleko-wej, okres strachu).
O. dr Filip Buczyn´ski, dziel ac sie dos´wiadczeniem swojej pracy w Hospicjum im. Maego Ksiecia w Lublinie, mówi o towarzyszeniu w zaobie w praktyce. Wskaza na koniecznos´c´ pracy z dzieckiem w konteks´cie sposobu mys´lenia dziecka, umiejet-nos´ci rozdzielenia rzeczywistos´ci „ja” i moje ciao, zwrócenia uwagi na to, co byo, co jest i co ma byc´.
Dr hab. Alina Rynio, prof. KUL wygosia referat: „Powszechnos´c´ dos´wiadczenia cierpienia i s´mierci w rodzinie, prawo do paczu i pedagogia umierania w s´wietle nauczania Jana Pawa II i papieza Franciszka”. Prelegentka rozpoczea wyst apienie od wyjas´nienia pojecia „prawo do paczu”, zaczerpnietego z jednej z katechez wygo-szonych przez papieza Franciszka 17 czerwca 2015 roku w Rzymie. Katecheza bya pos´wiecona rodzinie i zaobie w rodzinie. Celem referatu byo ukazanie po-wszechnos´ci cierpienia i s´mierci w rodzinie i wyeksponowanie prawa do paczu oraz ukazanie waznos´ci/wagi pytania o role i znaczenie wiary i pedagogii umierania w s´wietle nauczania dwóch papiezy. Analizy i przemys´lenia zostay oparte na danych z literatury przedmiotowej. W sposób szczególny prelegentka odwoaa sie do nau-czania Jana Pawa II w Salvifici doloris, ale i do wczes´niejszych publikacji. Kolej-nym zagadnieniem ujetym w wyst apieniu bya wspóistotnos´c´ cierpienia z czowie-kiem. Jan Pawe II ukazuje wielk a wartos´c´ cierpienia i jego chrzes´cijan´ski sens. Stwierdza, ze cierpienie jest i bedzie wspóistotne z czowiekiem, „jest tak gebokie, jak czowiek”, bo na swój sposób odsania gebie was´ciw a czowiekowi, na swój sposób j a przerasta. Budzi ono wspóczucie i szacunek, ale na swój sposób tez onie-s´miela.
Kolejn a prelegentk a bya dr hab. Dorota Kornas-Biela, prof. KUL. Zaprezentowaa ona zagadnienie „Z aoba po niepomys´lnej diagnozie prenatalnej jako stracie dziecka zdrowego”. W swoim wyst apieniu ukazaa pragnienia rodziców co do urodzenia zdrowego dziecka; rozwój usug zwi azanych z diagnostyk a prenataln a daje bowiem mozliwos´c´ uspokojenia co do stanu zdrowia dziecka. Zdarzaj a sie jednak takie sytua-cje, iz rodzice otrzymuj a diagnoze o wyst apieniu u dziecka wady lub choroby wro-dzonej. Jest to zawsze dramatyczna sytuacja, która wymaga podjecia trudnych decyzji co do dalszego zycia dziecka i kazda opcja wyboru wi aze sie z przezywaniem zaoby po stracie. Z aoba jest wówczas trudnym dos´wiadczeniem dla wszystkich czonków rodziny, ze wzgledu na to, ze chociaz utracone zostao zdrowie dziecka, to samo dziecko przeciez zyje. Wiele czynników medycznych, psychologicznych, spoecznych modyfikuje sposób przezywania zaoby i proces odzaowania straty.
Po przerwie obiadowej rozpoczea sie druga czes´c´ konferencji, zatytuowana „Wielowymiarowy charakter pedagogiki w sytuacji straty bliskiej osoby”. Ze zwgledu na duz a liczbe prelegentów organizatorzy podzielili te czes´c´ spotkania na sekcje. W pierwszej sekcji, zatytuowanej „S´mierc´ jako element ludzkiego zycia w aspektach wychowawczych”, wyst apio dziewieciu prelegentów.
Ks. dr Mariusz Sztaba (Katolicki Ruch Dobroczynny „Betel”) wygosi referat: „Dostrzec w s´mierci wielk a nadzieje. Pedagogiczne implikacje ars moriendi Josepha Ratzingera Benedykta XVI”. Bazuj ac na nauczaniu J. Ratzingera Benedykta XVI wskaza na trywializacje, banalizacje i instrumentalizacje s´mierci oraz traktowanie jej jako temat niemal zakazany. Odnosz ac sie do s´mierci jako faktu ogólnoludzkiego, ukaza spojrzenie nauki i podejs´cie chrzes´cijan´skie na powyzszy temat.
