Polski Zawodowy Związek Rolników i Leśników z Wyższym Wykształceniem (1919—1939)

A C T A U N 1 V E R S 1 T A T 1 S L О D Z 1 E N S I S

F O L I A H I S T O R I C A 38, 1990

J u m is z Socha

P O L S K I ZA W O D O W Y Z W IĄ Z E K R O L N IK Ó W 1 L E Ś N IK Ó W Z W Y ŻSZY M W Y K S Z T A Ł C E N IE M (1919— 19ó9)

P o lsk i Z aw o dow y Z w iązek R oln ik ó w i L eśn ik ó w z W yższym W y k sz ta ł­ cen iem (P Z Z R iL zW W ), zrz e sz a ją c y a k a d e m ic k o w y k s z ta łc o n y c h ro ln ik ó w , p o w sta ł 19 VI 1919 r. w W arszaw ie. Do p o w sta n ia Z w iązk u p rz y c z y n iły się istn ie ją c e ju ż w W arszaw ie: Z w iązek T a b o rczy k ó w o raz S to w a rz y s z e ­ n ie P u ła w ia k ó w , Z w iązek R o ln ik ó w — K ra k o w ia k ó w i Z w iązek D u b lań - czy k ó w -A g ro n o m ó w , w ięc p o św ięcim y im na w stę p ie nieco m iejsca.

T y tu ło w y Z w iązek d o ty ch cz as nie zo stał o b ję ty b a d a n ia m i h is to ry c z ­ n y m i1. Z o stały n a to m ia s t ju ż p o d ję te , z z a m ia ru sy ste m a ty c z n e , b a d a n ia n ad w sp ó łtw o rz ą c y m i go g ru p a m i a k a d e m ic k im i2; u k az ało się ju ż w p o ­ sta c i a r ty k u łu m o n o g rafic zn eg o o p ra c o w a n ie S to w a rz y sz e n ia P u ła w ia - k ó w 3, a w d r u k u je s t p o d o b n y a r ty k u ł o Z w iąz k u T a b o rc z y k ó w 4. P r z e d ­ sta w ia ją c n in ie jsz y a r ty k u ł, m o g lib y śm y z a te m m ów ić o trz e c ie j z kolei p o zy cji w z a m ie rz o n y m c y k lu p ra c, d o ty czą cy ch d ziejó w i d ziała ln o śc i ak a d em ick o w y k sz ta łc o n y c h ro ln ik ó w w P olsce.

P o lsk i Z aw o d o w y Z w iązek R o ln ik ó w i L eśn ik ó w z W yższym W y ­ k sz ta łc e n ie m , po d o b n ie zre sz tą ja k w sp ó łtw o rz ą c e go poszczególne s to ­ w a rz y sz e n ia : ta b o rc z y k ó w , p u ła w ia k ó w , k ra k o w ia k ó w i d u b lań cz y k ó w , by ł o rg a n iz a c ją z rzesz ającą ro ln ik ó w z ce n zu sem w y k sz ta łc e n ia , w k tó ­ ry m u p a try w a n y je s t n a jb a rd z ie j isto tn y w sk aź n ik d la o k re śle n ia zaw

o-1 W s p ó ł c z e s n o , d r o b n e z r e s z t ą , o p r a c o w a n i e Z. I h n a t o w i c z a p o d e j m u j e d r u g o r z ę d n e d l a n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n i a s p r a w y m y ś l i e k o n o m i c z n e j Z w i ą z k u . Z. I h n a t o w i с z. Związek Rolników z W y ż s z y m W y k s z ta ł c e n ie m i jeg o rola w kszta łtow aniu p o l s k i e/ m y ś li ek onom icznej, W a r s z a w a 1937.

* J. S o c h a , D z i a ł a l n o ś ć r o l n i c z o - o ś w i a t o w a C e n t r a l n e g o T o w a r z y s t w a R o l n i c z e ­ g o 190У— 1929, Ł ó d ź 1985, m a s z y n o p i s , s. 169— 212.

3 J. S o c h a , Sto w a r z y s z e n i e Puła wia ków, „ A c t a U n i v e r s i t a t i s L o d z i e n i i s ” 1984, F o l i a h i s t o r i c a 18.

4 J. S o c h a , Zw ią zek T a b o rc zy k ó w , „ A c t a U n i v e r s i t a t i s L o d z i e n s i s " 1989, F o l i a h i s t o r i c a 35.

d o w e j i sp o łecz n o -k laso w e j p o zy c ji in te lig e n ta 3. N ie w n ik a ją c g łęb iej w tę k w e stię, w lite r a tu r z e h isto ry c z n e j dość d o b rz e ju ż rozpatrzoną®, p ra g n ie m y n a w stę p ie jeszcze n ad m ien ić, że p o d sta w ę źró d ło w ą o p ra c o ­ w a n ia , zw łaszcza w części z a sad n icze j d o ty czą cej sam eg o ju ż P Z Z R iL zW W , sta n o w ią — w obec n ie istn ie ją c e g o dziś a rc h iw u m te j o rg a n iz a c ji7 — m a ­ te ria ły czaso p iśm ien n e. G łó w n ie je s t to k ro n ik a o rg a n iz a c y jn a „ G aze ty R o ln ic z e j”8. P o n a d to is tn ie ją c a p o m ięd zy Z w iąz k iem a C e n tra ln y m T o ­ w a rz y stw e m R o ln iczy m (CTR) re la c ja , n a k tó rą z w ra c a m y u w agę, u z a ­ sa d n ia k o rz y sta n ie z a ró w n o ze sp u śc iz n y a r c h iw a ln e j, ja k i w ogóle z o p ra c o w a ń d ziejó w T o w a rz y stw a 9. Z a jm o w a n e p rzez n ie k tó re śro d o w i­ sk a Z w iąz k u m ie jsc e w s tr u k tu r a c h a k a d e m ic k ic h p olsk ieg o ro ln ic tw a w p ro w a d z a z k o lei do o p ra c o w a n ia p e w n e p o zycje, d o ty czą ce d ziejó w p o szczególnych uczelni, śro d o w isk a k a d e m ic k ic h i n a u k i ro ln ic z e j10. O p r a ­

5 Polski Z a w o d o w y Z w ią ze k Rolników i Leśnik ów z W y ż s z y m W y k s zta łc e n ie m . Statut, W a r s z a w a 1919.

« in teligen cja pols ka p od zaborami. Studia, r e d . R. С z e p u 1 i s - R a s t ę n 1 s. W a r s z a w a 1970; J. Ż a r n o w s k i , Struktura społeczn a in teligencji w Polsce w la ­ tach 1918—1939, W a r s z a w a 1964.

7 S p r a w a s p u ś c i z n y a r c h i w a l n e j P Z P R i L z W W z n a j d u j e p e w n o n a ś w i e t l e n i e w o p r a c o w a n i u : A . A j n e n к i e I i M. W r z o s k o w a , P olskie organ izacje rol­ nicze w latach 1886 1939 i ich akta w A rchiw um A kt N o w y c h w W ar szaw ie, „ A r - c h e l o n " 195a, nr X X V I I I , s. 00 i n.

8 „ G a z e t a R o l n i c z a " ( I8 6 0 —-1939), t y g o d n i k , p i s m o S p o l e c z n o - r o l n i c z e w y d a w a n e w W a r s z a w i e ; w l a t a c h 1907— 1929 o r g a n C e n t r a l n e g o T o w a r z y s t w a R o l n i c z e g o ora?

(w l a t a c h d w u d z i e s t y c h ) Z w i ą z k u O r g a n i z a c j i R o l n i c z y c h i R a d y N a c z e l n e j O r g a n i ­ z a c j i Z i e m i a ń s k i c h . S. A n t o n i e w s k i , Zarys bibliograiii pols k ieg o czasopiśm ien ­ nictw a rolniczego i p o k r e w n e g o na ziemiach p ols kic h za okres 200 lat, 1755— 1955,

W a r s z a w a 1960.

" A r c h i w u m A k t N o w y c h ( d a l e j A A N ) , C e n t r a l n e T o w a r z y s t w o R o l n i c z o ( d a le j CTR), z w ł a s z c z a a k t a W y d z i a ł u S z k o l n e g o CTR; t a k ż e : Spra wozd ania (Roczniki) C e n ­ tralnego T o w a r z y s t w a Rolniczego 1908— 1927, W a r s z a w a 1 9 0 9 - 1920; D wudzie stole cie Centralnego T o w a r z y s t w a Rolniczego w W a r sza w ie 1907— 1927, W a r s z a w a 1927; S. D z i ę c i o ł o w s k i , Centralne T o w a r z y s t w o Rolnicze w K ró le s tw ie Polskim i j e ­ go poU .yk a agrarna 1906— 1918, W a r s z a w a 1981.

10 W spomnie nia z Taboiu, W y d a w n i c t w o K o ł a T a b o r c z y k ó w p r z y Z w i . , z k u R o l­ n i k ó w i L e n n i k ó w z W y ż s z y m W y k s z t a ł c e n i e m , re d. S. J a n k o w s k i , W a ' s z a w.1

1929; W spom nie nia puła wsk ie, W y d a w n i c t w o S t o w a r z y s z e n i a W y c h o w a n k ó w b y ł e g o I n s t y t u t u G o s p o d a r s t w a W i e j s k i e g o i l e ś n i c t w a w P u ł a w a c h , rod. Г. C h w a l i b ó g W a r s z a w a 1938; J. A u , Historia K i a j o w e j W y ż s z e j S zkoły Roln iczej w Dubjaaach, „ R o c z n i k i K r a j o w e j W y ż s z e j S z k o ł y R o l n i c z e j w D u b l a n a c h ” 1888, t. 1; S . P a w l i k , Rys d z i e jó w nauki rolnictwa ze s z c z e g ó ln y m uw zględn ien iem A k a d em ii (lublańskiej, L w ó w 1921; I7. E r l i c k i , Rys h is to ry c z n y in s ty t u tó w r o ł n h z o - i e ś n y h w Królestwie- Polskim, W a r s z a w a 1877; Dzieje stu diów rolnic zy ch w K r a k o w ie 1890— 1962, K r a k ó w 1965; M. S t r z e m s k i, Instytut G o spodarstw a W i e js k i e g o i Leśni Iwa w Puławach w lalach 1869—1914, „ S t u d i a i M a t e r i a ł y z D z i e j ó w N a u k i P o l s k i e j ” 1961, S e r . 11, z. 4; A . Ż a b k o - P o t o p o w i c z , Szkoła G łówna G o spodarstw a W i e /s k i e g o w W arsza w ie 1906— 1918—1939—1945, [w :] Księ ga p a m ią tk o w a S z k o ł y G łó w n e j G o spodarstw a

co w an ie sk u p ia się n a d sp ra w a m i o rg a n iz a c y jn y m i Z w iązk u , o d k ła d a ją c do d alszy c h stu d ió w szczegółow sze ro z w a ż e n ie k w e stii id eo w o -p o lity cz - n y c h i zaw o d o w ej d ziała ln o śc i ro ln icz ej.

