• Nie Znaleziono Wyników

Herz Homberg - Sein Leben und Wirken im Dienste der jüdischen Erneuerung

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Herz Homberg - Sein Leben und Wirken im Dienste der jüdischen Erneuerung"

Copied!
24
0
0

Pełen tekst

(1)

Norbert Mendecki

Herz Homberg - Sein Leben und

Wirken im Dienste der jüdischen

Erneuerung

Collectanea Theologica 55/Fasciculus specialis, 179-201

1985

(2)

HERZ HOMBERG — SEIN LEBEN UND W IRKEN IM DIENSTE DER JÜD ISCHEN ERNEUERUNG

1. L eb en sg eschich te

H erz H om berg w u rd e 1749 in L ieben bei P rag g e b o re n 1. Seine E lte rn sie d e lte n im J a h re 1756 n a c h P rag über. M it 10 J a h re n w a r e r S ch ü ler v o n Ezechiel L and au in Prag. S p äter stu d ie rte e r in P re ß b u rg u n d in G logau bei d en dam als b e rü h m ten T alm udisten. W a h rsc h e in lic h fan den scho n in G logau die e rs te n B erü h ru n g en m it d e r d e u tsc h e n K u ltu r statt, z.B. le rn te e r aus W olfs M a th e m a tik D eutsch lesen . W e ite re S tudien m ach te e r in Breslau, B erlin u n d H am burg. In H am burg b e sch ä ftig te e r sich m it d e n L ite ratu ren frem d er V ölker. H ier besch lo ß er, u n te r dem Einfluß v on R ousseau u n d sein es W e rk e s Em ile, sich d e r E rziehung zu w idm en.

In d en J a h re n 1777— 1783 le b te e r als E rzieher im H au se M oses M en d elsso h n s2. Er w a r L ehrer d es ä lte s te n Sohnes d e s b e rü h m ten Philosophen. In d ieser Z eit b e a rb e ite te e r als M ita rb e ite r an der P e n ta te u ch ü b e rsetz u n g m eh re re K ap itel des D euteronom ium s. M e n ­ delsso h n v e ra b sc h ie d e te sein en H a u s le h re r herzlich. Ins Stam m buch schrieb ihm M. M en d elsso h n u n te r sein en S c h a tte n riß 3:

M ein Freund, mei n Sohn, m eines Sohnes z w e i t e r Vater!

Zeigt sich in die sem Schattenrisse m e in e Dan kbark eit nicht ganz, so k la g e d ie Grenzen der Kunst, k la g e Hassens U n verm ö g en

nur nicht M oses Mendelssohn. N ach E rlaß des T o le ra n z p ate n te s ging e r n a c h W ien. H ier le g te e r als e rs te r J u d e in Ö ste rre ic h sein sta a tlich e s L eh rerex am en an d e r p h iloso p h isch en F a k u ltä t ab. N ach d em e r a n d e r P ra g er U n iv e rsitä t

1 Die Biographie für Herz Hom berg wurde vor allem nach folgenden W er­ ken erstellt: Constant v o n W u r z b a c h , Biographisches Lexikon des K aiser­ thums Österreich, IX, W ien 1863, 253— 255; Ruth K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n , N euere Geschichte der Juden in den böhmischen Ländern, I, Tübingen 1969, 57, Anm. 104; Kurt S c h u b e r t , Der Einfluss des Joselin ismus aut das Judentum in Österreich, Kairos 14 (1972) 81—97, bes. 91—94.

2 So R. K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n , a.a.O., 57, Anm. 104, anders (1778— 1782) M ajer B a 1 a b a n, Her z Hom berg in Galizien, Jahrbuch für jüdische Ge­ schichte und Literatur 19 (1916) 189—221, bes. 199.

2 M. B a 1 a b a n, a.a.O., 199

NORBERT M ENDECKI, W IE N

(3)

180 N O R B E R T M EN D EC K I

k e in e n L eh rstuh l e rh ie lt, le h rte e r an den N o rm alsch u len in Görz u n d T rie s t (1783— 1784). In G örz schrieb e r im J a h re 1783 seine

V e rte id ig u n g der jü d isch en N a tio n g e g en die in d en P rovin zia lblä t­ tern e n th a lte n e n A n g riffe. In T rie st a rb e ite te e r fleißig a n d e r Schule

u n d e rh ie lt sog ar e in e P räm ie v o n 30 D ukaten. In T rie st le rn te H om ­ b erg e in F rä u le in aus F ü rth k en n en , das e r bald h e ira te te . In den J a h re n 1787— 1802 w a r e r in G alizien tä tig 4. V on 1802 bis 1818 leb te H om berg in W ien. Die letz te E tappe sein es Lebens, die J a h re 1818— 1841, v e rb ra c h te e r in Prag, w o e r h o ch b e ta g t am 24. A u g u st 1841 starb.

2. H erz H om b erg in G alizien

Im J a h re 1772 w u rd e P o len zum e rs te n M al zw ischen drei M äch te au fg eteilt: R ußland, P re u ß e n u n d Ö sterreich . D ie zw eite T eilung e rfo lg te 1793 u n d die d ritte 1795. D ad urch k a m e n die p ol­ n isch en P ro vin zen u n te r frem de H errsch aft. Es d a u e rte lange, bis die a n n e k tie rte n G ebiete d en n e u e n S ta atssy ste m e n e in g e o rd n e t w urden.

Die J u d e n fü h rte n in G alizien e in d ü ste re s Leben. Sie w a re n a n K irch en u n d K lö ster v ersc h u ld et. F e rn e r kam es zu v ie le n Pogrom en und R itualm o rd p ro zessen . D as alles b ra c h te den J u d e n n o ch g rö ­ ß e re s Elend. D er H ö h ep u n k t w a r ab e r d ie F ran k isten b ew eg u n g . D adu rch k am es zu v iele n M assen tau fen , T a lm u d v e rb re n n u n g e n u n d R itualm ord p ro zessen . M a je r B alaban sch reib t: ,,Die F ran k isten b e- w egung... setzte dem U ng lü ck d e r J u d e n d ie K rone auf."5 Die J u d e n w u rd e n ü b e ra ll als perfid us, in fid u s u n d in credu lu s bezeichnet. Um d ie M itte des 18. J a h rh u n d e rts b e z eic h n ete m an die J u d e n schon als „ a ltte sta m e n ta lisc h ". D as g e sc h a h alle rd in g s in p riv a te n K reisen, am tlich g a lte n die J u d e n w e ite rh in als p erfidus, in fid u s u n d incre­

d u lu s6.

S c h u l w e s e n

Im M ittelp u n k t d er jü d isc h e n Ju g e n d erz ie h u n g stan d d e r T a l­ m ud. Die g an ze O b ersch ich t d e r jü d isc h e n G em einde, also die R ab­ biner, die R ichter, die S enioren u n d Schöffen s tü tz te n s ;ch a u f den T alm ud. M a je r B alaban sch reib t dazu: „Der U n k u ndig e (im Talm ud), der am ha ares h a tte in d er G em einde n ich ts zu su c h en ."7 N a c h dem S c h u lsta tu t v o n K ra k a u 1551 (dem ä lte s te n p oln ischen S ch u lstatu t fü r Ju d e n , e rg ä n z t 1638) gab e s d rei Stufen des U n te rric h te s:8 in der

4 So R. K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n , a.a.O., 57; anders (1787— 1800) K. S c h u b e r t , a.a.O., 91.

5 M. B a l a b a n , a.a.O., 189. 6 M. B a l a b a n , a.a.O., 190— 191. 7 M. B a l a b a n , a.a.O., 191.

(4)

e rs te n Stufe le rn te n die jü d isc h e n K inder H e b räisch le se n u n d e r ­ h ielte n e in e e rs te E inführung in die Bibel. In d er zw eiten Stufe w a r n e b en dem Studium d e r Bibel u n d d es R asch ik o m m entars au ch e in e E inführung in d en T alm ud für A n fä n g e r v o rg eseh en . Die e rs te n zw ei Stufen w a re n für arm e K inder zugänglich, die e in e w e ite re Be­ ru fsau sb ild u n g bei H a n d w e rk e rn u n d K a u fle u ten m achten. Die letz te Stufe, die so g e n an n te Je sch ib h a, n u r fü r reic h e u n d b e g a b te B ur­ schen zugänglich, w a r schon e in e g ew isse H ochschule. Im M ittel­ p u n k t des Studium s sta n d e n T o ra u nd T alm ud. Diese w u rd e n d uch b e rü h m te L e h rer kom m en tiert. Die p ro fan e A usb ildu n g nahm also n u r ein g e rin g e s A u sm aß ein. In d e n p o ln isch en G e ric h tsak te n g ib t e s z.B. v o rw ie g e n d n u r h e b rä isch e U n te rsc h rifte n d er Ju d e n . Eine A u sn ahm e b ild e t die p o ln isch e U n te rsc h rift v o n Jakob , Sohn des Pinkas. Eine a n d e re A u sn ah m e w a r e in J u d e Pinchas, Sohn Jeh o - schuas, e in K rak au er, d er die p o ln isch en G e ric h tsak te n führte. Die U n k en n tn is d er p o ln isch en S prach e fü h rte dazu, d aß die J u d e n in Polen ü b e rh a u p t nich t an den H o ch sch u len stu dierten . Das A lb u m

stu d io s o m m der K ra k a u er U n iv e rsitä t e n th ä lt in den J a h re n 1400—

1820 k e in e n ein zig en jü d isc h e n S tu den ten . D agegen finden w ir in de n U n iv e rsitä tsm a trik e ln v o n P ad u a u n d V ened ig in d en J a h re n 1633—-1742 u n g efäh r 50 N am en p o ln isc h e r Ju d en . Die p o ln ischen J u d e n stu d ie rte n M edizin an d e u tsc h e n U n iv e rsitä ten .83