W swoim referacie „S´mierc´ jako akt osobowy. Na podstawie M.A. Kr apca antro-pologii s´mierci” dr hab. Barbara Kieres´ z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II ukazaa s´mierc´ jako fakt antropologiczny, który ma wymiar zarówno indywidualny, jak i spoeczny. W zwi azku z tym jest przezywana osobis´cie, ale takze ma okres´lone konsekwencje spoeczne. Samo wyjas´nienie faktu s´mierci ma charakter systemowy, czyli jest pochodn a suponowanej koncepcji s´wiata i czowieka, a szcze-gólnie ludzkiego zycia.
Kolejn a osob a referuj ac a bya dr Katarzyna Uzar-Szczes´niak (KUL), która przed-stawia referat pt. „Wojciecha Chudego pedagogia umierania”, zwracaj ac uwage na podstawy filozoficzne (aksjologiczne i etyczne) oraz dziedziny: ogólna pedagogia umierania, zawieraj aca zasady etyczne i praktyczne dotycz ace wychowawczego aspek-tu umierania (przygodnos´c´ i godnos´c´ czowieka w perspektywie s´mierci, doczesnos´c´ jako heglowskie „królestwo zmiany”, zwi azek umierania z zyciem), pedagogia tych, którzy odchodz a (rola dialogu, prawdy, wolnos´ci, indywidualnos´ci i s´wiadectwa w procesie umierania) oraz pedagogia tych, którzy zostaj a (towarzyszenie osobom osieroconym, rola rodziny i kontekstu religijnego w zmaganiu sie ze strat a).
Ks. dr Marek Jezioran´ski (KUL) przedstawi referat zatytuowany „Wychowawcze aspekty ars moriendi”. Ukaza w nim antropologiczne uwarunkowania ars moriendi poprzez przywoywanie wybranych koncepcji filozoficznych oraz wychowawcze aspekty ars moriendi wynikaj ace z przyjetych zaozen´.
Dr Ryszard Maachowski z Uniwersytetu Zielonogórskiego przedstawi referat pt. „S´mierc´ czowieka w konteks´cie wybranych aspektów kulturowo-wychowawczych”. Dotyczy on zjawiska s´mierci istoty ludzkiej, przedstawianego w róznych okresach historycznych (starozytnos´ci, s´redniowieczu, nowozytnos´ci, wspóczesnos´ci) we wspo-mnieniach zwykego czowieka i jego losach historyczno-wychowawczych. W zwy-kych, choc´ niepowtarzalnych wspomnieniach, pamietnikach, odrecznych zapiskach, publicystyce prasowej, opracowaniach naukowych, dzieach artystycznych, naukowych zjawisko to staje sie niezwykle cennym zagadnieniem badawczym, wien´cz acym biografie poszczególnych postaci. Rozumienie sensu s´mierci wi aze sie zatem z przy-jeciem okres´lonych postaw wobec jej nieuchronnos´ci, dotycz ac przede wszystkim sensu eschatologicznego (zbawczego). I tenze sens eschatologiczny stanowi decyduj a-cy moment odniesienia osoby umieraj acej w kazdej kulturze.
Dr Beata Kucharska z Pan´stwowej Wyzszej Szkoy w Chemie odniosa sie do naznaczonego przez siebie tematu: „Terapeutyczne czy traumatyczne? Dziecko wobec s´mierci najblizszej osoby w najnowszej literaturze tanatologicznej dla najmod-szych czytelników”. Prelegentka omówia najbardziej reprezentatywne utwory tana-tologiczne dla dzieci, w których bohater staje w obliczu s´mierci najblizszych mu osób. Przywouj ac wybrane tytuy, przedstawia, w jaki sposób ukazuje sie dzieciom s´mierc´, towarzysz ace jej poczucie zos´ci, zaobe czy oczyszczenie z destrukcyjnych emocji.
Procesy poznawcze dziecka, emocje zwi azane ze strat a bliskiej osoby byy tema-tem wyst apienia mgr Mileny Marczak (UMCS) i mgr Marleny Stradomskiej (UMCS). Prelegentki, odnosz ac sie do studium przypadku dzieci cierpi acych na zaburzenia natury psychicznej, które dos´wiadczyy straty osoby bliskiej, wygosiy referat
zatytu-owany: „Bajkoterapia jako sposób zmniejszania natezenia leku zwi azanego ze s´mier-ci a u dzieci”.