W śród o rg a n iz a c ji w sp ó łtw o rz ą c y c h P o lsk i Z aw o d o w y Z w iązek R o l­ n ik ó w i L eśn ik ó w z W yższym W y k sz ta łcen iem , k tó r y w s k ró c e n iu n a z y ­ w a n y b y ł też Z w iąz k iem R o ln ik ó w i L eśn ik ó w z W yższym W y k s z ta łc e ­ n iem , n a js ta rs z ą m e try k ę m a u tw o rz o n y w 1906 r. Z w iązek T a b o rc z y ­ k ów , z rz e sz a ją c y P o la k ó w k o ń cz ący c h A k a d em ię R olniczą w T ab o rze w C zechach.

S tu d ia ro ln icz e w T a b o rz e zaczęły się od zało żen ia w 1867 r. K r a jo ­ w ego In s ty tu tu R olniczego, k tó r y w 1900 r. zo stał p rz e m ia n o w a n y na K ró le w sk o -C zesk ą A k a d em ię R o ln ic zą11. I n s ty tu t, zw łaszcza w o sta tn ic h sw y ch la ta c h , i A k a d em ia ściąg a jąc słu ch ac zy k ilk u n aro d o w o ści s ło w ia ń ­ sk ich u c z y n iły z T a b o ru w ie lo n a ro d o w y o śro d e k k sz ta łc e n ia ro ln icz eg o 12. L ic z n ie jsz y n a p ły w m ło d zieży p o lsk iej, n a ogół zie m ia ń sk ie j, n a stu d ia ta b o rsk ie , s tw a rz a ją c y w efek cie ich k o ń cz en ia śro d o w isk o ab so lw e n ck ie, d a tu je się od k o ń ca X IX w. D ru g a w ięk sz a fa la n a p ły n ę ła t u ta j w czasie re w o lu c ji 1905— 1907 r. W ów czas to, w o k re sie I w o jn y św ia to w e j, P o ­ la c y s tw o rz y li w T a b o rz e n a jlic z n ie jsz ą , w łą c z a ją c ta k ż e i C zechów , k o lo ­ n ię stu d e n c k ą . B y ła to m łodzież spod z a b o ru ro sy jsk ieg o , z K ró le s tw a i po części z L itw y i U k ra in y . O rg a n iz o w a ła się w k o rp o ra c je o c h a ­ ra k te r z e n a ro d o w y m , u k ie ru n k o w a n e n a sam o k ształc en ie. C hodziło je j g łó w n ie o lep sze niż m ogła to za p ew n ić u cz eln ia czeska p rz y g o to w a n ie do p rz y sz łe j p ra c y i do d ziała ln o śc i ro ln ic z e j w P o lsce. N a id eo w y k s z ta łt k o lo n ii z p o c z ą tk u w p ły w a ła L ig a P o lsk a , n a s tę p n ie L ig a N a ro d o w a i N a ­ ro d o w a D e m o k ra c ja ; w id o czn e też b y ło z a in te re so w a n ie słu c h a c z y ru c h e m so c ja listy c z n y m , lu d o w y m i a k c ją niepo d leg ło ścio w ą Jó z e fa P iłsu d sk ieg o .

Do 1914 r. p rz ez s tu d ia ta b o rs k ie p rzeszło 352 słu c h a c z y z P o lsk i, z czego do Z w iąz k u T ab o rc z y k ó w tra fiło 126 (36% ). W o jn a p rz e rw a ła n a p ły w P o la k ó w do 1 ab o ru . P o w o jn ie A k a d e m ia zo stała z lik w id o w an a (1919 r.) i śro d o w isk o je j ab so lw e n tó w p rz e sta ło w z ra sta ć , z czasem p o ­ częło się k u rc z y ć . Z w iązek ró w n ie ż n ie w y sze d ł poza sw ą p rz e d w o je n n ą liczebność. P re z e s e m Z w iąz k u od p o c z ą tk u b y ł Z y g m u n t C h rza n o w sk i, za lic z a n y do g ro n a w sp ó łtw ó rc ó w i do w y b itn ie js z y c h p rz y w ó d có w C T R 1*. W i e j s k i e g o w W a r s z a w i e 1906— 1956, t. 1, W a r s z a w a 1958; W . S t a n i e w i c z , W s p o m n i e n i a o W y d z i a l e R o l n i c z y m U n i w e r s y t e t u S t e i a n a B a t o r e g o w W i l n i e , „ S t u ­ d ia i M a t e r i a ł y z D z i e j ó w N a u k i P o l s k i e j " 1964, Se r. B, z. U ; A . K a r b o w i a k , M ł o d z i e ż p o l s k a a k a d e m i c k a z a g r a n i c ą . 179" - 1 9 1 0 , K r a k ó w 1910. 11 J. L u t o s ł a w s k i , Z a r y s n a u k i r o l n i c z e j c z e s k i e j , „ G a z e t a R o l n i c z a ” , 24 V I 1920, n r 25. 18 W s p o m n i e n i a z T a b o r u , s. 43 1 n. “ Z j a z d k o l e ż e ń s k i t a b o r c z y k ó w , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 1 X I 1912, nr 44; S. J a n ­ k o w s k i , T a b o r i t a b o r c z y c y , i b i d e m , 8 I V 1926, nr 13— 14.

S to w a rz y sz e n ie P u ła w ia k ó w , u tw o rz o n e w 1911 r., o b jęło słu c h a c z y — P o la k ó w , k o ń cz ący c h zało żo n y w 1869 r. I n s ty tu t G o sp o d a rstw a W ie j­ skiego i L e śn ic tw a w P u ła w a c h , u czeln ię ro s y js k ą w K ró le s tw ie P o lsk im . R ów nież i tu ta j m a m y do cz y n ie n ia z m łodzieżą zie m ia ń sk ą z K ró le stw a , po części z U k ra in y i L itw y . Do 1915 r., k ie d y I n s ty tu t zo stał e w a k u o w a ­ n y do R osji, n a d w óch w y d z ia ła ch : ag ro n o m ic z n y m i le śn y m w y k sz ta łc iło się około 800 P o la k ó w ; do S to w a rz y sz e n ia w s tą p iła ty lk o część, w 1913 r. — 197 osób. tj. ok. 2 5 % ogółu k o ń cz ący c h szko łę P o la k ó w . Ś ro d o w isk o p u ła w ia k ó w ró w n ie ż od e w a k u a c ji I n s ty tu tu n ie m ogło się zw ięk szać, S to ­ w a rz y sz e n ie n ie w y szło p o n a d w sk a z a n y sta n liczeb n y .

N a rz u c o n y p rz ez p o lity k ę ro s y js k ą , o bcy p o trz e b o m sp o łecz n y m p o l­ skiego ro ln ic tw a sy ste m n a u c z a n ia w P u ła w a c h zm u sza ł k o lo n ię p o lsk ą do u ta jo n y c h fo rm d ziała ln o śc i o p a rte j n a o rg a n iz a c ja c h k ó łk o w y c h i n a s a ­ m o k ształce n iu , cz y n n e j p o lity czn ie. W śród słu c h a c z y p u ła w sk ic h d o m in o ­ w a ły ró w n ie ż w p ły w y L igi P o lsk ie j i N a ro d o w ej D e m o k racji, ale obok n ic h siln ie j niż w T a b o rz e s z e rz y ły się w p ły w y ru c h u so cjalisty czn e g o i ludow ego. P re z e se m S to w a rz y sz e n ia zo stał A le k s a n d e r K a rsz o -S ie d le - w ski, n ależ ący ta k ż e do czołow ych p rz y w ó d c ó w C T R 14.

U tw o rz o n y w 1916 r. Z w iąz ek R o ln ik ó w -K ra k o w ia k ó w o rg a n iz o w ał ab so lw e n tó w S tu d iu m R oln iczeg o 15, istn ie ją c e g o od 1890 r. w U n iw e rs y ­ tecie Ja g ie llo ń sk im . P o w s ta ły d w a la ta p ó źn iej (1918 r.) Z w iązek D u b la ń - cz y k ó w — A g ro n o m ó w zrzeszał z k o lei słu ch ac zy , k o ń czący ch A k a d em ię R o ln iczą w D u b la n a c h p o d L w o w e m 16. B y ły to o czy w iście u cz eln ie z ję z y k a i z d u c h a n aro d o w eg o polskie. P rz y jm o w a ły d użo m łodzieży spod za b o ru ro sy jsk ieg o , zw łaszcza z K ró le stw a . T ak ż e i tu ta j, ja k do T a b o ru i P u ła w , tra f ia ła m łodzież na ogół ziem iań sk a , je d n a k ż e d o sta w a ło się też, szczególnie do D u b la n , sp o ro n iezie m ian : sy n ó w o fic ja listó w d w o r ­ sk ich i d zierżaw có w o raz p e w n e g ru p y m ło d zieży m ieszc zań sk iej i c h ło p ­ s k ie j17. 14 Z e b r a n i e p u ł a w i a k ó w , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 15 III 1911, nr 50; S t o w a r z y s z e n i e W y c h o w a ń c ó w b. I n s t y t u t u G o s p o d a r s t w a W i e j s k i e g o w P u ł a w a c h , i b i d e m , 12 VI 1936, nr 24. 15 Z e b r a n i e o r g a n i z a c y j n e Z w i ą z k u R o l n i k ó w — K r a k o w i a k ó w , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 16 XI 1917, nr 46; D o r o c z n e z e b r a n i e Z w i ą z k u R o l n i k ó w K r a k o w i a k ó w , i b i d e m , 7 III 1918, nr 10. 10 D o b y ł y c h s ł u c h a c z ó w A k a d e m i i R o l n i c z e j w D u b l a n a c h , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 4 1 1918, nr 1; W o l n e z g r o m a d z e n i e Z w i ą z k u D u b l a ń c z y k ó w - A g r o n o m ó w , i b i d e m , 19 XII 1919, nr 47 — 49. 17 J. H u l e w i c z , S t u d i a w y ż s z e m ł o d z i e ż y z z a b o r u r o s y j s k i e g o w u c z e l n i a c h g a l i c y j s k i c h w l a t a c h 1905— 1914, „ Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o . H i s t o r i a " 1958, z. 2, s. 236 i n . ; J. F i e r i с h, S t u d i u m R o l n i c z e ( 1 8 9 0 — 1923), ( w : | W y d z i a ł R o l n i c z y U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o , K r a k ó w 1934, s. 187 i п.; T. W i e ­ c z o r e k , Z a r y s d z i e j e w s z k o l n i c t w a r o l n i c z e g o w P o l s c e d o 1939 r., W a r s z a w a 1968, s. 259.