D i e O s t j u d e n

W e n n w ir vom p o ln isch en Ju d e n tu m sprechen, m üssen w ir ein en U n te rsc h ied zw ischen dem W e stju d e n tu m u nd O stju d e n tu m m achen. W a s b e re its ü b e r das jü d isc h e S chulw esen g e sag t w urde, g a lt n u r v om W estju d en tu m . D as W e stju d e n tu m in P olen w a r also seh r sta rk talm u d isch gep räg t. A n d e rs w a r e s in O stpolen: O stg a ­ lizien, Podolien, W o lh y n ien , B razlav ien u n d K ujaw ien. O stp olen w a r d u rch g ro ß e S tep p en g ek en n zeich n et. D iese S teppen w a re n für die B ev ölkerun g b eso n d ers w eg en d e r E infälle v o n K o sak en u nd T a ­ ta re n gefäh rlich. Dazu k am en n o ch V e rb re c h e r au s W estpo len , die e in e r S trafe entkam en. Die J u d e n w o h n te n h ier v o rw ieg e n d in w e it a u se in a n d e rlie g e n d e n D örfern. In d e n J a h re n 1756— 1760 e rle b te n d ie J u d e n e in e g efäh rlich e Ström m ung: den F rankism us. A ls dessen Folge tra te n T au sen d e v o n J u d e n zum C h risten tu m über. Eine a n d e re Ström ung w a r d e r C hassidism us. D er C hassidism us ta u c h te z u e rst in P odo lien u n d W o lh y n ie n auf, d a n n in O stg alizien u n d K leinpolen. Die b e rü h m te n „M eister des N a m e n s” w a re n : Beer au s M ięd zy rze­ cze, E lim elech aus Leżajsk, Ja c o b Isa a k H orw itz au s Lublin u n d N ach m an aus Brazlaw. D er C hassidism us h a t dazu beig etrag en , daß das T alm ud stu d ium v e rn a c h lä ssig t w u rd e.9

8a M. B a 1 a b a n, a.a.O., 192. 9 N ach M. B a 1 a b a n, a.a.O., 193,

(5)

182 N O R B E R T M EN D E C K I

W e s t p o l e n , d e r C h a s s i d i s m u s u n d H a s k a l a W ie W e stp o len auf den C hassidism us rea g ierte, k a n n e in k le i­ n es Beispiel e rlä u te rn . Die e rs te n C hassidim ta u c h te n in K rak au im J a h re 1786 auf u n d w u rd e n g leic h gebannt. D ort w u rd e n au ch im J a h re 1796 die zw ei e rs te n ch assid isch en Bücher als k e tz e risc h e r ­ k lärt. Die C hassidim fand en ih re G egner in den M itnaggdim . Zw i­ schen b eid en G ru p p en kam e s zu sc h w e re n Käm pfen. Die n eue Ström ung, die die p o ln isch en J u d e n beein flu ß te, w a r die H a sk a la (Die jü d isch e A ufklärung). W ie W e stp o len d a ra u f rea g ie rte , sehen w ir aus dem Beispiel der J u d e n sta d t K azim ierz bei K ra k a u .10 D ort w u rd e die B ibelübersetzung v o n M oses M endelssohn feie rlic h v e r ­ b ran n t. Er selb st bekam den B einam en M oj sehe d e r F resser. In diesem Z usam m enhang ah n e n w ir schon, w a s p assierte, als der e rs te R e p rä se n ta n t d e r A u fk lärung , H erz H om berg, n a c h G alizien kam. H erz H om berg w a r S chüler u n d F re u n d v o n M oses M endelssohn. „Ein D atsch ist gekom m en" — sa g te n die Juden.

G a l i z i e n u n t e r M a r i a T h e r e s i a

D urch die T eilung P olens im J a h re 1772 k am G alizien mit 200 000 J u d e n u n te r die H e rrsc h a ft Ö sterreich s. M aria T h eresia w o llte k e in e b e so n d ere R eform u n te r d e n J u d e n d u rch fü h ren . N ach d e r J u d e n o rd n u n g vom J a h re 1776 w u rd e d ie a lte p o ln isch e L ands­ m an n sch aft w ie d e r geschaffen. Die J u d e n w a re n ab e r v o n der S ta atsv e rw altu n g ausgesch lo ssen . Im S chulw esen ä n d e rte sich nichts. Eine A u sn ah m e b ildete die E inführung des d e u tsc h e n Lesens u n d Schreiben s in der u n te rs te n Schulstufe. D er T alm ud blieb w e ite rh in H au p tu n te rric h tsg e g e n sta n d . Das talm ud iscb e R echt w ar m aß g eb en d in allen gesetzlich en E ntscheidungen. Die E inführung des d e u tsc h e n Lesens u n d S ch reib en s w u rd e n ich t ü b e ra ll ein g efü h rt. Es ist m erk w ü rd ig, daß für die Ju d e n d ire k tio n „jedes d eu tsch es W o rt als Sünde g a lt." 11 D er S ta at k ü m m erte sich nich t b e so n d ers um das jü d isc h e Schulw esen. F ü r ihn w a re n die J u d e n n u r ein fiskalisches O b jekt. Die S teu ern w a re n u n te r M aria T h e resia v ierm al so hoch als u n te r d e r p o ln isch en R egierung.

G a l i z i e n u n t e r J o s e f II. W ie sah die jo sefinisch e R eform in G alizien aus?12

1) In der jüdischen V erw altung w urden alle A dm inistrationen aufgehoben, so z.B. die Ju d en g em ein sch aft, die G e n e ra lju d e n d ire k ­ tio n usw . V on n un an so llten die J u d e n d ire k t der sta a tlich e n A dm i­ n istra tio n u n terste h e n .

10 Die A ngaben nach M. B a l a b a n , a.a.O., 193- -194. 11 M. B a l a b a n , a.a.O., 195.

(6)

2) Die jo sefin isch e Reform e rs tre c k te sich au ch auf das S chul­ w esen. Am 7. M ai 1789 w u rd e fü r G alizien ein T o le ra n z p ate n t e r ­ lassen. Es e n th ä lt 64 P a rag ra p h e n . Die P a ra g ra p h e n 11— 14 h a n d e ln vom Schulw esen. Eine R eform in d ieser H in sich t w u rd e b e re its im J a h re 1787 begonnen. Die jü d isc h e Ju g e n d e rh ie lt Z ugang zu allen öffentlichen Schulen. F e rn e r so llten e ig e n e n e u e S chulen g e g rü n d e t w erden . Das alles lag ab er dem galizisch en Ju d e n tu m fern. N iem and w o llte n eu e S ch u len g rü nd en. N u r w e n ig e b e su ch te n die öffen tlichen Schulen. D arauf griff d er K aiser zu sta a tlic h e n M aßnahm en. Doch irrte sich d abei das O b e rh a u p t des S taates. Er h a tte k e in e g e n a u e Ü b ersich t ü b e r die dortig e S itu atio n u n d k o n n te d a h e r au ch die sch w ierig e Lage nich t rich tig ein sch ätzen . Es g a b g ro ß e Schw ie­ rig k e ite n bei d er G ründung v o n n e u e n Schulen. Es m angelte sogar an L ehrm aterial. Die L ehrer m u ß ten aus Böhm en u n d D eu tschland g e h o lt w erden. A us d ieser Zeit stam m t d er A u sd ru ck „D atschen" für die v e rh a ß te n d e u tsc h e n L ehrer. D er K am pf um die Reform des Schulw esens d a u e rte 19 J a h re (1787— 1806) u n d e n d e te m it dem Sieg der g alizisch en Juden.

H e r z H o m b e r g i n G a l i z i e n

Die R eg ieru n g su chte e in e n g e e ig n e te n M ann, um die Reform in G alizien ein zu fü h ren . S ch u linsp ek to r H offm an h a tte d ab ei g ro ß e C hancen, a b e r d e r K aiser e n tsc h ied sich für H erz H om berg. Im J a h re 1787 k a m H erz H om berg n a c h Lem berg. G leich am A nfang stieß e r auf S chw ierigkeiten. N iem an d w o llte ihm e in e W oh n u n g v erm ieten . A u ß e rh a lb des G hettos d urfte e r a b e r n ich t w ohnen. Das A u sseh en H om bergs b e sch re ib t M a je r Balaban: „H om berg tru g eu ro p äisch e K leidung, eine P e rü ck e m it Zopf, e r sp ra c h e in rein es D eutsch und h a tte a n d e re M a n ie ren als die d am alig en galizischen Ju d en . Die e r ­ sten L ehrer, die e r au s Böhm en bezog, g lic h e n ihrem M eister in K leidung u n d S prache, u n d diese g anze G esellsch aft w a r in dem ga- lizischen G hetto e tw a s völlig F rem d artig es, no ch n ich t G e seh en es."13 T ro tz d er S ch w ierig k eiten g rü n d e te H erz H om berg in G alizien 107 S chulen für K naben. Dazu k am en n o ch d ie im J a h re 1792 g e ­ g rü n d ete n S chulen für M ädchen in L em berg u nd Brody. Die L ehrer w u rd en aus B öhm en u n d D eu tsch lan d g eholt. Die Zahl d e r L ehrer b e tru g zirk a 150. Die S ch ulen fü r K n ab en in Lem berg u n d B rody w a re n die ein zigen d reik lassig en N o rm alsc h u le n in G alizien. In a n d e re n S täd ten u n d auf dem Land gab es n u r ein- o der zw eiklassige T riv ialsch ulen . In Lem berg w u rd e e in L eh rersem in ar geg rü n d et. L eiter dieses L eh rersem in ars w a r A ro n F ried en th al. Das L e h re rse ­ m inar w a r m it d e r L em berger N o rm alsch u le v erb u n d en , die den N am en H a u p tsch u le trug. In der B lütezeit g a b e s in Lem berg 7

(7)

184 N O R B ER T M EN D EC K I

len: 4 K naben- u n d 3 M ädchen sch u len . D ie L eh rer d ieser S chulen b ild e te n die „jü d isch -d eu tsch e L eh rerk o n feren z", die vom S em inar­ d ire k to r g e fü h rt w urde. Die L eh rerk o n feren z u n te rsta n d : in ad m in i­ s tra tiv e r H in sicht dem K reisam t, in p äd ag o g isch en B elangen dem „ O stgalizischen S tudienkonfeß".