Dr Magdalena Parzyszek (KUL) przedstawia referat: „Od kultury dobrobytu do kultury «odrzucenia», czyli o zwiekszaj acej sie pokusie rozwi azywania problemów cierpienia i s´mierci przez eliminowanie ich”. W swoim wyst apieniu ukazaa, w jaki sposób kultura dobrobytu broni teorii „zbytku”, praw silniejszego oraz zakada nie-równos´c´ spoeczn a. W ten sposób rodzi sie globalizacja obojetnos´ci wobec wyklu-czonych i marginalizowanych, daj ac pocz atek procesom dehumanizacji, skracaniu zycia chorym przez eutanazje czy pomoc w samobójstwie.
Sekcji pierwszej przewodniczyy: dr Magdalena Parzyszek i mgr Magdalena Les´-niak.
Kolejna sekcja, zatytuowana „Dos´wiadczenie straty bliskiej osoby”, obejmowaa wyst apienie dziesieciu prelegentów.
Dr Zofia Fr aczek z Uniwersytetu Rzeszowskiego wygosia referat: „Wspólnota rodzinna wobec dos´wiadczenia straty bliskiej osoby – wielowymiarowos´c´ dos´wiad-czen´ i przezyc´”. Odniosa sie w nim do przezywania przez wspólnote rodzinn a straty bliskiej osoby, w której wystepuj a róznorodne zachowania, takie jak smutek, lek o przyszos´c´, gniew, zal, poczucie winy i osamotnienia, poszukiwanie sensu wasnego zycia.
Kolejnym prelegentem by ks. dr Grzegorz Godawa. Prelegent z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II wygosi referat pt. „Percepcja s´mierci w pogebionych wywiadach z bliskimi terminalnie chorego dziecka”. Przedstawi w nim wyniki badan´ przeprowadzonych ws´ród bliskich 21 dzieci objetych domow a opiek a hospicyjn a. Wywiady pokazay, ze s´mierc´ jest postrzegana w sposób odmienny przez kazdego badanego, z jednoczesnym wskazaniem cech charakterystycznych.
Dr Leokadia Szymczyk z Uniwersytetu S´l askiego przedstawia referat pt. „Funk-cjonowanie systemu rodzinnego w sytuacji straty dziecka”. Autorka dokonaa cha-rakterystyki procesu zaoby, przedstawia etapy adaptacji do straty dziecka, opisuj ac poszczególne fazy osierocenia i ich charakterystyczne symptomy. Podkres´lia role i znaczenie wiezi mazen´skiej w radzeniu sobie z sytuacj a, jak a jest strata dziecka. Ponadto zwrócia równiez uwage na przezycia rodzen´stwa w sytuacji s´mierci brata lub siostry.
Gos´ciem z Uniwersytetu S´l askiego bya takze dr Urszula Klajmon-Lech, która przedstawia raport z badan´ zatytuowany: „Dziecko z niepenosprawnos´ci a jako dar w biograficznych wspomnieniach rodziców”. Autorka przeprowadzia badania metod a wywiadu narracyjnego ws´ród rodziców dzieci z rzadkimi zespoami chromosomowy-mi z terenu caego kraju. Wskazaa, ze w Polsce okoo 2,5 chromosomowy-miliona osób cierpi na choroby rzadkie. 1/3 z nich umiera przed 5. rokiem zycia. Prezentuj ac materia empi-ryczny, staraa sie dac´ odpowiedz´ na pytania: Czy mozna przygotowac´ sie na s´mierc´ dziecka? Czy s´mierc´ chorego dziecka jest dla jego rodziców darem, czy dylematem? Mgr Wioleta Zgobicka-Gierut (KUL) wygosia referat: „Obraz ojca po tragicznej s´mierci syna – wywiad narracyjny: analiza trajektorii”. Trajektoryjny charakter do-s´wiadczen´ ojca podkres´lony zosta przez jego wypowiedzi i uformowa indywidualny jego obraz: konsekwencje, które przeozyy sie na metamorfoze narratora, m.in.
zmo-dyfikowan a przez lek, postawe do drugiego syna, interwencje – otrzyman a pomoc i wsparcie, akceptacje narratora i jego rodziny do nowego zycia.
Mgr Magdalena Poom (KUL) zaprezentowaa referat pt. „«Dlaczego?!» Cierpie-nie w obliczu s´mierci samobójczej”. Ukazaa w nim przyczyny s´mierci samobójczej oraz proces zaoby najblizszych, którzy przezywaj a dodatkowy ciezar, obarczaj ac siebie win a za zaistnia a sytuacje. Czuj a sie winni s´mierci, czuj a, ze mogli zapobiec tragedii, ze czegos´ nie dostrzegli. Czesto najblizszym towarzyszy poczucie wstydu przed czonkami rodziny czy s asiadami. To wszystko utrudnia najblizszym przejs´cie przez wszystkie etapy zaoby. Poza negatywnymi emocjami zwi azanymi ze strat a, pojawiaj a sie jednoczes´nie negatywne emocje skierowane ku samemu sobie.