Z a m ia r p ołączen ia g ru p a k a d e m ic k o w y k sz ta łc o n y c h ro ln ik ó w w je d ­ nej, w sp ó ln e j o rg a n iz a c ji p o w sta ł w k ie ro w n ic tw ie C T R pod ko n iec 1916 r., g d y istn ia ł już trz e c i zw iązek śro d o w isk o w y (k rak o w iak ó w ), a T o ­ w a rz y s tw o p rz y w ra c a ło sw e d a w n ie jsz e , z e rw a n e p rz ez w o jn ę w ięzi o rg a ­ n iz a c y jn e 18. P o d ję te w n a s tę p n y m ro k u , p rz y pom o cy p ro fe so ró w k r a k o ­ w skich, zw łaszcza S. S u rzy c k ie g o i W. K leckiego , s ta ra n ia T o w a rz y stw a 0 p rz e ję c ie ew ak u o w an e g o p rz ez R o sjan I n s ty tu tu P u ła w s k ie g o 19 i r e k o n ­ s tr u k c ję is tn ie ją c e j w W a rsz a w ie W yższej S zk o ły R o ln ic zej20 — p o w sta ł z a m ia r u tw o rz e n ia w ielo w y d z ia ło w ej u cz eln i g o sp o d a rstw a w iejsk ieg o — o b ję ły ró w n ie ż s p ra w ę p ołączenia. Z p o c z ą tk u m u sia ła o n a je d n a k ż e u stą pić, p rz e d s ta w ia ją c e j d la k ie ro w n ic tw a C TR w ięk szą ra n g ę , s p ra w ie p rz e ­ jęcia I n s ty tu tu P u ła w sk ie g o i r e k o n s tr u k c ji w a rsz a w s k ie j W SR — u tk n ę ­ ła też n a ra z ie w K ra k o w ie , g dzie g ru p o w a ło się w p ły w o w e w s fe ra c h a d m in is tra c ji c y w iln e j G a lic ji i w a u s tria c k ic h k o m e n d a c h w o jsk o w y ch ciało p ro fe so rsk ie 21.

S p ra w ę w sw e rę ce, w b liżej n ie z n a n y c h o koliczn ościach p o lity c zn y ch , w z ią ł S. S u rz y c k i d o p ro w a d z a ją c — za zgodą k ie ro w n ic tw a C TR — do p o w sta n ia w k o ń cu 1917 r. k o m ite tu d la zało żen ia o rg a n iz a c ji m ię d z y ­ z w iązk o w ej, o p a rte j n a g ru p a c h tab o rc zy k ó w , p u ła w ia k ó w , k ra k o w ia k ó w 1 na jeszcze n ie z o rg a n iz o w a n e j g ru p ie d u b la ń c z y k ó w 22. P o d u w a g ę b ra n o , ró w n ie ż n iezo rg a n iz o w a n e śro d o w isk a P o la k ó w w y k sz ta łc o n y c h w d z ie ­ d zin ie ro ln ic tw a i g o sp o d a rstw a w iejsk ieg o w u cz eln iach R o sji (R yga, M oskw a, O dessa, P e te rs b u rg ), N iem iec (H alle, W ro cław , B erlin , L ip sk ) i A u strii, zw łaszcza k o ń cz ący c h w ie d e ń sk ą A k a d em ię K u ltu r y R oln iczej i L e śn ic tw a 23. P rz e w o d n ic z ą c y m k o m ite tu zo stał J u lia n S k u lsk i ze Z w ią z ­ k u R o ln ik ó w — K ra k o w ia k ó w . Z ko lei k o m ite t zw o łał do K ra k o w a 2 V I 1918 r. zjaz d m ięd zy śro d o w isk o w y , o b sad zo n y je d n a k ż e ty lk o p rzez fu n k ­ c jo n u ją c e w sposób ju ż z o rg a n iz o w a n y g ru p y ab so lw e n c k ie P u ła w , T a ­ b o ru , D u b la n i K ra k o w a 21. Z W a rsz a w y n a zjazd p rz y je c h a ł Jó z e f T a r ­

18 A A N , CTR , s y g n . 915 6, A k i a S e k r j i S z k o l n e j , 1909— 1916, p l i k .

Z z a m i a r e m z a ł o ż e n i a c e n t r a l n e j ( k r a j o w e j ) r o l n i c z e j s t a c j i d o ś w i a d c z a l n e j . I. K o s i ń s k i , P rzyszło ść Puław, W a r s z a w a 1916, s. 4 i n.; Rocznik Centralneg o T o w a r z y s t w a Rolniczego za lata 1914— 1918, W a r s z a w a 1920, s. 117— 118.

î0 U t w o r z o n e j w 1916 r. n a d r o d z e p r z e m i a n o w a n i a K u r s ó w P r z e m y s ł o w o - R o l n i ­ c z y c h p r z y M u z e u m P r z e m y s ł u i R o l n i c t w a (1911— 1916). P r z e d t e m (1906— 1911) W y ­ d z i a ł R o l n i c z y T o w a r z y s t w a K u r s ó w N a u k o w y c h . W sp r a w ie Agrote chnlki, „ G a z e t a R o l n i c z a " , 21 XII 1917, nr 51; K. K o n a r s k i , Dzieje sz k o ln ictw a w K ró le s tw ie Kon­ g r e s o w y m 191 b— 1918, K r a k ó w 1925, s 237.

11 A A N , CTR , s y g n . 915 7, Elaborat S e k r j i Szk olnej, 12 I 1918, n lb .

Zebranie roln ików z w y ż s z y m w y k s z t a łc e n i e m w K rakow ie, „ G a z e t a R o l n i c z a ’’, 1 II 1918, nr 5.

гз A A N , C TR , A k t a W y d z i a ł u S z k o l n e g o , s y g n . 161, S. S u r z y c k i d o K o m i t e t u CTR, 14 111 1918, plik.

gow ski, p re zes istn ie ją c e g o od n ie d a w n a w a rszaw sk ie g o Z w iąz k u Z ie ­ m ian . To, że J. T a rg o w sk i p rz y b y ł z m a n d a te m „od ro ln ik ó w " a n ie od C TR , w k tó ry m m iał u s ta lo n ą p o z y c ję 25, m oże b y ć w sk a ź n ik ie m jak ieg o ś n ie p o ro z u m ie n ia lu b w rę cz n ag łeg o d y s ta n s u w okół s p ra w y k o n c e n tra c ji g ru p ab so lw e n ck ich p o m ięd zy T o w a rz y s tw e m a o śro d k iem k ra k o w sk im . W y k lu cz y ć m o żn a n ie p o in fo rm o w a n ie w ła d z n a c z e ln y c h T o w a rz y stw a 0 m a ją c y m się o dbyć zjeździe, s ię g a ją c y m p rzecież g łó w n ie po g ru p y a b - so lw en c k ie w K ró le stw ie ; o g ła sz a n y m w „G azecie R o ln ic z e j” . N ie p r z e r ­ w a ła się też w sp ó łp ra c a T o w a rz y s tw a z czo łow ym i p ro fe so ra m i k ra k o w ­ sk im i, zw łaszcza z S. S u rz y c k im i W. K lec k im , k tó rz y n a d a l słu ż y li sw ą w iedzą, d o św iad c zen iem i sto s u n k a m i w p ro cesie fin a liz a c ji s p ra w y I n s ty ­ tu tu P u ła w sk ie g o i w a rs z a w sk ie j W S R 211.

Z jaz d sp e łn ił sw e za d an ie, pow o łał do życia P o lsk i Z w iązek R o ln ik ó w 1 L eśn ik ó w z W yższym W y k sz ta łc e n ie m (P Z R iL zW W ). P rz e w o d n ic z ą c y m za rz ą d u — p re zese m Z w iąz k u — zo stał prof. K a z im ie rz M iczy ński, z a ­ stę p c a m i — prof. T ad e u sz S ik o rsk i i Jó z e f T a rg o w sk i27. N ie z n a m y s k ła ­ d u za rz ą d u w całości, nie w iem y w ięc, czy i w ja k im s to p n iu p o w sta ją c y P Z R iL zW W by ł re p re z e n to w a n y p rz ez z a rz ą d y zw iązk ów ś ro d o w isk o ­ w y ch , p o w o ły w a n e przecież w W a rszaw ie, pod a u sp ic ja m i CTR. A le ju ż sam a ty lk o ro la K. M iczyńskiego i T. S ik o rsk ieg o , z T o w a rz y stw e m bliżej n ie zw ią zan y c h , w sk a z u je n a re a liz a c ję s p ra w y p o łącz en ia z p o m n ie jsz e ­ n ie m lu b p o m in ię ciem in te re só w CTR.