D er „O stg alizisch e S tu d ienk o n feß " b e sta n d aus dem R ek tor u n d den D ek an en der U n iv ersität, d en V e rtre te rn d er G y m n asien u n d den In sp e k to re n d e r ch ristlich en u n d jü d isch en Schulen. H erz H om ­ b erg h a tte also „als In sp e k to r d er jü d isch en Schulen", in d iesem L eitu ngsorg an sein en Platz. Es k am a h e r b ald zu A u se in a n d e rse tz u n ­ g en zw ischen H om berg u n d F ried en th al. Zum Beispiel w a r H om berg oft b e u rla u b t u n d F rie d e n th al m u ß te ihn im K onfeß v e rtre te n , w as e r nich t g e rn e tat. H om berg w a r „ selb sth e rrlic h u nd du ld ete k ein e K ritik seines V e rh a lte n s" !14 Die A u se in an d e rsetz u n g zw ischen b e id e n m ü n d ete in e in e offene F ein dseligk eit. Es kam so g ar im K on­ feß zu ein er U n tersu ch u n g der S tre itig k e ite n zw ischen H om berg un d F ried en th al.

M it In sp e k to r H om berg w a re n a u ch a n d e re L eh rer n ich t z u frie ­ den. A us den A n k lag en e rfa h re n w ir, „daß H om berg sein en B ruder Simon aus K rzeszów (bei Zam ość) n ach Lem berg zog u n d ihm den L eh rerp o sten a n Stelle des L eh rers N eu g rö sch el ü b e rtru g . Dam it a b e r auch sein e S chw ägerin e in Einkom m en habe, g rü n d e te H om ­ b e rg noch e in e M äd ch en sch u le in Lem berg, w o e r sie zur L ehrerin e rn a n n te . L ehrer T u rn a u k la g te d en In sp e k to r an, e r steck e das G eld für das K an zleip erso n al e in u n d lasse d u rch die jü n g e re n L ehrer die K a n zleiarb eiten b eso rg en , er v e rle ih e für G eld b e sse re Lehxerstellen, er v e rn a c h lä ssig e den D ienst u n d sitze M o n ate lan g in W ie n ." 15

Die L eh rer s tritte n a u ch u n te re in a n d e r. F e rn er ist noch die J a g d n a c h P riv a tstu n d e n zu e rw ä h n en . Bei d en P riv a tp rü fu n g e n k am es oft zu B estechungen. D abei ging e s um die H e ira t ohne S chulbesuch (was ja u n te rs a g t w ar). E n tw eder v e rs u c h te m an das E rgebnis der P rüfung d u rch G eld zu b eein flu ssen o d er die E ltern s te llte n e in so ­ g e n a n n te s ,,,K a u tio n sin stru m en t" aus. Dieses b estan d in d e r V e r ­ pflichtung, „ihr Kind sechs M o n ate n ach v o llzu g en er H e u ra th (!) reg elm äß ig in die Schule zu sch ick en ".16 Im L eh rersem in ar w a r es ähnlich: „W er einm al ins Sem inar e in trat, g a lt der jü d isc h e n Fam ilie für v e rlo ren , ja ä rg e r als g e ta u ft" .17 Die Löhne in d er Schule w a re n

niedrig.

In den D ö rfern b e sta n d e n die S chulen oft nur auf dem P ap ier u nd die L ehrer h a tte n ü b e rh a u p t k e in e B eshäftigung. Es kam zw ar zu Strafen, doch reg e lte n die J u d e n alles m it A usred en, w en n nich t

14 M. B a 1 d b a n, a.a.O., 201. 15 M. B a 1 a b a n, a.a.O., 202. 18 M. B a i a b a n , a.a.O., 204. 17 M. B a I a b a n, a.a.aO., 204.

(8)

m it Geld. „Ein V a te r e rk lä rt, sein Sohn sei ein u n v e rb e sse rlic h e r Dieb, so d aß e r ihn zu V e rw a n d te n n a c h Polen sch ick en m üsse, dam it e r sich d o rt b essere; e in a n d e re r V a te r g ibt an, sein Sohn sei mit e in e r b oshaften, a n ste c k e n d e n K ra n k h e it behaftet, so daß e r au s diesem G ru n d e die Schule n ich t b e su ch e n dürfe. A n d e re E ltern sch ü tzten ih re g ro ß e A rm ut v o r, w ä h re n d die Ju d e n in H o ro d en k a e rk lä re n , «sie w o llen ih re K inder aus p a trio tisc h e n u nd assim ilato ­ risch en U rsa ch e n in die ch ristlich e Schule schicken, u n d b itte n daher,

die jü d isc h e Schule aufzulösen» .18

K aiser Jo sef II. w a r m it diesem T a tb estan d n ich t zufrieden. D eshalb k am e r n a c h Lem berg, um die S itu atio n zu überp rü fen . N ach dem k a ise rlic h e n Besuch k am e s zu n e u e n D ek reten u n d B efehlen aus W ien. A b e r alles w a r um sonst. D iese S itu atio n w irk te noch w e ite r bis zu r R egen tschaft v o n K aiser Leopold II. u n d K aiser F ran z I. K eine Strafe v e rm o c h te das jü d isc h e Schulw esen zu bessern . Die K aiser w a re n m it dem g a lizisch en T a tb e sta n d n ich t zufrieden. Sie d rü c k te n ih re „allerh ö c h ste U n zu fried en h eit" aus. „M an b e stra fte die M eister, w elch e L ehrlinge o h n e S chulzeugnis aufnahm en, w ie a u c h die M elam m dim , d ie ih re Z öglinge n ic h t der Schule ü b erw iesen , alles w a r o h n e Erfolg, da die J u d e n k e in M ittel u n g e n u tz t ließen, w elch es ih re K inder vom Schulbesuch b efreien k o nnte. J e m ehr der S ta at u n d die L ehrer nach M itteln san n en, die jü d isch e Ju g e n d in die Schule herein zu b ek o m m en , d esto m eh r w id e rse tz te n sich die E ltern. Es lag in dem Kam pfe e tw a s U rw üchsiges, e s w a r e in Kam pf auf Leben u n d Tod, d er Kam pf des h isto risc h e n Ju d e n tu m s des a lte n p o ln isch en R eiches g eg en die n e u e n w e stlic h en Ström ungen, die v on d er H öh e des T h ro n es m it a lle r G ew alt v e rb re ite t w u rd e n ."19 1793 u n te rsu c h te e in e K om m ission u n te r d e r L eitung v o n Plessing die T a tsa c h e des g e rin g e n S chulbesuches. A m 27. D ezem ber d.J. v e r ­

öffentlichte die K om m ission e in M em orial in 29 P a rag ra p h e n . D as M em orial w u rd e v o n M ajer B alaban in sein er A bhan d lu n g ü b er H erz H om berg in p o ln ischer S p rach e p u b liziert.20

W ie v e rh ie lt sich H om berg in d ieser A u sein an d ersetzu n g ? H om ­ b erg w a r d u rch die v e rsc h ie d e n e n A u se in an d e rsetz u n g en v e rz w e i­ felt. U nd au s d e r V erzw eiflung h e ra u s bek am e r eine solche W u t g e g e n das g esam te g alizisch e Ju d en tu m , d a ß e r e s sogar „m it Stum pf u n d Stiel a u s ro tte n w o llte ."21 Im J a h re 1794 fe rtig te H om berg e in M em orial a n das M inisterium an. W ie v e rz w eifelt e r w ar, k a n n e in A u ssc h n itt au s seinem M em orial b ew eisen. „Das u rsp rü n g lic h e J u ­ d en tum w a r g u t u nd w u rd e das a u ch v o n C h ristu s a n e rk a n n t, das jetzig e m üsse v o n den S ch lack en g e re in ig t w erden... M an sc h rä n k e das T alm u d stu diu m e in u n d zw ar m an h eb e säm tliche T alm u d sch u ­

18 M. B a l a b a n , a.a.O., 205. 19 M. B a l a b a n , a.a.O., 206. 20 M. B a l a b a n , a.a.O., 206, Anm. 1. 21 M. B a l a b a n , a.a.O., 206.

(9)

186 N O R B E R T M EN D E C K I

le n in d e r M o n arch ie auf, e rric h te in P rag e in e ö ffentliche T alm u d ­ schule u n d setze die h e b rä isch e S prach e a u ß e r G ebrauch. D en G e­ m einden w e rd e die V erp flich tu n g au ferleg t, L ehrer anzustellen, n ich t a b er R abbiner. Der S ta at ig n o rie re ü b e rh a u p t die R abbiner u n d küm m ere sich n ich t um die relig iö sen B edürfnisse d er Jud en . Es sei fern e r e in e e ig e n e Z e n su rste lle für J u d e n zu o rg a n isie re n u n d d iese r ein zu sch ärfen, d aß d ieje n ig e n S tellen in jü d isc h e n Büchern, w elch e H aß g e g e n a n d e re R elig io n en e n th a lte n , au sg em erzt w e r­ d e n ."22 H om berg ä u ß e rte sich a u ch ü b e r die R abbiner: „Die itzigen R abbiner w issen bloß, w ie m an d a s O ste rb ro t backen , w ie h och die L au bh ütte sein solle, beim G o ttesd ien ste seh en sie nich t auf Ruhe. A n Buß-, S abbath- u nd F e stta g e n fo rd e rn sie G ott auf, das Blut sein er D iener zu räch en , e b en so im täg lich en G ebet: A le n u ."23