„Samobójcza s´mierc´ rodzica w narracjach dorosych dzieci” to tytu referatu mgr Emilii Mulawy z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II. S´mierc´ bliskiej osoby dostarcza cierpienia rodzinie. Jednak odejs´cie w tak dramatycznych okolicznos´ciach, jak popenienie samobójstwa stawia rodzine w bardzo trudnej sytua-cji. Jes´li samobójstwo popenia jeden z mazonków i pozostawia osierocone dzieci, to mozna postawic´ pytanie: Jak zmienia sie zycie po stracie? Kolejne pytania mog a dotyczyc´ udzielenia pomocy dziecku po tak traumatycznym przezyciu. Jest to trudna sytuacja dla osoby cierpi acej, gdyz dotyczy traumatycznego przezycia, staje sie jed-nostkowym, indywidualnym przezyciem, ale takze jest zjawiskiem zozonym tres´cio-wo i znaczeniotres´cio-wo.
„Samobójcza s´mierc´ w rodzinie” czym jest ona spowodowana? Jak pomóc oso-bie, która mys´li o samobójstwie? Jak wesprzec´ rodzine, której zmar ktos´ bliski? Te i inne pytania stay sie przedmiotem refleksji mgr Katarzyny Maysz z KUL. Prele-gentka ukazaa trójstopniowy model prewencji, zgodnie z którym samobójstwu nalezy zapobiegac´ przez: (1) edukacje spoeczn a, która pozwoli ksztacic´ postawy akceptacji zycia, uatwi rozwi azywanie problemów w zyciu czowieka, upowszechni wiedze na temat samobójstw; (2) dziaania skierowane do osób zagrozonych samobójstwem oraz przeciwdziaanie podjetej juz próbie samobójczej, pokazywanie alternatywnych sposo-bów rozwi azywania problemów; (3) odziaywanie medyczne, psychologiczne, socjolo-giczne wobec osób, które podjey próbe pozbawienia sie zycia.
Kolejn a prelegentk a bya mgr Magorzata Szczeszek (KUL). W swoim wyst apie-niu pt. „Samotne macierzyn´stwo w sytuacji s´mierci wspómazonka” ukazaa samotne macierzyn´stwo jako coraz powszechniejsze zjawisko spoeczne. Jedn a z jego przy-czyn, obok rozwodu czy urodzenia pozamazen´skiego, moze byc´ s´mierc´ wspóma-zonka. Szczególn a uwage zwrócia na przezycia matki zwi azane z zaob a oraz samo-dzielnym wychowaniem dzieci. Nakres´lia takze sytuacje dziecka w takiej rodzinie.
Lic. Katarzyna Sowa (KUL) wygosia referat pt. „Nieobecna, lecz obecna”. Wy-st apienie dotyczyo osobistych wspomnien´ po zmarej mamie. Prelegentka przeprowa-dzia suchaczy przez meandry wasnego, penego dos´wiadczen´ zycia.
Sekcje drug a poprowadzili: ks. dr Grzegorz Godawa i mgr Emilia Mulawa. W sekcji trzeciej, zatytuowanej „Strata bliskiego perspektywa interdyscyplinar-na”, wyst apio os´miu prelegentów.
Pierwszym z prelegentów by mgr Maciej Rogalski z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II. Zada pytanie, które jest zarazem tytuem jego referatu: „Czy w pra-wie kanonicznym mowa jest o zaobie?” Odpowiadaj ac na nie, przeanalizowa termin
„zaoba” w wybranych utworach literackich, Biblii, u Ojców Kos´cioa, w nauczaniu Kos´cioa do Soboru Trydenckiego i czasów potrydenckich. Przeanalizowa takze Kodeks z 1917 i 1987 roku.
Paula Zdanowicz z Uniwersytetu Medycznego w odzi przedstawia referat zaty-tuowany: „Relacja miedzy lekarzem a terminalnie chorym pacjentem we wspóczes-nym systemie opieki zdrowotnej”. Odniosa sie do nieuniknionej rzeczywistos´ci s´mie-rci i postawy lekarza, który dos´wiadczaj ac s´mierci pacjenta, staje wobec najblizszych, którym przekazuje te prawde. Studenci medycyny maj a trudnos´c´ dotycz ac a tego, jak rozmawiac´ z pacjentami, zwaszcza tymi umieraj acymi. Obawiaj a sie okazac´ ludzk a twarz, wspóczucie, zamykaj ac swoje powoanie do leczenia choroby, a zapominaj ac o czowieku.