Nic n ie w iadom o, b y P Z R iL zW W o trz y m a ł p o p a rc ie C TR . W sz y stk ie te okoliczności, ja k i sa m fa k t u tw o rz e n ia Z w iąz k u w K ra k o w ie , z d a la od u z a le żn io n y ch od T o w a rz y stw a za rzą d ó w zw iązkó w śro d o w isk o w y ch , n ie ro k o w a ły m u w iększego znaczen ia. N a d o d a te k n ie m iał też d o s ta ­ teczn eg o w sp a rc ia w śro d o w isk u m ało p o lsk im , k tó re było u za le żn io n e od z u p e łn ie in n y c h to w a rz y s tw ro ln ic z y c h an iże li C T R 28. D la złag o d zen ia p rz e c iw ie ń stw , p rz e d e w sz y stk im id eo w y ch — śro d o w isk o m ało p o lsk ie w iąz ało się g łó w n ie z ru c h e m k o n s e rw a ty w n y m , k ró le w ia c k ie z N a ro d o ­ w ą D e m o k ra c ją , m n ie j z re a lista m i czy lu d o w ca m i — za rz ą d Z w iąz k u p r ó ­ bo w ał w p ro w ad zić sw ą o rg a n iz a c ję n a to ry d e k la r a ty w n e j apo lity czn o ści. D o k o n ał tego n a p ie rw sz y m , o rg a n iz a c y jn y m zjeźd zie Z w iąz k u 16 II ’ 919 r. w K ra k o w ie . Z jaz d ogłosił n e u tra ln o ść p o lity c z n ą za zn ac zając , że Z w ią ­

“ R o c z n i k C T R 1914— 1018, s. 10 0— 101. гл S. S u r z у с к i, I n s t y t u t N a u k o w y G o s p o d a r s t w a W i e j s k i e g o w P u ł a w a c h , | w : ] K a l e n d a r z C T R n a 1910 г., cz. 11, W a r s z a w a 1918, s. 29,' W . K i e c k i , W s p r a ­ w i e ogrotech nlkl, W a r s z a w a 1918, p a s.! A A N , C T R , s y g n . 009 1, R e z o l u c j e W . K l e c - Icieyo p r z e d s t a w i o n e C e n t r a l n e i r u T o w a r z y s t w u R o l n i c z e m u , ?3 II 1918, plik. г7 P o l s k i Z w i ą z e k R o l n i k ó w i L e ś n i k ó w z W y ż s z y m W y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a ” , 13 VI 1918, nr 24. A A N , C TR , A k t a W y d z i a ł u S z k o l n e g o , s y g n . 163, R e l a c j a n i e a u t o r y z o w a n a {.!. T a r g o w s k i e g o ) 23 IX 1918, p l i k .

zek p ra g n ie b y ć o rg a n iz a c ją w y łą c z n ie zow odow ą, że b ęd z ie zm ie rz a ł do re a liz a c ji in te re só w i s p ra w sto w a rz y sz o n y c h w y c h o w a n k ó w w sfe rz e w y k sz ta łc e n ia i w y k o n y w a n e g o zaw o d u ro ln ik a .

Z e s k ą p e j re la c ji p ra s o w e j2” w n io sk o w ać m ożna, że w ch w ili o d b y w a ­ n ia z ja z d u ogólnego n ie było jeszcze sp re c y z o w a n e j k o n c e p c ji o rg a n iz a ­ c y jn e j Z w iązk u . N ie m a bo w iem pew ności, czy po leco n y w c ześn iej do o p ra c o w a n ia T. S ik o rsk ie m u i p rz e d sta w io n y do d y s k u s ji zjaz d o w ej p r o ­ je k t s ta tu tu Z w ią z k u 30 zo stał p rz y ję ty i czy Z w iązek rzecz y w iście by ł w s ta n ie zjed n o czy ć poszczególne g ru p y . Z d a je się, że po m im o s tu k ilk u - dziesięcioo sobow ej fre k w e n c ji n ie by ł to zjaz d d e le g a tó w ty c h g ru p , lecz zjaz d d e k la ru ją c y c h się osobiście ro ln ik ó w z w y ższy m w y k szta łc en iem . Z a te m Z w iązek m u s ia łb y d o p iero sta w ić czoła p y ta n iu : ja k u sto su n k o w ać się do ru c h u g ru p u ją c e g o a b so lw e n tó w u czeln i ro ln icz y ch , zw łaszcza do

z a in sta lo w a n y c h ju ż p o jed y n cz o w W a rsza w ie ich zw iązków . D oszedł też n o w y p ro b lem : w W a rsza w ie począł się a k ty w iz o w a ć d o ty ch cz as m n iej w idoczny, a le w z m a c n ia ją c y się o p arciem w sfe ra c h rz ą d o w y c h K r ó le ­ stw a P o lsk ieg o i w o śro d k a ch p o lity c z n y c h ru c h u lud ow ego , od T o w a ­ rz y s tw a n ieza leżn y , Z w iązek b y ły c h S łu c h a c z y S zk o ły G łó w n e j G o sp o ­ d a rs tw a W iejskiego . N a w ią z y w a ł on do tra d y c ji, p o p rz ed za ją ceg o u tw o ­ rz o n ą w 1918 r. Szkołę, W y d z ia łu R olniczego T K N , K u rsó w P rz e m y sło w o - -R o ln iczy ch p rz y M uzeu m P rz e m y s łu i R o ln ic tw a i n a k on iec W yższej S zk o ły R olniczej. Z w iązek b y ły c h S łu c h a c z y S G G W m iał w ięc sp o rą bazę r e k r u ta c y jn ą i m ógł się sta ć zn aczącą o rg a n iz a c ją . O d sam ego p o cz ątk u — p o w sta ł w m a ju 1916 r. pod n a z w ą Z w iąz k u b y ły c h S łu c h a c z y W yższej S zkoły R o ln iczej w W a rsz a w ie 31 — d y sp o n o w ał, do sp ó łk i z k o ła m i a k t u a l ­ n y c h słu ch ac zy S G G W p ism em o c h a ra k te r z e id eo w y m p t. „ Z a g a d n ie n ia R o ln ic ze” , w k tó ry m p o d e jm o w a ł k w e stie u s tro ju a g ra rn e g o P o lsk i i s p ra w sp o łeczn y ch w si. S ta ł n a g ru n c ie p rz e m ia n d e m o k ra ty c z n y c h , re fo rm y r o l ­ n e j i i ów ności sp o łeczn ej n a w si, w alczy ł o p ra w a d la ro b o tn ik ó w r o l­ n y c h 32. *■> Z e b r a n i e r o l n i k ó w i l e ś n i k ó w z w y ż s z y m w y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 7 III 1919, nr 10. 30 Z w i ą z e k r o l n i k ó w z w y ż s z y m w y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 23 V 1919, nr 21; Z w i ą z e k r o l n i k ó w i l e ś n i k ó w z w y ż s z y m w y k s z t a ł c e n i e m , i b i d e m , 13 V I 1919, nr 24. 31 Z w i ą z e k b. s ł u c h a c z ó w W y ż s z e j S z k o ł y R o l n i c z e j w W a r s z a w i e , „ G a z e t a R o l ­ n i c z a " , 19 V 1916, nr 19— 20; Z e z w i ą z k u b. s ł u c h a c z ó w w y ż s z y c h k u r s ó w r o l n i c z y c h , i b i d e m , 15 XII 1916, n r 4 9 — 50; Z j a z d Z w i ą z k u b. s ł u c h a c z ó w W y ż s z e j S z k o ł y R o l ­ n i c z e j w W a r s z a w i e , i b i d e m , 5 II 1918, nr 7; Z e z w i ą z k u b. s ł u c h a c z ó w W y ż s z e j S z k o ­ ł y R o l n i c z e j , i b i d e m , I III 1918, nr 10; 26 I V 1918, nr 17. 3! P or. N a d o b i e , „ Z a g a d n i e n i a R o l n i c z e " 1916, nr 1; Z. L u d к i e w i с z, W s p r a ­ w i e k o m a s a c j i g r u n t ó w , i b i d e m ; S. M o s z c z e ń s k i , Z a s a d y r e i o r m r o l n i c t w a k r a j o ­ w e g o , i b i d e m , 1917, nr 3; J. C z a p l i c k i , O s e r w i t u t a c h , i b i d e m ; R. E j c h 1 e r, N a j p i l n i e j s z e z a d a n i a r o l n i c t w a k r a j o w e g o , i b i d e m ; J. B a r c i k o w s k i , S / o s u n W

Z g r u n tu rz ecz y a n ty k a p ita lis ty c z n y i a n ty z ie m ia ń sk i, n ie u zn a w ał n aro d o w eg o p ro g ra m u C T R 33. N ie d a ł się o b jąć sfe rą w p ły w ó w o rg a n iz a ­ c y jn y c h T o w a rz y stw a , k tó re ta k b ard zo się p rz y c z y n iło do p o w sta n ia S G G W 34. N ie m ógł w ięc sw ą p o sta w ą n ie w z b u d zać k o n s te rn a c ji w s fe ­ ra c h k ie ro w n ic z y c h T o w a rz y s tw a zw łaszcza po ty m , ja k p rz e ja w ił w ła s ­ ne, w obec C TR k o n k u re n c y jn e p la n y c e n tra liz a c ji r u c h u abso lw en ck ieg o . Za cel w ziął sobie zjed n o c zen ie p od sw y m i a u s p ic ja m i a k a d e m ic k o w y ­ k sz ta łc o n e j e lity ro ln ic z e j, z pom ocą k tó re j m ó g łb y stw o rz y ć — ja k n a - n a le ż y sądzić — fo ru m d y s k u s ji n a d k w e stią a g ra rn ą , s ta w ia n ą o c z y w i­ ście w k a te g o ria c h sp o łeczn ie ra d y k a ln y c h . W słu żb ę ta k p o jm o w a n e j c e n tra liz a c ji p rz e jść m ia ły „ Z a g a d n ie n ia R o ln ic ze”35.