In dem selb en J a h r (1794) w u rd e n d ie V o rsch läg e H om bergs von der R echtskom m ission u n d v o n d er H ofkanzlei in W ie n b e h an d elt. A us dem E n q u eterp ro to k o ll seien h ier ein ig e P u n k te z itiert: „H om ­ berg: Die T alm u d sch u len sollen auf dem Lande (d.i. in ganz Böhmen) aufgehoben, h in g eg en solle in P rag e in e jü d isch e H oh e Schule e r ­ ric h te t w erd en. Die S chüler d e rse lb en m üssen die N o rm alschu le a b so lv ie rt haben. Die L eh rer d iese r H ohen Schule w e rd e n v o n d e n N o rm alsc h u lleh re rn g ew äh lt, u n te r d e re n A ufsicht sie stehen. Die K om m ission w a r m it d er A ufh ebu n g d e r T alm u dschulen e in v e rs ta n ­ den, u n d M in iste ria lra t K reß b efü rw o rtete, das Studium des T alm uds ü b e rh a u p t so lan g e zu v e rb ie te n , bis e r pu rifiziert (!) sein w erd e. F e rn e r w ü n sc h te e r die h e b rä isch e S p rache beim G ebete au szu sc h lie ­ ßen. Die H ofkanzlei w a r m it der A u fh eb un g d e r T alm ud schulen e in ­ v e rsta n d e n . Die L ehrer a n d e r H o ch sch ule so llten jed o c h v o n der P ra g e r G em einde g ew äh lt w erd en . H om berg w a r g e g e n den V o r­ schlag, d a ß die R abbiner P hilosophie s tu d ie re n sollen. «Die R abbi­ n e r sind u n v e rb e sse rlic h , so llen d a h e r g än zlich abgeschafft u n d die e tw a v o rh a n d e n e n u n te r die A u fsich t d e r N o rm alleh re r g e ste llt w erden.» Die K om m ission w a r m it d en A n trä g e n n ich t e in v e rs ta n ­ den, «der G em einde bleibe e s freig estellt, e in e n R ab bin er a u fzu n eh ­ men». H om berg: U ber die jü d isc h e n Bücher soll e in A u to d afe g e ­ m acht w erd en . D er U n te rrich t der N o rm alsc h u le n soll n ic h t bloß fü r k lein e K inder, so n d ern a u ch für E rw ach sene sein. K om m ission: D ieser G e g en stan d soll b e ra te n w erd en . H om berg: Zur p h y sisch en S tärk u n g d er J u d e n soll a) bei d er B eschneidung e in A rz t an w e se n d sein, b) sie sollen p ersö n lich en M ilitä rd ie n st leisten. K om m ission: E in v erstan d en . H om berg: M an soll die J u d e n v o n H andel, L ieferu n ­ g e n u nd P ac h tu n g e n abziehen. K om m ission: E in v e rsta n d e n .''24

Es ist m eh r als se lb stv erstä n d lic h , d a ß solche Ä u ß e ru n g e n H om ­ b e rg n o ch m eh r F ein de e in b ra ch te n . N ach den th e o re tisc h e n V o r­

22 M. B a 1 a b a n, a.a.O., 206—207. 23 M. B a 1 a b a n, a.a.O., 208, Anm 1. 24 M. B a 1 a b a n, a.a.O., 208—209,

(10)

sch lag en k am e n b ald p rak tisc h e Folgen. Am 25. Ju li 1795 schlug die H ofk an zlei die A u fstellu n g e in e r K om m ission zur P rüfung des T alm uds v o r. Jo sef v o n Sonnenfels b ek am die A ufgabe, die P rüfung des T alm uds v o rzu n eh m en . Es g in g d abei n ich t n u r um die P rüfung des Talm uds, so n d ern a lle r jü d isc h e n Bücher. Die R ichtlinien für die Z ensur g ab H om berg. D iese w ie d e rh o lte e r noch einm al in sein er In stru k tio n v o n 1811. N ach ihm w a re n folgende Bücher du rch die Zensur au szu sch ließ en : ,,1) A lle n e u e n g ro ß e n u nd k leinen r v a e te , a u ß e r K rö n u n g sg eb eten usw . 2) K ab b alistisch e P rodukte. 3) P re d ig ­ ten, die k e in e e rb a u lic h e n V o lk sle h re n e n th a lte n , oder m it talm udi- schen A b h an d lu n g en v e rb u n d e n sind. 4) M o ralisch e Schriften, b e v o r sie g e sic h tet sind. 5) N eu e W e rk e talm u d isch -rabb inisch en Inhalts, w o ra n o h n ed ies U eberfluß ist. 6) Spitzfindige und b ed eu tu n g slo se B em erkungen u n d E rk läru n g en ü b e r alte Schriftsteller. 7) B iogra­ phien v o n R abbinern, die a u ß e r dem T alm udfache n ich ts q e le iste t h a b e n ."25 D er letzte P u n k t ist w a h rsch e in lic h ein e A nsn ielun g an die B roschüre v o n A lois v on Sonnenfels (das ist d e r V a te r von Josef v o n Sonnenfels) g eg en R itu alm o rd e u n te r dem T itel Jü discher

Blut-Eckel, W ie n 1753. Solche V o rsch älg e H om bergs w urden, G ott

sei D ank, n ich t v erw irk lich t, so n st h ä tte die g anze rab b in isch e L ite­ ra tu r e in v o rze itig e s Ende genom m en. Die N ic h tv e rw irk lic h u n g der V o rsch läg e w a r d u rch die p o litisch e S itu atio n bedingt. K aiser F ran z I. w a r m it seinem p o litisch en F eind N ap oleo n besch äftig t und das le n k te sein e A u fm erk sam k eit v o n G alizien ab. Das E nde der T ä tig k e it H om bergs in G alizien b ra c h te seine B eteiligung an der K erzen steuer.

Am Ende des 18. Ja h rh u n d e rts gab e s v iele ,,staatlich e B erater", die so g e n an n te n „ P ro je k ten m a ch e r” . Einer v o n ihnen w ar Salom on K offler aus Lem berg. Im J a h re 1797 m ach te e r der Pe g ie ru n g ein en V orschlag, w o n a c h die J u d e n v o n je d e r an g e zü n d e ten K erze am F reitag A b end u n d an F e ie rta g e n S teu er zah len sollten. Er e rk lä rte sich selb st b e re it, die Summe v o n 194.403 fl. jäh rlic h zu bezahlen. Das w a r e in e en o rm e Summe; sie w a r um 17.630 fl. h ö h e r als die g esam te g alizisch e Ju d e n ste u e r. D er V o rsch lag w ar für den K aiser sehr v erlo ck en d . Salom on K offler w u rd e n ach W ien g e ru fe n und bekam die B ew illigung zur E inführung d er K erzen steu er, „w enn sie k e in e B eschränkung d er R eligion bilde". Die R egierung b a t H om ­ berg um e in G u ta c h te n in d ieser F rag e. D ieser e rk ä rte : „Der K aiser v e rb ie te t ja nicht, die S ab b ath lich ter anzuzünden, som it k a n n d er R eligion u n d T ra d itio n G enüge g e le iste t w erd en . E iner jed en Jü d in w ird ja b elassen , soviel L ichter zu zünden, w ieviel sie selb er will, und d er T ra d itio n ist e s ganz g leich g ü ltig , ob e in e K erze e in e n o d er drei K reu zer k o s te t.”26 Die Firm a Salom on K offler u nd T obias

25 M. B a l d b a n , a.a.O., 209—210. “ M. B a l a b a n , a.a.O., 210—211.

(11)

1 8 8 ■NORBERT MENDECKI

Steinsberg nahm die L ichtzün d steu er in Pacht. Die L ichttax en w a re n so hoch, d aß d ie A rm en oftm als ihr letztes F e d e rb e tt v e rp fä n d e n m ußten, um am F re ita g die T ax e b ezah len zu k ön nen . O ft saß en sie am F re ita g im F in ste rn u n d h a tte n nichts zu essen. Die A ufregu ng u n te r d e n J u d e n G aliziens w a r g ro ß u n d der H aß ste ig e rte sich zum H öhepunkt. H om berg w a r näm lich an d e r L ichtzü nd steu er m it zirka 2% beteiligt. D iese T atsach e g e h t a u s d e r G u b e rn ia lu n te rsu c h u n g h erv o r. A ls dies das g alizische V o lk erfu h r, m ußte H om berg nach W ie n flüchten. A us diesem G run d w u rd e d ie G u b ern ia lu n te rsu c h u n g ein g e stellt. T rotz d e r Befehle, n a c h G alizien zu rück zu k eh ren , blieb e r in W ien. A ro n F rie d e n th al und F ran z X av er W eiß („der S u pp lent des S chulob erau fseh ers") b e so rg te n alle G eschäfte H om bergs in Lem berg. H om berg w o llte kü n ftig in W ien oder in K ra k a u w ohnen. K rak au k am im J a h re 1795 (nach d e r d ritte n T eilung Polens) zu Ö ste rre ic h u n d w u rd e die H a u p tsta d t O stgaliziens. Am 26. J u n i 1806 w u rden a lle jü d isch en S chulen in G alizien m it dem a lle rh ö c h ste n E rlaß aufgelöst. S päter (1813) g rü n d e te Jo sef P erl auf sein e K osten in T arnopo l e in e d eu tsch -jü d isch e Schule. Zum Schluß e in e a n e k d o ­ ten hafte B eschreibung H om bergs v o n M a je r Balaban. "H erz H om ­ berg, «der S chnauzenfresser», le b t n och b is h e u te in d e r P h an tasie d e r Lemiberger G h etto ju den, u n d diese P h a n tasie k e n n t ihn a ls den g rö ß te n F eind des tra d itio n e lle n Ju d en tu m s. «V on L and sd rag o n en bew acht, saß e r v o r d e r S y n agoge im Z entrum d e r J u d e n sta d t u nd aß S chw einsw ü rste, e r w o llte die jü d isc h e n K inder d e r T au fe zu­ fü h ren u n d M ojsche F re sse rs T o ra ih n e n einim pfen...».27

3. Herz Homberg als Schriftsteller

Im J a h re 1792 e rh ie lt H erz H om berg U rlaub m it zw ei G ulden pro Tag, um e in R eligio n sh an d buch zu schreiben. W e g e n d er v iele n A m tspflich ten e rsc h ien das Buch e rs t im J a h re 1802 u n te r dem Titel

Im re S c h e p h e i („Liebliche W o rte ”).28 D er G rund für die E ntstehung

des Buches w ird fo lg en d erm assen in d er E inleitung fo rm uliert: „Die Bücher d e r H eilig en Schrift u n d des T alm uds e n th a lte n allerd in g s alle Pflichten des Isra e lite n g e g e n Gott, g e g en sich selbst, g eg e n alle N eben m en sch en , g e g e n O brig k eit, V a te rla n d usw ., sind a b e r sehr w eitläufig u n d d er Ju g e n d u n zu g än g lich ".29 D as Buch w a r sehr teuer. Es k o s te te d rei G ulden. T rotzdem w u rd e e s sog ar in s P ol­

27 M. B a l a b a n , a.a.O., 198.

28 S o K . S c h u b e r t , a.a.O., 92; M. B a l a b a n , a.a.O., 21 5 g ib t a ls E r­ s c h e in u n g s ja h r 1807, C. v o n W u r z b a c h , a.a.O., 254 d as J a h r 1808 an. D er v o lle T ite l d es B u ch e s la u te t: Imre Schepher. Ein relig iöses und m or alisches Lehr­ buch, hebräisch und deutsch, der is raelitischen Jugend g e w id m e t, W ie n 1802, 2. A ufl. 1816.