„Formy pomocy rodzinie w przypadku wyst apienia choroby terminalnej” taki temat przedstawiy lic. Agata Karpin´ska, lic. Jagoda Kasperek z Uniwersytetu Me-dycznego w Lublinie, odwouj ac sie do osób chorych terminalnie, które najczes´ciej korzystaj a z dziaalnos´ci hospicjum.
Mgr Karolina Ludwikowska, reprezentuj aca Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II, przedstawia referat: „Z aoba po utracie bliskiej osoby w traumatycznych okolicznos´ciach”. Odwoaa sie do literatury, w której widniej a dwa terminy okres´la-j ace wspówystepowanie zjawiska traumy i zaoby: „traumatyczna zaoba” i „trauma-tyczna utrata”. Omówia zagadnienie wspówystepowania traumy i zaoby oraz przed-stawia formy pomocy osobom cierpi acym zarówno z powodu zaburzen´ po stresie traumatycznym, jak i zaoby chronicznej w konsekwencji utraty bliskiej osoby w traumatycznych okolicznos´ciach.
Kolejn a prelegentk a bya mgr Patrycja Les´niak (KUL). Przedstawia referat zaty-tuowany: „Samobójstwa altruistyczne w perspektywie pedagogicznej”. W swoim wy-st apieniu przywoaa definicje samobójstw altruistycznych, przytoczya ich rodzaje oraz gówn a koncepcje. Nastepnie nawi azaa do czynników rodzinnych, które mog a przyczynic´ sie do tego typu samobójstw.
„Media spoecznos´ciowe jako miejsce wsparcia dla osób w sytuacji straty bliskiej osoby” takiego zagadnienia podjea sie mgr lic. Ewa askarzewska z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II. Prelegentka omówia role mediów spoecz-nos´ciowych jako kanau wsparcia osób bed acych w sytuacji straty bliskiej osoby, wsparcie spoeczne udzielane zarówno przez instytucje, jak i osoby prywatne, indy-widualne wykorzystanie mediów spoecznos´ciowych przez osoby z dos´wiadczeniem straty.
Dr hab. Danuta Opozda z Katolickiego Uniwersytetu Jana Pawa II wygosia referat zatytuowany: „Rodzina w sytuacji straty bliskiej osoby przedmiotem badan´”. W swoim wyst apieniu zwrócia uwage, ze rozwazania na temat sytuacji straty bliskiej osoby w rodzinie nalezy dokonywac´ w kategoriach wspólnoty, sytuacji rodziny, jej struktury oraz podmiotowos´ci, a takze dos´wiadczen´ poszczególnych czonków rodzi-ny. Na zakon´czenie wskazaa na duze znaczenie badan´ jakos´ciowych w analizie sytuacji rodziny.
W czasie trwania konferencji uczestnicy mogli zapoznac´ sie z tres´ciami sesji plakatowej, na któr a skadao sie dziesiec´ posterów autorstwa mgr Kamili Farbiszew-skiej-Arent, mgr Magdaleny Les´niak, mgr Justyny Marcinkowskiej, mgr. ukasza
Miciuka, mgr Emilii Mulawy, lic. Dominiki Nowakowskiej, mgr Eweliny Okrutnej, mgr Angeliki Roczniak, mgr Kamili Stepien´-Rejszel i mgr Magdaleny Woz´niak.
Konferencja „Rodzina w sytuacji straty bliskiej osoby” zgromadzaa przedstawi-cieli róznych dyscyplin naukowych. Ws´ród uczestników konferencji byli pedagodzy, psychologowie, socjolodzy, teolodzy, prawnicy, przedstawiciele nauk medycznych. To spotkanie otwiera perspektywe dalszej wspópracy i wspólnego namysu nad rodzin a i problemami, które j a dotykaj a, a obecnos´c´ na sali licznie przybyych gos´ci, studentów i pracowników Instytutu Pedagogiki bya wyrazem zainteresowania t a problematyk a.
Caos´c´ konferencji zostaa podsumowana przez dr hab. Danute Opozde – kierow-nika Katedry Pedagogiki Rodziny Instytutu Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II oraz mgr Emilie Mulawe prezesa Fundacja Centrum Opieki nad Rodzin a „COR”.