E k sp a n sy w n o ść Z w iąz k u b y ły c h S łu c h a c z y S G G W s ta w a ła się n a ty le re a ln a , że w T o w a rz y stw ie i w k ra k o w s k im Z w ią z k u n ie m o żn a b yło p rz e jść n ad n ią do p o rz ą d k u . D y s k u sję w te j sp ra w ie , k tó re j tre śc i n ie ­ s te ty n ie zn a m y , p o d ją ł p ie rw s z y zjaz d o góln y P Z R iL zW W 16 II 1919 r. M ożem y n a to m ia s t w n io sk o w ać, że z a ję te w ów czas sta n o w isk o b y ło r e a ­ listy c zn e, sk o ro a k c ję P Z R iL zW W p o stan o w io n o p rz e n ie ść do W a rsza w y pod b e z p o śre d n ią p ro te k c ję CTR. N a jb liższ y , re g u la m in o w y zjazd o g ó ln y P Z R iL zW W m ia ł się ju ż o d b y ć w W arsza w ie. L iczono się z m o żliw o ścią p o ro z u m ie n ia ze Z w iąz k iem b y ły c h S łu c h a c z y SG G W . T a n ie w ą tp liw ie z w ro tn a d ec y z ja m oże być za p isa n a n a k o n to S. S u rzy c k ie g o , k tó ry k ie ­ r u ją c się in te re se m sca la jące g o się p a ń s tw a o p to w ał za jed n o ścią r u c h u

ab so lw e n ck ieg o 36.

W ty m czasie Z w iąz ek b y ły c h S łu c h a c z y S G G W p o sp ieszn ie s tw o rz y ł k o m isję p o ro z u m ie w aw c zą o c h a ra k te r z e m ię d z y śro d o w isk o w y m w łą c z ­ n ie z k ra k o w s k im Z w iązk iem . S k ła d u osobow ego k o m isji n ie dało się u s ta ­ lić, w iad o m o ty lk o , że w szed ł do n ie j S. S u rz y c k i, r e p re z e n tu ją c za rzą d Z w ią z k u b ąd ź — je śli zo stał z a p ro szo n y osobiście — b y ł d e le g a te m n ie ­ za le żn y m . K o m isja p o w o łała b iu ro o rg a n iz a c y jn e d la p rz y g o to w a n ia z ja z ­ d u d e le g a tó w p o szczeg ó ln y ch is tn ie ją c y c h zw iązk ó w i in n y c h jeszcze, b r a ­ n y c h też p o d u w a g ę g ru p ab so lw e n ck ich . Z jazd , zw o ła n y n a 19 V I 1919 r. p o p rz ed ziło ca ło d z ien n e (18 VI) p o sied zen ie b iu ra do u sta le n ia z a s a d n i­ czych sp ra w k o n c e n tra c ji. P o sta n o w io n o — n ie o g lą d a ją c się n a istn ie ją c y

s ł u ż b o w o - r o b o t n i c z e r o l n e , I b i d e m ; W. K r z a c z y ń s k i , H i s t o r i a w ł o ś c i a n w P o l s c e , i b i d e m . ” P a m i ę t n i k p i e r w s z e g o w a l n e g o z j a z d u z r z e s z o n e g o z i e m i a ń s l w a p o l s k i e g o o d ­ b y t e g o w W a r s z a w i e w d n i a c h 10. 11 i 12 w r z e ś n i a 192 5 r o k u , t. t, W a r s z a w a 1925, s. 42. 14 S o c h a , D z i a ł a l n o ś ć r o l n i c z o - o ś w i a t o w a . . . , s. 51 i n. 15 Z r z e s z e n i e z w i ą z k ó w w y c h o w a w c ó w w y ż s z y c h u c z e l n i r o l n i c z y c h , „ Z a g a d n i e n i a R o l n i c z e " 1918, n r 4. ” A A N , CTR , s y g n . 0023, A k t a P r e z y d i u m C TR , S p r a w o z d a n i e S. S u r z y c k i e g o 23 II 1919, p l i k .

w K ra k o w ie P Z R iL zW W — p rz e fo rso w a ć n a z a ju trz u tw o rz e n ie no w ej o rg a n iz a c ji d la zjed n o c zen ia ogółu ak a d em ick o w y k sz ta łc o n y c h ro ln ik ó w k ra ju . D e cy zje b iu ra sp ra w iły , że zjaz d 19 VI m ógł ty lk o z a ak ce p to w ać i w y k o n a ć p o staw io n e m u zad an ie: pow ołać do życia p o s tu lo w a n ą now ą o rg a n iz a c ję . S ta ł się n ią z n a z w y b lisk i k ra k o w s k ie m u Z w iązko w i, lecz k o n s tru k c y jn ie n o w y P o lsk i Z aw o d o w y Z w iązek R o ln ik ó w i L eśn ik ó w z W yższym W y k sz ta łc e n ie m (P Z Z R iL zW W )37.

N ow y P Z Z R iL zW W p o w sta ł w o p a rc iu o g ru p y s to w a rz y sz o n y c h w sw y ch w ła sn y c h z w ią zk ac h a b so lw e n tó w szkół ro ln ic z y c h w P u ła w a c h , T ab o rze, D u b la n a c h , K ra k o w ie i W arszaw ie, k tó re o trz y m a ły p ra w a kół au to n o m iczn y c h . N a te j sa m e j zasadzie do P Z Z R iL zW W w szedł też k r a ­ k o w sk i P Z R iL zW W . A u to n o m ia zw iązk ó w śro d o w isk o w y c h i u n ifik a tu k ra k o w sk ie g o n ie m iała oczyw iście oznaczać, że P Z Z R iL zW W s ta n ie się w y łą c z n ie zw ią zk iem zw iązków — m iał bow iem p ra w o do n a b o ru n o ­ w y c h czło n k ó w spo śró d ab so lw e n tó w n ie sto w a rz y sz o n y c h , sto ją c y c h poza zw ią zk am i au to n o m iczn y m i. W p rzy szło ści p rz e w id z ia n e b yło tw o rz e n ie o d d ziałó w te re n o w y c h i im m iała p rz y p a ść ro la p o d sta w o w y c h k o m ó rek o rg a n iz a c y jn y c h Z w ią z k u 38. T y m cz asem za d a n ie to p e łn iły ko ła a u to n o ­ m iczne. Z ap o w ia d ała się w ięc e w o lu c ja s t r u k t u r y o rg a n iz a c y jn e j P Z Z R iL zW W , p rz e jśc ie z p o zy cji sto w a rz y sz e n ia ab so lw e n ck ieg o n a p o ­ z y c je zw ią zk u in te lig e n c ji ro ln icz ej.

W m y śl p rz y ję te g o n a zjeź d zie s ta tu tu o rg a n iz a c y jn e g o 39 n ac zeln ą w ład z ą P Z Z R iL zW W sta w a ł się ty m c z a so w y za rzą d , złożony z d e le g o ­ w a n y c h p rz e d sta w ic ie li kół au to n o m iczn y c h , do k tó ry c h d o d atk o w o zo stał d o k o p to w a n y re d a k to r „ G a z e ty R o ln ic zej” M arceli R óżańsk i. P rz e w o d ­ n iczący m za rz ą d u i z a ra z e m p re zese m Z w iąz k u zo stał S. S u rz y c k i, jego za stę p cą — I w ice p rez esem S. L eśn io w sk i, II w ic e p re z e se m Z. L u d k ie ­ w icz; s e k re ta rz a m i Z. C załbow ski i M. R óżańsk i, s k a rb n ik ie m Z. Ih n a to - wicz. P rz y S. S u rz y c k im , k tó ry m ieszk a ł w K ra k o w ie , fa k ty c z n e k ie ro w ­ n ic tw o Z w iąz k u n ależ ało do S. L eśniow sk ieg o.

N iejasn o ść b u d zi s ta n o w isk o Z w iąz k u b y ły c h S łu c h a c z y SG G W . D w óch jeg o p rz e d sta w ic ie li — Z. C załb o w sk i i J. G ra b o w sk i — w eszło w sk ła d z a rz ą d u P Z Z R iL zW W ; Z. C załb o w sk i zo stał w y b ra n y s e k r e ta rz e m 40. M a­ m y w ięc do cz y n ie n ia z a k c e p ta c ją d o k o n a n e j u n ifik a c ji ze s tro n y Z w ią z ­ k u b y ły ch S łu c h acz y S G G W , w su m ie je d n a k ż e n ie p o m y śln e j d la tego

37 Zja zd o rg a n iza c y jn y Polskiego Związku Z a w o d o w e g o Rolników i Leśników z W y ż s z y m W y k s zta łc e n ie m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 4 V II 1919, nr 27.

3(1 Zebranie Roln ików z w y ż s z y m w y k s z t a łc e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 18 V II 1919, n r 29.

3B Polski Z a w o d o w y Z w ią zek Rolników...

40 P o z o s t a l i c z ł o n k o w i e z a r z ą d u : S. A d a m i e c k i ( S t o w a r z y s z e n i e P u ł a w i a k ó w ) , A . S t o k o w s k i , S. S z a m o w s k i ( Z w i ą z e k T a b o r c z y k ó w ) , G. P o m i a n o w s k i ( Z w i ą z e k D u - b l a ń c z y k ó w - A g r o n o m ó w ) i J. S k u l s k i (PZRL). Z j a z d o r g a n i z a c y j n y P o l s k i e g o Z w i ą z k u

śro d o w isk a, sk o ro n ie p rz y p a d ło m u p rz e w o d n ic tw o w sp ó ln e j o rg a n iz acji. N ie w ą tp liw ie d a w a ł o sobie znać, z a p ew n e p o g łę b ia ją c y się już, ro zd źw ięk n a tle p o lity c z n y m . W Z w iąz k u b y ły c h S łu c h a c z y S G G W u m o cn iły się, sze rzo n e k a n a ła m i r u c h u ludow ego, w p ły w y p iłsu d czy k o w sk ie, n a to m ia s t w sz y stk ie p o zo stałe o rg a n iz a c je : S to w a rz y sz e n ie P u ła w ia k ó w , Z w iązek T ab o rczy k ó w , Z w iąz ek D u b la ń c z y k ó w -A g ro n o m ó w i Z w iązek R o ln ik ó w - -K ra k o w ia k ó w p rz y jm o w a ły , za w z o rem C e n tra ln e g o T o w a rz y s tw a R o l­ niczego k ie ru n e k p o lity c z n y N a ro d o w e j D e m o k ra c ji41.