29 M . B a l a b a n , a.a.O., 215.

80 D er v o lle T ite l la u te t: Ben Jakir. Uber Glauben sw ahrh ei ten und S itte n­ lehren für die israelitische Jugend, in Fragen und A n tw orten . N e b st ein em A n ­ hänge, P ra g 1814, 2. A ufl. 1826.

(12)

nische ü b e rse tz t u n d in W a rsc h a u a n g ew an d t.

Das zw eite Buch Ben J a k h („Sohn Ja k irs"), v o n T ug en dho l ins P olnische ü b ersetzt, e rla n g te k e in e b e so n d ere B edeutung.30 A m b e ­ k a n n te s te n w u rd e Bne Zion („Söhne Zions"). 1812 w u rd e d a s Buch in „Sulam ith" a n g e k ü n d e t m it dem H inw eis, dass e s „in W ien, im V erlag sg ew ö lb e des k. k. S ch u lb ü ch e rv ersc h le isse s bei St. A n n a in d e r J o h a n n isg a sse " e rh ä ltlic h sei.31 W ie k a m e s dazu?

N a c h d e r V e ro rd n u n g der H ofk an zlei vom 22. J u n i 1807 m it dem jü d isc h e n R e lig io n su n te rric h t so llte sich d ie H ofkom m ission für d e u tsc h e S c h u lan g eleg en h eiten b esch äftig en . G rund dafür w a r e in e anonym e A nzeige, w o n ach an g eb lich „in d e n R eligions- u n d U n te r­ ric h tsb ü c h e rn d e r jü d isc h e n S ch u len g e setz w id rig e S tellen e n th a lte n seien ."32 N a c h Ü b erp rüfun g d e r Sache ste llte die H ofkom m ission fest, d aß e s sich n u r um „einige B ücher d e r Bibel, d es T alm uds u n d der jü d isc h e n A usleg er..." h an d elt, „B ücher, die in H in sicht auf M oral u n d R eligion w oh l d en E rw achsenen... v o n N u tzen sein k ö n n te n " .33 Im S ta a ts ra ts g u ta c h te n e rk lä rt Lorenz, d aß die S ta atsv e rw altu n g sich um die E in h eit in d er gan zen M o n arch ie b em üh t u n d deshalb „nich ts dulde, w a s d e n G ru n d sä tz e n des S taats z u w id e rläu ft".34 Da d ie jü d isc h e n K inder in n erh a lb des ö ste rre ich isc h en S taates leben, h a t die S ta a tsv e rw a ltu n g das R echt, „die E inkleidung der R eligions­ le h re n für die Ju g e n d zu u n tersu c h en , w eil e s auf die B ildung der K inder v o n e n tsc h e id e n d e m Einflüsse ist, n a c h w e lc h er M ethod e u nd in w e lc h e r O rdnung, d a n n in w elch em d e n K ind ern an p a sse n d e n M aß e ih n e n die R elig io n ssätze b e ig e b ra c h t w e rd e n ."35

N o ch e in e n w e ite re n G rund fü r die E n tstehun g e in e s L eh rbu ­ ches fü r d e n R e lig io n su n te rric h t e rw ä h n t die H ofkom m ission: in den ö ste rre ich isc h en S ta ate n sei d e r U n te rric h t d er isra e litisc h e n Ju g e n d nich t e in h e itlic h u n d die w eib lich e Ju g e n d w e rd e v e rn a c h lä ssig t. D eshalb sch läg t die H ofkom m ission v or, das d e u tsc h e u n d h e b rä ­ ische M an u sk rip t v o n H erz H om berg au s dem J a h re 1796 u n te r dem T itel Die R eligio n der Israeliten u n d d ie S itten le h re n a c h der n o c h ­ m aligen D u rch sich t als L ehrbuch fü r den jü d isc h e n R e lig io n su n te r­ ric h t h erau szu g eb en . N ach Z inzendorf h a t das M an u sk rip t v o n H erz H om berg b e re its „im J a h re 1796, w e n ig ste n s w as d en e rs te n T heil an b etrift, g ro ß e n Beifall g efu n d e n ."36 Die R eso lu tio n vom 14. S eptem ­ b e r 1807 b e k rä ftig t die A bsicht, das H om b ergische M an u sk rip t noch e in m al durch zu seh en, „ohne jed o c h itzt no ch e in e A b so n d eru n g des R e lig io n su n te rric h ts v o n d e r S itte n le h re e in tre te n zu lasse n ",37 w eil

31 Der v o lle Titel lautet: Bne Zion. Ein religiös-moralisches Lehrbuch iür die Jugend isra elitischer Nation, W ien 1812 (dann Prag 1814 und 1826). Das Zitat nach M. B a 1 a b a n, a.a.O., 216, Anm. 1.

32 A. F. P r i b r a m, Urk unden und A k t e n zu r Geschichte der Juden in W ien , I, W ien 1918, 161.

38 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 161. 34 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 162. 35 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 162. 38 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 163.

(13)

190 N O R B E R T M ËNDECK1

d ie S itte n le h re b ei den J u d e n e n g m it d e r R eligio n sleh re v e rb u n d e n ist. Die R esolution e rw ä h n t a u c h e in e G egenstim m e, n äm lich die des H o frats G ru b er „üb er die U n th u n lich k eit, d e n J u d e n e in e n K a ­ techism us fü r d e n U n te rric h t d e r K in d er v o rzu sc h reib e n ".38

A u ß e r dem M an u sk rip t v o n H erz H om berg k am no ch e in L ehr­ b u c h v o n P e te r Beer in B etracht. D ie H ofkom m ission e n tsc h ie d sich a b e r für d a s H o m bergische M an u sk rip t. A ls B egründung w u rd e angeg eb en : „H om berg sei d er M ann, d e r im stand e sein d ü rfte, d e n F o rd e ru n g e n d er S ta atsv e rw altu n g , d a s B ildungsniveau d e r J u d e n zu heben, G en üg e zu le iste n ." 39 W eil d as S chulw esen n u r e in e n Teil d e r jü d isc h e n K inder um faßte, w u rd e im V o rtra g d e r S tud ienk om ­ m ission vom 9. Ju li 1808 v o rg esc h lag e n , e in e P rü fu ng v o r d e r H e ira t au s dem Buch v o n H erz H om berg abzulegen. Die P rüfung b e tra f n u r d ie je n ig e n Ju d e n , die k e in e jü d isch e Schule a b so lv ie rt h a tte n , b e sse r g esagt, a n k einem jü d isc h e n R e lig io n su n te rric h t teilgen om m en h a tte n . Die P rüfu n g sollte v o r e in e m au fg e k lärten O b e rla n d sra b b i­ n er, n ic h t a b e r v o r ein em K re isra b b in e r bzw. „ein fach en " R abbiner stattfinden.

W a s d a s Buch v o n H erz H om berg selb st b etraf, sollte es n a c h dem S ta a tsra tsg u ta c h te n v o n P fleger k e in e n V e rfa sse rn a m en e n th a l­ ten, w eil H erz H om berg bei d e n galizischen J u d e n nicht b e lie b t w ar. P fleger in seinem S ta a tsra tsg u ta c h te n w ü n sch te, d a ß H om bergs Buch n o ch d u rch Z itate zur M oral au s d e n h eilig en B üchern der J u d e n e rg ä n z t w erd e. Eine a n d e re A u ffassun g v e r tr a t e in g ew isser C hotek, der in d e r A n h ä n g lic h k e it der J u d e n an T alm ud u n d a n d e re äh n lich e L ehren e in H in d ern is bei d er „ V e rb esse ru n g " u n d „D eju d aisieru n g " dieses V olkes sah.40 So w e it die G esch ich te d es B uches v o n H erz H om berg vo m 22. J u n i 1807 bis zum 17. A u g u st 1808.

H erz H om berg b ra u c h te zw ei Ja h re , um sein W e rk zu v o lle n d e n u n d die g e w ü n sc h te n E rg än zu n g sv o rsch läg e der H ofkom m ission zu b erü ck sich tig en . In d ieser Z eit re is te e r a u ch n a c h N ik o lsb u rg zum O b e rra b b in e r M ark u s Benedikt, um v o n ihm e in G u ta c h te n ü b e r sein W e rk zu e rh a lte n . Die in d e u tsc h e n S chulsach en a u fg e stellte H ofkom m ission ä u ß e rte sich dazu n o c h in v ie r P u n k te n (am 31. A u g u st 1810): 1) Das Buch e n ts p ric h t dem v o rg en o m m en en Zw eck, ausgen om m en e in ig e r Stellen, „ d e re r V e rb e sse ru n g sogleich dem T e x te b e ig e rü c k t w o rd e n ist".41 Es w ird gehofft, d aß das v o rlie g e n ­ de Buch n a c h dem g ü n stig e n G u ta c h te n v o n O b e rra b b in e r M ark u s B enedikt, b e i d en J u d e n Beifall finde. 2) D as Buch soll im A u ftrag d es N. ö . Schulfonds g e d ru c k t u n d als L ehrb u ch in alle n jü d isc h e n

87 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 163. 88 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 163. 88 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 164. 40 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 165. 41 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 166.

(14)

S chulen e in g e fü h rt w erden . Ihm m öge sow ohl „die a lle rh ö c h ste E ntschließung, d ie dieses W e rk zu ein em L ehrbuche e rh e b e n w ü r­ d e ",42 als au ch das G u tach ten v o n O b e rra b b in e r M ark u s B enedikt beig efü g t w erd en . A llerd in g s soll im G u ta c h te n je d e r H inw eis auf die P erso n d e s V erfa sse rs w e g g e lasse n w erd en . 3) Es w ird in A u s­ sicht g e ste llt, das Buch fü r d ie J u d e n a ls P rüfu ng sstoff v o r d er H e ira t zu v e rw e n d en . P u n k t 4 h a n d e lt v o n d er E n tg eltu ng des V erfassers.