O becność Z w iąz k u b y ły c h S łu c h acz y S G G W w P Z Z R iL zW W n ie m iała p o trw a ć d ługo , po p e w n y m , n ie z b y t z re sz tą d łu g im czasie — d o k ła d n ie j­ szej d a ty b ra k — Z w iązek te n w y c o fał się z u n ifik a tu i p o w ró cił do d z ia ­ ła ln o śc i sa m o d z ie ln e j42. Z p o la w id ze n ia schodzi n a m ró w n ie ż krako w rski P Z R iL zW W . P e w n ą n ie ja sn o ść w z b u d z a ją jeszcze d w ie in n e o rg a n iz a c je śro d o w isk o w e: Z w iąz ek R y żan , z rz e sz a ją c y P o la k ó w w y k sz ta łc o n y c h n a W y d z ia le R o ln iczy m P o lite c h n ik i R y sk ie j, i Z w iąz ek S n o p k o w ian ek , k tó ­ r y b y ł o rg a n iz a c ją w y c h o w a n e k Ż e ń sk ie j S zkoły R o ln iczej w S n op ko w ie, k tó re też zgłosiły się do P Z Z R iL z W W 43.

N a zjazd za ło ż y cielsk i P Z Z R iL zW W (19 V I 1919 r.) p rz y b y ły 162 o so ­ by. Z a k ła d a ją c , że b y ł to z ja z d d e le g a tó w is tn ie ją c y c h ju ż s to w a rz y sz e ń ab so lw e n ck ich , liczb a ta n ie m oże być m ia ro d a jn a d la o zn aczen ia w ie l­ kości Z w iązk u . O prócz d e le g a tó w w zjeźd zie m o g ły też uczestn iczy ć eso b y n ie d ele g o w an e. D e c y d u ją c e zn a czen ie m ia ło b y t u ta j u sta le n ie liczebn ości kó ł au to n o m ic z n y c h ; u z y sk a n a su m a s ta n o w iła b y o w ielk o ści u n ifik a tu . Je d n a k ż e w ła śn ie ty c h ta k p o trz e b n y c h d a n y c h b ra k . M ożem y ty lk o p r z y ­ p o m n ieć w y k a z a n ą ju ż w c ześn iej liczebno ść S to w a rz y sz e n ia P u ła w ia k ó w i Z w iąz k u T ab o rc z y k ó w p rz e d w o jn ą — łącz n ie 323 członków . Do teg o d o łą c z y lib y śm y in fo rm a c ję o około 200 czło n k a ch Z w iąz k u D u b la ń c z y ­ k ó w -A g ro n o m ó w w 1927 r .44, a le n ie m o żn a d o k o n ać p o d su m o w a n ia . M a­ jąc p rz y ty m n a u w a d ze s tr a t y osobow e w sz y stk ic h p ra w ie o rg a n iz a c ji sp o łecz n y ch za d a n e im p rz e z w o jn ę św ia to w ą o raz z a trz y m u ją c ą się na poziom ie 1914 r. bazę r e k r u ta c y jn ą d w óch o rg a n iz a c ji śro d o w isk o w y c h : S to w a rz y sz e n ia P u ła w ia k ó w i Z w iąz k u D u b la ń c z y k ó w -A g ro n o m ó w (za­ b ra k ło u cz eln i w T ab o rze i P u ła w a c h ) p rz y p u sz c z a m y , że P Z Z R iL zW W w c h w ili sw ego p o w sta n ia m ógł liczyć n ie w ięc ej ja k 500 czło n k ó w w 5 k o łach a u to n o m ic z n y c h . L iczb a ta n ie p o w in n a być p ro k ro c z o n a n a w e t

Z a w o d o w e g o R oln ików i Leśn ik ów z W y ż s z y m W y k s z ta ł c e n ie m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 4 V I I 1919, nr 27.

41 I h n a t o w i с z, o p . cit., s. 36.

4* P or . Statut Z wiązku R o ln ików W y c h o w a ń c ó w S z k o ł y G łó w n e j G o spodarstw a W i e js k i e g o , W a r s z a w a 1925.

■“ A A N , CTR , s y g n . 0 023, M a t e r i a ł y r ó ż n e P r e z y d i u m C TR , 20 I V 1919, p lik . 44 W . B r o n i k o w s k i , 60-iecie k ó łk a d u b la ń c z y k ó w , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 17 V I 1927, n r 25 — 26.

w te d y , je śli się pod u w a g ę w eźm ie Z w iąz ek R y żan i Z w iązek S n o p k o - w ia n e k — o rg a n iz a c je n ie m o g ące osiąg n ąć ja k ie jś zn aczącej liczeb n o ści45. D ru g i Z jaz d P Z Z R iL zW W 27 VI 1920 r. zniósł tym czaso w o ść za rzą d u , a le n a d a l u trz y m a ł d o ty ch cz aso w e p re z y d iu m . W k a ż d y m ra z ie S. S u rz y c k i p o zo stał p re z e se m a S. L e śn io w sk i w ice p rez esem i de facto k ie ro w n ik ie m o rg a n iz a c ji. Istn ia ł ju ż p ie rw s z y w a rsz a w sk i od d ział te r y to r ia ln y Z w iąz- k u 4,i. J e d n a k ż e po ty m re la c je o Z w iązk u , ja k w ie m y g łó w n ie p raso w e, p rz e rz e d z a ją się i b ęd z ie m y ju ż m ieć co raz m n ie j d a n y c h o jeg o s p ra w a c h o rg a n iz a c y jn y c h i o d ziałaln o ści. B ard z ie j n a to m ia s t uw id o czn ią się ko ła au to n o m iczn e , a le i o n ic h też b ęd ą s k ą p e in fo rm a c je . N iez ad o w a la ją cy zw łaszcza po d w z g lę d em in fo rm a c ji je s t o k re s 1926— 1929 r. P e w n a o d ­ m ia n a n a s tą p iła z k o ń ce m 1929 r., g d y w s k u te k u n ifik a c ji o rg a n iz a c ji ro ln ic z y c h z a b ra k ło C e n tra ln e g o T o w a rz y stw a R olniczego — p ro te k to ra Z w iąz k u , a w now o u tw o rz o n y m C e n tra ln y m T o w a rz y stw ie O rg a n iz a c ji i K ó łe k R o ln iczy ch (C TO iK R ) p o w s ta ły n ie k o rz y s tn e d la tra d y c ji T o w a ­ rz y s tw a i d la sam eg o Z w iąz k u w p ły w y rząd ząceg o obozu s a n a c ji47.

K ie ro w n ic tw o P Z Z R iL zW W — od 1923 r. p re z e se m b y ł ju ż S. L e ś ­ nio w sk i — w p ie rw sz e j c h w ili po d o k o n a n e j w c z erw c u 1929 r. u n ifik a c ji za o fero w ało się w ład zo m C T O iK R z ch ęcią w sp ó łp ra c y ; zostało je d n a k ż e p o z b y te m ilczen iem . S zy b k o się też p rz e k o n a n o o bezow ocności d a lszy c h zab ieg ó w w ty m k ie r u n k u 48. N a le ży w y ja śn ić , że d la siln eg o — p rz ez o p a rc ie w s fe ra c h rz ą d o w y c h — C T O iK R m ało w ów czas a k ty w n y i n ie ­ z b y t ju ż liczn y P Z Z R iL zW W n ie by ł d o b rz e w id z ia n y m p a rtn e re m .

Rok 1929 Z w iązek z a m y k a ł s k ro m n ą liczb ą 160 członków , g łó w n ie ta - b o rc zy k ó w i p u ła w ia k ó w 40, g ru p p o z b a w io n y ch zaplecza re k ru ta c y jn e g o , w y g a sa ją c y c h . Z p o la w id ze n ia zn ik a n am , w s k u te k ro z p ad u , g ru p a Z w ią z ­ k u R o ln ik ó w -K ra k o w ia k ó w , p om im o że m iała jeszcze lep sze niż p rz e d w o jn ą w a ru n k i ro z w o ju i zw ię k szen ia sw e j liczebności. W 1923 r. S t u ­ d iu m R o ln icze U n iw e rs y te tu Jag ie llo ń sk ie g o zostało przekształcone w W y ­ d ział R olniczy i w z ro sła liczba słu ch ac zy . Z k o le i g ru p a Z w iąz k u D u b la ń -czy k ó w -A g ro n o m ó w , ró w n ie ż zd o ln a do o d n o w y i ro z w o ju __ zniszczoną w 1918 r. A k a d em ię p rz en iesio n o do L w o w a tw o rz ą c n a P o lite c h n ic e W y ­ d ział R o ln iczo -L aso w y — o p u ściła sze reg i P Z Z R iL z W W 50, o rg a n iz a c ja s ta n ę ła p rz e d g ro ź b ą u p a d k u . 16 Por. P i ę c i o l e c i e p r a c y z w i ą z k u r o l n i k ó w z w y ż s z y m w y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 1 111 1935, n r 9— 10. 4I' Z ; a z d l w , 4 ?k u R o l n i k ó w i L e ś n i k ó w z W y ż s z y m W y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 9 V I I 1920, nr 27 — 28. 17 J. B o r k o w s k i , C e n t r a l n e T o w a r z y s t w o O r g a n i z a c j i i K ó ł e k R o l n i c z y c h . S t a n o r g a n i z a c y j n y w l a t a c h 1929— 1930, „ R o c z n i k i D z i e j ó w R u c h u L u d o w e g o " 1969, n r 11. 48 I h n a t o w i с z, o p . c it., s. 37. P i ę c i o l e c i e p r a c y z w i ą z k u r o l n i k ó w . . . M B r o n i k o w s k i , o p . cif.

N iep o w o d zen ie p ró b y u ło żen ia sto su n k ó w z C T O iK R , a tą d ro g ą s z e ­ rz e j z obozem rz ą d o w y m , o ra z ro sn ą c e zag ro że n ie u p a d k ie m sk ło n iło k ie ro w n ic tw o Z w iąz k u do p o d jęcia d z ia ła ń a k ty w iz u ją c y c h . W g rę w c h o ­ d ziły ró w n ie ż p la n y p o lity c z n e p e w n y c h g ru p p rz y w ó d c z y c h n ied aw n eg o CTR, o p o zy c y jn y c h w obec sa n a c ji, k tó re w C T O iK R z a ję ły p o sta w ę m a l­ k o n te n c k ą bądź w c ale do te j o rg a n iz a c ji n ie w e sz ły 51. O d n ich to w ła śn ie w y c h o d ziły z a m ia ry w y k o rz y s ta n ia Z w iąz k u do k o n ty n u o w a n ia idei i t r a ­ d y c ji T o w a rz y stw a . A by za k ty w iz o w ać Z w iązek, n ależ ało je d n a k ż e p o ­ szerzy ć je j b azę re k ru ta c y jn ą , sięg ają c śro d o w isk szk o ln y ch . W n ie p o d le ­ g łe j P o lsce obok is tn ie ją c y c h ju ż „ s ta r y c h ” o śro d k ó w k sz ta łc e n ia ro ln i­ czego w W a rsza w ie i K ra k o w ie p o w s ta ły now e: w e L w ow ie, P o z n a n iu , W iln ie i C ieszy n ie52.

N a p o d sta w ie d a n y c h Z w iąz k u zg ro m a d z o n y c h w 1930 r. o blicza się, że w o k re sie od 1918 r. 3186 osób u k o ń cz y ło ro ln ic tw o n a 6 uczeln iach : K ra k o w a , W a rsza w y , L w o w a, P o zn an ia, W iln a i C ieszy na. Do tego d o ­ chodzi 2056 jeszcze ż y ją c y c h i zaw odow o a k ty w n y c h ro ln ik ó w , k tó rz y się w y k sz ta łc ili p rz e d 1918 r .53 Ł ąc zn ie o trz y m u je m y s p o rą g ru p ę 5242 osób, z tego 61 % p rz y p a d a n a k o ń cz ący c h szk o ły po 1918 г., a 39% n a osoby k o ń czące p rz e d 1918 r. T en o rie n ta c y jn y p od ział na „ s ta r y c h ” i „ m ło d y c h ” w sk a z u je n a istn ie n ie d u ży c h , m a ją c y c h s ta le w z ra sta ć , szan s ro z w o ju Z w iąz k u w o p a rc iu o śro d o w isk o a b so lw e n c k ie „ m ło d y c h ” . C hoć w p rz e ­ ło m o w y m d la h isto rii te j o rg a n iz a c ji, ze w z g lę d u n a zn iesie n ie CTR, 1929 r. w sk a z a n e p ro p o rc je w y ró w n u ją się — o d se te k „ m ło d y c h ” z p e w ­ n ością b y ł niższy a „ s ta r y c h ” w y ższy — p ra g n ą c y z a k ty w iz o w a ć Z w iązek n ie d a w n i p rz y w ó d c y C TR w ied zieli, w k tó ry m k ie ru n k u n a le ż y pójść.

D e c y d u ją c e w ty m w zg lęd zie zn a czen ie p rz y p a d a z e b ra n iu o g ó ln em u Z w iąz k u 18X11 1929 r., n a k tó ry m p o stan o w io n o z e rw ać z d o ty ch cz aso w ą ta k ty k ą b iern o śc i o rg a n iz a c y jn e j i w stą p ić n a d ro g ę ro z w o ju . W tym ce lu zd e cy d o w a n o p rz e jś ć do p o rz ą d k u n a d a n e m ią kół au to n o m iczn y c h , b y zacząć tw o rz y ć o d d ziały p ro w in c jo n a ln e o c h a ra k te rz e w o jew ó d zk ich zw iązk ó w d ziała n ia . W y ją tk o w o ty lk o w P u ła w a c h , gdzie is tn ia ł P a ń ­ stw o w y I n s ty tu t N a u k o w y G o sp o d a rstw a W iejskiego , m iał p o w stać o d ­ d ział śro d o w isk o w y w śró d z a tru d n io n y c h i m ie sz k a ją c y c h t u ta j a b s o l­ w e n tó w ró ż n y c h uczeln i ro ln icz y ch . Z a m ie rz o n e j p rz e b u d o w y Z w iąz k u chcian o d o k o n ać w ciąg u 2 la t.

81 P o l s k i Z w i ą z e k Z a w o d o w y R o l n i k ó w i L e ś n i k ó w z W y ż s z y m W y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 27 III 1930, nr 12, S. L e ś n i o w s l c i , P o l s k i Z w i ą z e k R o l n i k ó w i L e ś n i k ó w z W y ż s z y m W y k s z t a ł c e n i e m , „ P o r a d n i k G o s p o d a r s k i " 1932, nr 39. 6* S . B r z o z o w s k i , N a u k i r o l n i c z e , [w :] Z a r y s d z i e j ó w n a u k p r z y r o d n i c z y c h w P o l s c e , W a r s z a w a 1983, s. 53 3 i n. M Z w i ą z e k R o l n i k ó w i L e ś n i k ó w z W y ż s z y m W y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 5 V I 1936, nr 23.

O ty m , ja k p rz e b u d o w a p rz e b ie g a ła , b ra k je s t d o k ła d n ie jsz y c h w ia ­ dom ości. Z n a m y ty lk o d o k o n a n ą n a z e b ra n iu o g ó ln y m Z w iąz k u 5 X II 1939 r. o cenę tego o k re su . W y p o w ia d ając się p o z y ty w n ie o m in io n y m d w u le c iu , z e b ra n i p o p a rli sp ra w ę p rz e b u d o w y , z a a k c e p to w a li zw łaszcza za rz u c e n ie k o n s tru k c ji Z w iąz k u o p a rte j n a g ru p a c h sz k o ln y ch i p r z e j­ ście do k o n s tru k c ji o p a rte j n a o d d ziała ch te re n o w y c h , s k u p ia ją c y c h c z ło n ­ k ó w Z w iąz k u n a d a n y m o b sza rze bez w z g lę d u n a sk oń czo n ą uczelnię. O d tą d o d d ział te ry to ria ln y s ta w a ł się p o d sta w o w ą je d n o stk ą o rg a n iz a ­ c y jn ą Z w iązk u . Z asa d ę tę u sa n k c jo n o w a ł zn o w eliz o w an y s ta tu t. D alsze zm ia n y d o k o n a n e n a ty m z e b ra n iu , ró w n ie ż w p ro w a d z o n e do s ta tu tu , to p rz e k sz ta łc e n ie zw o ły w an eg o doro czn ie z e b ra n ia ogólnego w Z jaz d P rz e d sta w ic ie li d e le g o w a n y c h p rzez o d d ziały te ry to ria ln e w p ro p o rc ji: 1 p rz e d sta w ic ie l n a 10 członk ów ; z a rz ą d u — w Z a rz ą d G łó w n y , ra d y — w R ad ę G łó w n ą i k o m isji re w iz y jn e j w G łó w n ą K o m isję R e w iz y jn ą . Z jaz d P rz e d sta w ic ie li w y b ie ra ł p o zo stałe o rg a n a w ła d z Z w iązk u . Z asa d ę tę p rz y ję to ró w n ie ż w o d d ziała ch . C zło n k iem Z w iąz k u m o żna b y ło o d tą d zostać w s tę p u ją c do o d d ziału . K a n c e la rię o rg a n iz a c ji p ro w a d ziło b iu ro u m ieszczo n e w sied zib ie M u zeu m P rz e m y s łu i R o ln ic tw a p rz y ul. K r a ­ k o w sk ie P rz e d m ie śc ie 66. W n o w y o k re s sw ej d ziała ln o śc i Z w iązek w szedł pod p rz e w o d n ic tw e m d o ty ch czaso w eg o p re zesa S. L eśn io w sk ieg o 54. S k ła d Z a rz ą d u — d a n e w tab. 1 n ie k o m p le tn e — o d n a w ia ł się s y s te ­ m e m ro ta c y jn y m , p o p rz ez coroczne u stę p o w a n ie 3 osób, n a m iejsce k tó ­ ry c h w y b ie ra n o n o w y c h członków . U stę p u ją c y w 1936 r. re g u la m in o w o S. L eśn io w sk i n ie zgodził się k a n d y d o w a ć p o n o w n ie i u s tą p ił ze s ta n o ­ w isk a p re z e sa Z w iązku. N a jego m ie jsc e w y b ra n o W. C iechom skiego. D ru g ą po p re zesie p o stacią k iero w n ic zą Z w iąz k u s ta ł się s e k r e ta rz g e n e ­ r a ln y 55. O d 1933 r. n ie p rz e rw a n ie b y l n im J. D yb ow ski. C zęściow o u d ało się też u sta lić s k ła d G łó w n e j K o m isji R e w iz y jn e j50 i S ą d u H on orow ego Z w ią z k u 57.

W k o ń cu 1931 r. istn ia ło ju ż 8 o d działó w te ry to ria ln y c h Z w iązk u : w B rześciu n . B u g iem (oddział poleski), w T a rn o p o lu , S ta n isła w o w ie ,

Sl P olski Z wiązek Z a w o d o w y Roln ików 1 Leśnik ów z W y ż s z y m W y k s zta łc e n ie m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 8 1 1932, nr 1— 2.

55 N o w e p rez yd iu m zarządu, „ G a z e t a R o l n i c z a " , 4 III 1932, nr 10; Z ja zd P rzedsta ­ w ic ieli Związk u, ibidem , 21 I V 1933, nr 16; Z w ią zek R oln ików i Leśn ików z W y ż s z y m W y k s zta łc e n ie m , ibidem , 21 V 1935, nr 2 0 — 21; Zja zd Przedsta w ic ieli, ibidem , 26 VII 1935, nr 29 — 30; 27 III 1936, nr 13; 26 III 1937, nr 13; 25 III 1938, nr 12.