N ach dem G u ta c h te n d e r in d e u tsc h e n S chulsachen a u fg e stell­ ten H ofkom m ission fo lg en n o c h fü n f B em erkungen der Studien ho f­ kom m ission: 1) D er Z w eck des W e rk e s e n tsp ric h t d e r s ta a tlic h e n V erfassu n g. Es w ird gehofft, d a ß e s „bei sein er V e rb re itu n g u n te r der jü d isc h e n N azion e in e b e trä c h tlic h e V e rb e sse ru n g der Begriffe h e rv o rb rin g e n " 43 k an n . 2) Die S tudienhofkom m ission ä u ß e rt sich üb er die V e rb e sse ru n g e n der S eiten 268— 274. H om berg b e h a n d e lt auf d ie se n S eiten zw ei A rte n v o n Sünde: die e rs te A rt — e in e Sün­ de, die n u r G o tt b eleidigt, ohne dem M en sch en Schaden zuzufügen; die z w e ite A rt — e in e Sünde, die au ch dem M ensch en Sch aden zu ­ fügt. Im e rs te n Fall g e n ü g t die Reue, um d ie V ersö h n u n g m it G ott zu e rla n g e n , im zw eiten F all k a n n „ n u r d u rch E rsatz des zug efü gten S ch ad en s”44 die Sünde g e tilg t w erd en . Zur V e rd e u tlic h u n g w ü n sc h te d e r F ürsterzb isch o f S. H o h e n w arth n o ch d e n Z usatz: „w eil die R eue n ic h t a c h t ist, folglich d e r G ü te G ottes nich t Platz lasse n k an n , so lang e d e r G e re ch tig k e it des A lle rh ö c h ste n d u rch d e n E rsatz des dem N ä c h ste n a n g e th a n e n U n rech ts n ic h t g en u g g e th a n w ird ".45 Die Studienhofkom m ission w ill d iesen Z usatz n u r d an n an nehm en, w e n n der V e rfa sse r diesen m it der L ehre d e r R ab b iner in E inklang b rin g e n könne. 3) Die S tudienhofkom m ission w ill a u ch w ie d ie in deu tsch en Schulsach en a u fg e stellte H ofkom m ission d a s Buch als g esetzlich es Lehrbuch an a lle n jü d isc h e n S chulen d e r d e u tsc h e n E rb sta a te n e in ­ führen. F e rn e r soll das Buch bei d er P rü fu n g v o r der H e ira t als Prüfstoff dienen. B esonders so llte das Buch in G alizien e in g e fü h rt w erden , w eil e s d o rt k e in e jü d isc h e n S chulen gab. Ü brigens sp rich t die H ofkom m ission n och v o n e in e r M o d a litä t des G eb rau ch es des Buches in G alizien, w o „die v o llk o m m en e U nw issen h eit u n te r dem zah lreic h e n J u d e n v o lk e h e rrs c h t" .46 4) Das Buch soll ohne V e rfa s s e r­ nam en sam t zw ei D okum enten g e d ru c k t w erd en : m it d e r „E. M. h ö c h ­ ste n E n tsch ließ u n g ü b e r d e n G eb rau ch d iese s Buches" u n d dem G ut­ a c h te n v o n M a rk u s Benedikt. P u n k t 4 h a n d e lt noch ü b e r die K osten, die zum D ruck d es B uches n o tw en d ig sind. 5) Im letz te n P u n k t g e h t e s um die E ntg eltu n g des V erfassers. Zum Schluß e rw ä h n t die S tu ­ dienhofkom m ission die fin an zielle N o t des V erfassers, w eil e r sein en Posten in G alizien v e rlo re n hat. Sie e rs u c h t d a h e r d e n K aiser, H erz

48 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 166. 48 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 166. 44 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 167. 48 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 167. 48 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 167.

(15)

192 N O R B E R T M EN D E C K I

H om berg e in e n n e u e n P o sten zu g e w ä h re n a n s ta tt d er zw ei P ro zen t v o n seinem G ew inn aus d em Buch.

Dem V o rtra g d er S tudienhofkom m ission vom 31. A u g u st 1810 folgten die S ta a tsra tsg u ta c h te n v o n Pfleger, Lorenz u n d G rohm ann. P fleger h a t zu P u n k t 2, w a s d e n Z usatz des Fürsterzbischoffs S. A. H o h e n w arth betrifft, fo lg en d es b em erk t: „D urch den b lo ß en S ch ad en ersatz o h n e R eue k a n n G ott n ich t v e rs ö h n t w erd en , dieses sc h ein t m ir d e r F ü rsterzb isch o f sag en zu w o llen ".47 F e rn e r stim m t e r dem V o rschlag d e r S tudienhofkom m ission zu, d ie se n Z usatz e rs t d a n n ins Buch aufzunehm en, w en n e r m it der L ehre d er R abb iner zu v e re in b a re n ist. In den fo lgend en P u n k te n 3 u n d 4 stim m t P fleger m it den Ä u ß e ru n g e n der H ofkom m ission ü b e re in (über die M o d alität des G eb rau ch s d ieses Buches u n d ü b e r die W e g la ssu n g des V e rfa s­ sernam ens). Im P u n k t 5 w ird die E ntg eltu n g (R em uneration) b e h a n ­ delt. W a s d e n n e u e n P o sten für H erz H om berg betrifft, ist P fleger dag eg en , w eil H erz H om berg „bey d ieser N a tio n n ic h t b e lie b t ist u n d d a h e r sic h tb a r auf selbe n ich t v o rte ilh a ft w irk e n w ü rd e ".48 D eshalb soll m an bei zw ei P ro zen t des rein e n G ew inns für d e n V erfasser bleiben.

D er n ä c h ste R ezen sent Lorenz ist m it dem A u sd ru c k auf Seite 451 „A n sch läg e w id e r das Leben des R eg en ten " n ich t e in v e rsta n d e n , „w eil n a c h m ein en B egriffen d e r Ju g e n d e in so lch er A n schlag n ich t ein m al m öglich sc h ein e n soll u n d d a s v o rg e h e n d e W o rt «Sicher­ heit» o h ned ies schon alles u n d folglich a u ch die S ich erh eit des Le­ b en s in sic h begreift. Es w ä re also s ta tt «oder das Leben» bloß «und» zu setzen, w o d u rch a u ch zu g leich die U n z e rtre n n lich k e it des S ta ate s v o n dem R eg en ten u n d g eg en seitig b e sse r a u sg e d rü c k t w ird, als d u rc h das «oder»".49 Im w e ite re n stim m t Lorenz in den P u n k ten 4 u nd 5 m it d er H ofkom m ission ü b erein . Er ist w ie P fleg er auch g e g e n e in e n n e u e n P o sten für H erz H om berg.

D er letz te R ezensen t G ro h m an n e rk lä rt sich so lid arisch m it den Ä u ß e ru n g e n d e s e rs te n R ezensenten. D ie R esolu tio n vom 4. D ezem ­ b e r 1810 g en eh m ig t die A n trä g e , die in den P u n k te n 1, 2, 3 u n d 4 d er S tudienhofkom m ission Vorkom m en. P u nk t 5 h a n d e lt v o n der E ntgeltu n g des V erfassers, u n d z w ar e rh ä lt e r zw ei P ro z en t vom rein e n G ew inn. V on ein em P o sten fü r H erz H om berg ist also k e in e R ede m ehr.

10 T a g e n a c h d er R esolution, d.i. am 14. D ezem ber 1810, e r ­ sch ein t das S tud ien h o fk o m m issio n sd ek ret im A u ftra g des K aisers an die N. ö . R egierung. Es b ild e t e in R esüm ee der ob en a n g e fü h rte n D iskussion ü b e r das Buch Bne Zion. Seine M a je s tä t so rg t für d en W o h lsta n d sein er U n te rta n en . D en e c h te n W o h lsta n d k a n n m an ab e r n ich t ohne g u te S itten e rre ic h e n . D aher soll e in relig iö s-m o ra ­

47 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 168. 48 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 169. 49 A. F. P r i b r a m , a.a.O., 169.

(16)

lisches L eh rb uch für die Ju g e n d isra e litis c h e r N a tio n ersc h e in e n , das „zur B eförderung sittlich g u te r G esin n u n g en u n d H an d lu n g s­ w e isen 1'50 fü h re n w ird. P u n k t 1 h a n d e lt v o n d er E inführung des Bu­ ches als g esetzlich es L ehrbuch in a lle n jü d isc h e n Schulen d e r d e u t­ schen E rb staaten , P u n k t 2 v o n d er Prüfung, die die jü d isch e Ju g e n d v o r d er H e ira t ab leg en m uß. Das Buch soll an o n y m m it dem k a is e r­ lichen D e k re t u n d m it dem G u ta c h te n v o n M ark u s B enedikt e r ­ scheinen. V iel Raum in diesem D e k re t w ird sow ohl d en K o sten d er A uflage, w ie a u c h d er E n tg eltun g des V e rfa sse rs gew idm et. D er Z usatz des F ü rsterzb isch o fs m uß b e rü c k sic h tig t w erd en . D as D ek ret w u rd e v o n A lois G raf v o n U g a rte u n d v o n Jo h a n n D ebrois u n te r ­ zeichnet. In d er E rk läru n g vom 24. J a n u a r 1811 w a r H erz H om berg m it dem Z usatz des F ü rsterzb isch ofs e in v e rsta n d e n .

Ein J a h r sp äter, d.h. am 22. J a n u a r 1813, e rsc h e in t das H ofde­ k re t a n die N. ö . R egierung. N a c h d iesem D e k re t w ird e in e L ehr­ a n sta lt für die isra e litisch e Ju g e n d g eschaffen. Die S chüler so llen „durch die b e y d e n J a h re der H u m a n itä tsc la sse n d iesen U n te rric h t sich v e rsc h a ffe n u n d v o n ihrem L eh rer in G e g e n w a rt des V iced irec- to rs d er G y m n a sia lstu d ie n h a lb jä h rig g e p rü ft w erden , der au ch e in ­ v e rstä n d lic h m it dem L eh rer den F o rtg a n g d e rse lb en zu b estim m en hab en w ird ".51 W o e s k e in e jü d isch e Schule gibt, w ird v o r dem P h i­ losop hiestu d iu m e in e P rü fu n g au s diesem Buch v e rla n g t. Die E n t­ geltung fü r d ie L eh rer des R e lig io n su n te rric h te s w ird n a c h e in e r V erein b aru n g , v o n den E lte rn g e tra g en . Das H o fdek ret ist v o n F ran z Innozenz Lang u n terzeich n et.

Exkurs I: "Bne Zion” im venezianischen Gubernium

Die Studienhofkom m ission b e sch ä ftig te sich im V o rtra g vom 1. A u g u st 1825 m it d e n P a ra g ra p h e n 30, 115, 116 u nd 142 des Buches

Bne Zion, die im v en e zia n isc h e n G u b ern iu m A n sto ß e rre g t h atten .

A n laß w a r e in E rsuchen des v e n e zia n isc h e n G ubernium s an die S tudienhofkom m ission um e in relig iö s-m o ralisch es L ehrbuch für den jü d isch en R elig io n su n terrich t in seinem G ebiet. A ls A n tw o rt w ies die Studienhofkom m ission au f d as L ehrb uch Bne Zion v o n H erz H om berg hin. Die R abbiner v o n V en ed ig u n d M an tu a p ro te stie rte n a b er g e g e n Bne Zion. Sie m einten, d a s Buch Bne Zion sei n ich t a n ­ w en dbar, w eil die P a rag ra p h e n 30, 115, 116 u n d 142 an stö ß ig seien. D arauf a n tw o rte te die Studienhofkom m ission, das G ubernium v o n V en edig u n d M ailan d m öge „für e in a n d e rs isra e litisch e s Lehrbuch... sorgen, das p ro v iso risc h e jed o ch v o rh e r zur E insicht”52 v o rleg en . Das g a lt a b er n ich t für das böhm ische G ubernium . In diesem Raum sollte Bne Zion w e ite r als L ehrbuch fu n g ieren . H erz H om berg w u rd e

50 A. F. P r i b r a m, a.a.O., 170.

51 A. F. P r i b r a m, a.a.O., 210.

(17)

194 N O R B E R T M E N D E C K I

led ig lich g ebeten, die a n stö ß ig e n P a ra g ra p h e n zu än d ern . H erz H om ­ b erg a n tw o rte te d a ra u f m it e in e r F rag e: ,,ob den(n) ü b e rh a u p t diese P a ra g ra p h e z u r W e se n h e it d ieses L ehrbuchs u n u m g än g lich n ö th ig sey en ?"53

Das v en e zia n isc h e G u b erniu m w ü n sc h te sich jed o c h die W e g ­ lassu n g d e r oben g e n a n n te n P a rag ra p h e n . In diesem Z usam m en­ h a n g sp ra c h die H ofkom m ission so g ar v o n e in e r R evision d e s g a n ­ zen Buches. B etra c h te n w ir je tz t d ie u m stritte n e n P a ra g ra p h e n im ein zeln en . D er P a ra g ra p h 30 sp ric h t vom G esetz d e r V erm u nft.54 „W ozu a b e r (e)in V e rn u n ftg e setz (und n o ch dazu e in so an stö ß ig e s u n d irriges) in ein em re lig iö sm io ralisc h e n Lehrbuche, w o v ielm e h r e in relig iö se s u n d p o sitiv es P rinzip h ä tte a u fg e stellt w e rd e n so llen ".55 A us diesem G rund sch lug die Studienkom m ission v o r, den P a ra g ra p h e n 30, w ie au ch die P a ra g ra p h e n 115 u n d 116 w e g z u las­ sen.5® D iese b e tra c h te n d ie V e re h ru n g G ottes d u rch die M enschen. D iese b ra u c h e aber G ott se lb e r n ach H om bergs M einu ng nicht. Dabei k ö n n te jedo ch e in Irrtu m e n tste h e n , „der g e ra d e z u w id e r das H a u p t u n d G ru n d g esetz d er g e o ffe n b a rten R eligion s tre ite t: «Du sollst allein a n E inen G ott glau b en » .57 Ü ber d ie P flicht G o tt zu v e r ­ e h re n , sp re c h e n b e re its die v o ra n g e h e n d e n K apitel; d e sh alb w u rd e g e ra te n , die P a ra g ra p h e n 115 u n d 116 w egzu lassen. A u sserd em b e ­ stü n d e doch e in Z usam m enhang zw ischen den P a ra g ra p h e n 114 und

58 A. F. P r i b r a m, a.a.O., 432.

54 Der Paragraph 30 lautet: „Das G esetz der Vernunft lautet also: Befriediget eure Begierden und stillet eure Lust, sow eit es eure Sinnlichkeit fordert und der N atur eures Körpers angem essen ist; seyd aber vorsich tig und hüthet euch durch den Genuß oder das Bestreben zu genießen w eder euer eigen es W esen zu zer­ stören, zu v erletzen oder zu schw ächen, noch andere M enschen in ihrem Ge­ nüsse zu stören, zu kränken oder zu betrüben", nach A. F. P r i b r a m, a.a.O., 434.

B A. F . P r i b r a m , a.a.O., 432.

58 Der Paragraph 115 lautet: „Es könnte dem Ewigen zwar gleich gü ltig seyn , ob die M enschen ihn allein oder auch andere W esen mit ihm zu gleich ver­ ehren und anbethen; er würde nicht das gerin gste dabey verlieren. Gott ist v o ll­ kom m en unabhängig (52); er bedarf w eder unsers D ienstes, noch unserer V er­ ehrung. W ir M enschen insgesam t sind vor Gott kaum, w as ein Bauernjunge vor den A u gen ein es großen Königs ist.” Der Paragraph 116 lautet: „Ein großer Fürst, der über zw anzig M illionen M enschen herrscht, würde der in Eifer kommen, w eil ein Bauernjunge seinem M inister eb en so v iel Ehrerbiethigkeit erw eist, als ihm selbst? Der gute K önig w ird w oh l darüber lächeln, aber gew iß nicht aufge­ bracht werden. N och v ie l w en iger kann Gott in Eifer gerathen, w enn andere W esen mit ihm zugleich angebethet werden. A llein Gott haßt und verabscheut den G ötzendienst und die g o ttesd ien stlich e Verehrung anderer W esen darum, w eil dadurch die M enschen zu Lastern verleitet (73), in tiefes V erderben und in das sch recklichste Elend gestürzt w erden (86. 87). Hiob. 35,6.7.8. «W enn du sündigst, w as w irkst du auf Gott? Sind deiner V erbrechen v iel, w as gesch ieh et ihm? W as gibst du ihm, w enn du fromm bist? W as nimmt er aus deiner Hand (gew innt er dabey)? A n einem Sterblichen (M enschen) kannst du B osheit ausüben; nur dem M enschensohne kann deine Tugend nützen»", nach A. F. P r i b r a m, a.a.O., 434

(18)

117. D ie S tudienhofkom m ission fan d den P a ra g ra p h e n 142 nicht anstößig, d esh alb sollte e r u n v e rä n d e rt bleiben .58 W a s ab e r die R e­ vision des g a n z en Buches betraf, w a r die Studienhofkom m ission d a ­ gegen, w e il k e in G ru n d d afür b esteh e. In d e n d e u tsc h -ö ste rre ic h i­ sch en P ro v in z e n w u rd e k ein e K lage g e g e n Bne Zion erh o ben. Dem v e n e zia n isc h e n G ubernium w u rde d a h e r das L ehrbuch Bne Z ion n u r em pfohlen, n ich t au fg etrag en . Bei d e r n e u e n italien isch en A usg ab e v o n Bne Zion so llten die W ü n sch e d e r italie n isc h e n R ab bin er b e ­ rü ck sic h tig t w erd en . A uf alle F ä lle sollten, um n ich t Z eit zu v e r ­ lieren, die a n stö ß ig e n P a ra g ra p h e n 30, 115 u n d 116 b ei d er n e u e n A usg ab e w e g g e lasse n w erden. D iese N e u a u sg a b e w u rd e um so n ö ­ tiger, als n u r n o ch u n g e fä h r 200 E x em p lare d er frü h e re n A uflage v o rh a n d e n w aren .

Exkurs II: "Bne Zion" in Galizien

F ü r G alizien w u rd e Bne Zion m it dem G u b e rn ia ld ek re t vom 15. F e b ru ar 1811 e in g efü h rt. D er zw eite A bsatz des D ekrets d e r S tu ­ dienhofkom m ission, d er v o n den so g e n an n te n H e ira tsp rü fu n g e n han delt, b ra c h te seh r v ie l V e rw irru n g u n d g ro ß e Problem e fü r das jü d isch e Leben. Bei den so g e n an n te n H e ira tsp rü fu n g e n sp ielten P ro te k tio n u n d G eld e in e g ro ß e Rolle. Die g alizisch en J u d e n k o n n ten kaum D eutsch. D eshalb w a r es fü r sie e in g ro ß es H in dern is, ein e P rüfung aus ein em d e u tsch en Buch abzulegen. Die J u d e n fand en jed o ch e in e n A u sw eg au s der schlim m en S ituation. Um d e r M ilitär- -Steuer u n d d e r P rü fun g sp flicht zu e n tg e h e n , h e ira te te n sie n u r r i­ tuell, d.h. sie lie ß e n sich v o n irg en d ein em p riv a te n M ann trau en . Solche R itu aleh en w a re n seh r häufig. D afür sp rich t die Statistik: „Im J a h re 1825 gab e s in G alizien 46 488 jü d isc h e Fam ilien, im J a h re 1826 48 610, som it sind in dem J a h re m in d esten s 2122 jü d isc h e Ehen gesch lo ssen w orden. A n g em eldet u n d b ew illig t w u rd e n 137 E hen!"59 Diese S ituatio n d a u e rte n och bis in das 20. J a h rh u n d e rt h in ein an. Im J a h re 1916 sch reib t dazu M a je r B alaban: „Die R itu aleh en b e ­ steh en bis h e u te in G alizien, obw ohl sie vom S taate n ich t a n e rk a n n t sind, u n d zirk a 70 P ro zen t d e r jü d isc h e n S chu lk inder fü h ren d ad u rch d e n F am ilien n am en ih re r M u tte r u n d g e lte n bei den L eh rern als U n eh elich e".60

68 Der Paragraph 142 lautet: „Der w öch en tlich e Ruhetag (der Sabbath), w el­ cher allen gebildeten N ationen h eilig ist, hat besonders zur Absicht, durch einen v ölligen Stillstand aller Arbeit und W erkthätigkeit sich der Schöpfung der W elt zu erinnern und sich in dem Glauben zu b efestigen, daß die Schöpfung und Er­ haltung der W elt ohne die höchste M acht und en d lose Güte unm öglich gew esen wäre. D iese Erinnerung verstärkt unser dankbares Gefühl, w e il w ir durch die w eise Einrichtung in der W elt tugendhaft und g lü ck selig w erden können. W ir w erden dadurch auch zum W oh lw ollen gegen alle Geschöpfe und besonders g e ­ gen die M enschen ermuntert", nach A. F. P r i b r a m, a.a.O., 434.

59 M. B a l a b a n , a.a.O., 217. 60 M. B a l a b a n , a.a.O., 217.

(19)

196 N O R B E R T M EN D E C K I

4. H erz H o m b erg in W ien

N ach d e r F lu ch t a u s G alizien fü h rte H erz H om berg e in sch w eres Leben in W ien. Er h a tte g ro ß e fin an zielle S chw ierigkeiten. A us seinem Buch Bne Zion bek am e r au s G alizien n ich t v iel Erlös. Eies­ h a lb w a r e r auf d en A bsatz des Buches in Böhm en u n d M ä h re n in b e so n d ere r W e ise angew iesen. In d iese r Zeit u n te rs tü tz te n ihn in fin an zieller H in sich t v e rsc h ied e n e m itleid sv olle P ersonen. V on Zeit zu Z eit w u rd e H erz H om berg v om M in isteriu m m it „E x p ertiesen " ( = S ac h v e rstän d ig e n g u ta c h te n ) b e i G erich t b e tra u t.61 A m 21. A u g u st 1814 w u rd e e r vom P olizeim inister dem K aiser em pfohlen, dam it e r e in e n P o sten als „R elig io nsw eiser'' e rh a lte . A u ch die H ofkanzlei u n te rs tü tz te d iese Em pfehlung. U nd tatsä ch lic h h ä tte H om berg b e in a h e e in e Stelle als L eh rer e rh a lte n . Dies sc h e ite rte jed o c h an P o lizeirat La Roze, d e r ihm e in sch lech tes G u ta c h te n au sste llte . H erz H om berg bek am also k e in e L e h rerste lle in W ien. S ta tt ihm w u rd e S alom on H erz e rn a n n t, sein N ach fo lg er w a r sp ä te r Isa a k N oach M annheim er. D er K aiser w o llte jed o c h H erz H om berg e in e n o rd e n t­ lich en P o sten geben. Etos g e h t au s d e r R an d b em erk u ng des Refe­ ra te s h erv o r, die der K aiser selb er m ach te: „N icht ad acta legen. D ient m ir zu r W issen sch aft u n d w e rd e ich auf H erz H om berg bei sich erg e b e n d e n G eleg en h eiten B edacht neh m en ".62 Eine solche G e­ le g e n h e it b o t sich im J a h re 1818. In diesem J a h r w u rd e H erz H o m ­ b e rg zum a u ß e ro rd e n tlic h e n L eh rer d e r relig iö sen M oral m it dem T itel e in e s k.k. S ch u lrates e rn a n n t. Seine A ufgabe b e sta n d in der In sp e k tio n a lle r jü d isc h e n G em eind esch ulen u n d der P rüfun g der R abb in atsk an d id aten .

5. H erz H o m b erg in P rag

In den J a h re n 1818—-1841, also bis zu seinem Tod, leb te H erz H om berg in Prag. W ie sah das jü d isc h e L eben in P rag aus, b e v o r H erz H om berg kam ? Am 19. O k to b e r 1781 e rlie ß K aiser Jo sef II. das T o le ra n z p ate n t, das die J u d e n Böhm ens b etraf. Am 15. D ezem ­ b e r folgte ihm e in e e n tsp re c h e n d e V e ro rd n u n g fü r S chlesien un d am 13. F e b ru a r 1782 e in e für M ähren. Laut d e n T o le ra n z p a te n te n w u rd e e s g e sta tte t, „bei je d e r jü d isch en H a u p tsy n ag o g e e in e e ig e n e n o r­ m alm äßig e in g e ric h te te , m it L e h rern v o n ih re n R eligionsgenossen b e setz te Schule auf ih re K o sten zu e rric h te n " .63 Die E rrich tu n g d e r S chulen w a r n ich t o bligatorisch. Bei d er E rrich tung d er Schulen m u ß te n die jü d isc h e n G em einden die K o sten trag en. O bw ohl der S chulbesuch se it M aria T h e resia o b lig a to risc h w ar, w u rd e d a s Ideal aber nie v e rw irk lic h t. A n den O rten , wo die J u d e n k e in e N o rm al­

M. B a i a b a n , a.a.O., 217. 62 M. B a i a b a n, a.a.O., 218.

(20)

sch u le h atten , so llten „künftig alle jü d isc h e n K inder g e g en Entirch- tu n g des h e rg e b ra c h te n S chulgeldes zum Besuch d e r n ä c h ste n c h ris t­ lich en S chulen a u ß e r d en zum R e lig io n su n te rric h t b estim m ten S tu n ­ den a n g e h a lte n w e rd e n ''.64 D er S chulbesuch der jü d isc h e n K inder w a r ab e r am E nde des 18. u nd zu B eginn des 19. J a h rh u n d e rts sehr g ering. Die S itu a tio n b e sse rte sich e rs t sp äter. W a s das jü d isch e Schulw esen betrifft, so w ä re n n o ch 3 P u n k te zu n en n en : 1) Den J u ­ den selb st w u rd e „die E n tw ertun g d er (im U n te rrich t zu v e rw e n d e n ­ den) m o ralisch en B ücher" ü b e rla sse n .63 2) Die b e g a b te ste n ju n g en Leute so llten n ach e in e r A usb ild u n g L eh rer w erden . 3) D er jü d i­ schen Ju g e n d w ird g e sta tte t, auf d en U n iv e rsitä te n zu stud ieren .

Die J u d e n in Böhm en u n d in M äh ren b e d ie n ten sich bis in die M itte des 19. Ja h rh u n d e rts d er h e b rä isc h e n u n d jü d isch en Sprache, doch ta te n sie das selten in U rk u n d e n u n d bei G ericht. V iele Do­ kum en te, w ie e tw a B eschneid u n g sb ü ch er, T o te n b ru d e rsc h a ftsre g i­ ste r usw . w u rd e n fo lg e n d e rm a ß en g efü h rt: auf e in e r Seite deutsch, auf d e r zw eiten jü d isch -d eu tsch m it h e b rä isch e n B uchstaben. Ab 1784 m u ß te m an G esch äftsb ü ch er vo n F ab rik en u n d V e rk a u fsläd e n in d e r „L an d sp rach e'' führen, also dam als auf D eutsch. T schechisch sp ra c h die L an d b ev ö lk eru n g w ie a u ch e in T eil der stä d tisc h e n Be­ v ö lkerun g . Im J a h re 1775 w u rd e e in L eh rstu h l für die tsch echisch e S p rache an d er W ie n e r U n iv e rsitä t geschaffen. Das gleich e g e sch a h an d e r P ra g e r U n iv e rsitä t 1793. T sch ech isch als L an dessp rach e e r ­ scheint e rst in d e r 2. H älfte des 19. J a h rh u n d e rts.

Eine g ro ß e Rolle im jü d isc h e n Leben in P rag sp ielte Ezechiel L andau (geb. 1713 in O pato v ).66 Er w a r R abbiner z u erst in B rody u nd d a n n in Jam pol. K a rrie re m ac h te e r im Em den-Eibenschitz- -Streit. Seine K lugheit w u rd e h o ch gesch ätzt, deshalb w u rd e e r als R abbiner n a c h P ra g g e ru fe n (1754). D ort blieb e r bis zu seinem Tod im J a h re 1793. W eg en sein er S ch ön h eit n a n n te m an ih n „F rauen- go tt". K aiser Jo sef II. sp rach v om „ P rag e r J u d e n p a p st''. D ie Ein­ stellung L andaus zu den S ch u lg rü n d u n g en w a r am A n fan g negativ. Im J a h re 1776 w o llte M aria T h e resia das N o rm alin stitu t g rü n d en . D agegen w a re n die J u d e n ä lte s te n der S tad t m it L andau an der Spitze. Ih r A rg u m en t w ar, daß „die K inder alle S tu nd en des T ages zu d e n G e b e ten u n d zum R elig io n sstu d iu m b ra u c h te n " .67 Es ist m erkw ürdig , d a ß d er N ik o lsb u rg e r C h ro n ist A brah am T reb itsch noch im J a h re 1788 sch reib t:

„Der Glaube der V äter verliert an R especte Durch jed en Befehl, der v o n W ien kommt directe. Entstehn so llen Schulen, A nstalten für Ketzer, 61 R. K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n , a.a.O., 40.

65 R. K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n , a .a.O., 40.

88 V gl. E zechiel ben Judah L a n d a u , Encyclo paedia Judaica, X, Jerusa­ lem 1971, 1388— 1391; R. K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n , a.a.O., 41—44.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wedle niej przecież jedyne, co stanowi o wartości dzieła literackiego, to konsekracja; jeśli dziełu przypisuje się wysoki kapitał artystyczny, to jakakolwiek byłaby

rów propozycje rozw iązań i wnioski pow odują, że praca zbiorow a pod redakcją B arbary W oyna- row skiej i M ariana K apicy trafia w oczekiw ania

Organizowały je różne instytucje nau- kowe (np. Instytut Śląski w Katowicach czy Instytut Zachodni w Poz- naniu) lub oświatowe (kuratoria).. Wszystkie te kursy odegrały

Wysoki poziom abstrakcji opisów biocyberne- tycznych, wskazany wyżej jako sposób transferu in- formacji z obszaru biologii do techniki (i odwrotnie) może także służyć

The first is that w i t h the ASM the computed (laminar and turbulent) diffusive particle transport will be negligible for storm water sedimentation tanks.. In reality the

Term in problem atyka metodologiczna, choć intuicyjnie jasny, w roli w jakiej tu jest użyty, może być niedość jednoznacznie zrozumiały. Nie zawsze są to problem y

Usprawiedliwiając się z niemożności przekazywania rodzicom informacji, które mogłyby ich „zająć, rozerwać, rozweselić”, Bieliński stwierdził w jednym z

minor invenitur in singulis; si enim aliqua mater filium amittit, dolorem suum cum patrem condividit; et ideo talis dolor ex tali divisione quodammodo minuitur. Virgo autem beata,