66 W 1933 r. (— S. M o c z u l s k i , H. O h rt , J. S z m y d t ; 1935. — S. M o c z u l s k i , H. O h r t i W . S a w i c k i ; 1938 r. — H. O h r t , W . S a w i c k i , J. S z m y d t . 57 W 1933 r.: A . G r a b s k i , Z. I h n a t o w i c z , W . L e s z c z y ń s k i , S. M o c z u l s k i , J. P i s z ­ c z a t o w s k i , R. P r a w o c h e ń s k i , W . R a b k a , M. R ó ż a ń s k i , W . S t a n i s z k i s , J. S z o l d r s k i , B. Z i e l e n i e w s k i . W 1938 r. c i ż s a m i z w y j ą t k i e m J. P i s z c z a t o w s k i e g o , k t ó r e g o z m i e ­ n i ł S. L e ś n i o w s k i .

S k ł a d o s o b o w y - Z a r z ą d u Z w i ą z k u w l a t a c h 1932— 19 38 1932 19 3 3 1934 1936 19 3 7 19 38 S . L e ś n i o w s k i P Z . I h n a t o w i c z w T . M i e c z y ń s k i w W . S a w i c k i sk S. L e ś n i o w s k i P Z. C z e r w i j o w s k i J. D y b o w s k i s9 I. K o s i ń s k i S. L a g u n a S. L e ś n i o w s k i P V / . C i e c h o m s k i ' * ' Z. C z e r w i j o w s k i " J. D y b o w s k i s9 Z. I h n a t o w i c z L. K u c z y ń s k i sk F. K r y c z k o w s k i S. L a g u n a W . M a e r i n g e J. R a d o m y s k i S . L e ś n i o w s k i P Z. C z e r w i j o w s k i J . D y b o w s k i e I. K o s i ń s k i * S . L a g u n a W . C i e c h o m s k i P Z. C z e r w i j o w s k i « J. D y b o w s k i ' ! ! Z. I h n a t o w i r z " I. K o s i ń s k i F. K r y c z k o w s k i L. K u c z y ń s k i £k W . M a e r i n g e J. R a d o m y s k i J. W a l e w s k i W . C i e c h o m s k i P Z. I h n a t o w i c z F. K r y c z k o w s k i 1 W . M a e r i n g e * d o 1 I V 1936 r., n a s t ę p n i e W . C i e c h o m s k i ; P — p r e z e s ; w — w i c e p r e z e s ; s<3 — s e k r e t a r z g e n e r a l n y ; ** — s k a r b n i k ; 1 — z a s t ę p c a c z ł o n k a .

Lwowie, Toruniu (oddział pomorski), Warszawie, Poznaniu (oddział wiel* kop łsk i) i K a to w ic a c h (oddział śląski). T w o rzo n o o d d ział d ziew ią ty , w P u ­ ław a ch . A k ty w n o ść Z w iąz k u p rz e ja w ia ła się je d n a k ż e ty lk o w 4 o d d z ia ­ łach : w a rsz a w sk im , p o lesk im , w ielk o p o lsk im i śląskim .

O ddział w a rszaw sk i, z te re n e m d z ia ła n ia n a sto licę i n a w o jew ó d ztw o w a rszaw sk ie , z re k c n s tru o w a ł się w m a ju 1930 r. j~od p rz e w o d n ic tw e m Z y g m u n ta M ierzejew skiego. W za rzą d zie o d d ziału w id zim y jeszcze W ła ­ d y sła w a S aw ick ieg o (w iceprezesa), Je rz e g o G ó rsk ieg o, E d w a rd a K o s te ­ ckiego i A d am a R ose (członkow ie). S ądzę, że w ty m sk ła d z ie za rz ą d p o ­ został do n a jb liż sz y c h w y b o ró w n a z e b ra n iu o g ó ln y m 14 II 1932 r., sk o ro z n a s tę p n e j in fo rm a c ji o z e b ra n iu d y s k u s y jn y m o d d ziału w d n iu 3 X w y ­ n ik a że, n a s ta n o w is k u p re zesa b y ł Z. C h rz a n o w sk i o ra z J. D y b o w sk i n a sta n o w isk u s e k re ta rz a . B ezp o śred n ich d a n y c h o w y b o ra c h nie m am y . Z. C h rza n o w sk i p ia sto w a ł tę fu n k c ję aż do ch w ili sw e j śm ie rc i (d a ta p o ­ g rz eb u : 2 I 1937 r.), a le s c h o ro w a n y ju ż w 1935 r. godził się z fa k ty c z n y m k ie ro w n ic tw e m w ice p rez esa W. C iech o m sk ieg o S8.

Ze w z g lę d u n a sw e sto łecz n e położenie od d ział w a rsz a w s k i za jm o w a ł w y ją tk o w ą po zy cję w s tr u k tu r z e Z w iązk u , s k u p ia ł b o w iem czołow ych jego d ziała czy i p rz y w ó d có w . N ależy sądzić, że od d ział p o w sta ł w o p a rc iu o sto łecz n y trzo n o rg a n iz acji. P o czątk o w o oba za rzą d y , o d d ziału i g łó w n y łącz y ł w sp ó ln y lo kal b iu ro w y (w M uzeu m P rz e m y s łu i R o ln ic tw a), a Z a ­ rz ą d G łó w n y p ro w a d z ił k a n c e la rię o d d ziału . W 1933 r. o dd ział liczył 447 członków . W 1934 r. p rz y b ra ł d o d a tk o w ą fu n k c ję je d n o s tk i zb io rczej, zrz e sz a ją c e j człon ków Z w iąz k u z w o jew ó d ztw , w k tó ry c h n ie b yło o d ­ działów . W 1935 r. liczył 604 czło n k ó w (stan na 31 X II)30.

D la założenia o d d ziału w ielk o p o lsk ieg o Z w iązk u p o w sta ł K o m ite t O rg a n iz a c y jn y pod p rz e w o d n ic tw e m W. S c h ra m m a . Z e b ra n ie o rg a n iz a ­ c y jn e o d d ziału o dbyło się 1 X II 1931 r. pod p rz e w o d n ic tw e m J . C hosłow - skiego. P ro g ra m z e b ra n ia w y p e łn ił r e f e r a t o z e b ra n ia c h Z w iąz k u w y g ło ­ szo n y p rz ez J. D y bow skiego o ra z d y s k u sja , p o d jęcie u c h w a ły za ło ż y ciel­ sk iej, w y b ó r z a rz ą d u 80 k o m isji re w iz y jn e j« i d ele g a tó w n a Z jazd P r z e d ­ sta w ic ie li Z w ią z k u 02. P ie rw s z y m p re zese m o d d ziału zo stał J. S zo łd rsk i.

58 P o n a d l o d o z a r z ą d u o d d z i a ł u w c h o d z i l i w y b r a n i 30 V I 1933 г.: W i e s ł a w K o p ­ c z y ń s k i , S l e f a n J a n k o w s k i , W . S a w i c k i i S t a n i s ł a w Z a o r s k i : w y b r a n i 27 И 1935 r.: S t a n i s ł a w M i l e w s k i , J u l i u s z S k a r ż y ń s k i i p o n o w n i e S t a n i s ł a w Z a o r s k i ; w y b r a n i 30 I 193( r.: J. W a l i c k i , n p d a l S. Z a o r s k i i p o n o w n i e J. S k a r ż y ń s k i . 50 Z a r z ą d r o l n i k ó w z w y ż s z y m w y k s z t a ł c e n i e m , „ G a z e t a R o l n i c z a " , 23 III 1934, n r 12; O d d z i a ł w a r s z a w s k i , i b i d e m , 10 III 1936, nr 6— 7. 88 W s k ł a d z i e ; J. S z o ł d r s k i - p r e z e s , F e l i c j a n D e m b i ń s k i — w i c e p r e z e s , J ó z e f D y b o w s k i — s e k r e t a r z , B o l e s ł a w K u r y ł o w i c z — s k a r b n i k o r a z R o m a n J a n t a - P o ł c z y ń - s k l , J e ł z y R a d o m y s k i i J a n u s z C h o s ł o w s k i — c z ł o n k o w i e . 61 W s k ł a d z i e : G r z y m a ł t o w s k i , K r y c z k o w s k i , T i l g n e r . 82 D m o c h o w s k i , J. D y b o w s k i , F. K r y c z k o w s k i , B. I C u r y lo w ic z , J. R a d o m y s k i . D a t a z j a z d u . 5 XII 1931 r.

P o w s ta ją c y odd ział w szedł n a te re n d z ia ła n ia in te lig e n c ji ro ln icz ej P o z ­ n a n ia — istn ia ło ju ż tu ta j T o w a rz y stw o P o p ie ra n ia P o ls k ie j N a u k i R o l­ n ic tw a i Z rz esze n ie R o ln ik ó w W y c h o w an k ó w U n iw e rs y te tu P o z n a ń s k ie ­ go — z e b ra n ie p rz y ję ło w ięc o p ra c o w a n y w c ześn iej „ p r o je k t w s p ó łp ra c y ” całego śro d o w isk a 03. Z n a n e n a m jeszcze w y n ik i w y b o ró w do z a rz ą d u o d d ziału w 1933 r. i 1935 r. n ie z m ie n n ie w sk a z u ją n a J. S zo ld rsk ieg o jak o p re zesa i D e m b iń sk ieg o — w ice p rez esa o d d ziału . J a k o d ru g i w ice p rez es w la ta c h 1933— 1935 w y stę p o w a ł J. R adonryski. W 1934 r. do p re z y d iu m za rz ą d u w szedł, jak o s e k re ta rz , F ra n c is z e k C h ełk o w sk i o raz E ro n is ła w H e llw ig jak o s k a r b n ik 04. W y b o ry w 1935 r. n ie z m ie n iły p o p rz ed n ieg o składu®’. W iadom o jeszcze, iż w 1934 r. do R a d y Z w iąz k u w y su n ię to J. R ad o m y sk ieg o i W. T ilg n e ra ; w 1934 r. w y b ra n o 12 czło n k ó w o d d z ia ła n a Z jaz d P rz e d s ta w ic ie li08. O d d ział p o zn a ń sk i p o w stał z liczb ą około 10 członków , z ta k ą fre k w e n c ją o d b y ło się z e b ra n ie o rg a n iz a c y jn e . W 1933 r. o siąg n ął liczbę 93 czło n k ó w i poza W a rsz a w ą b y ł ju ż n a jw ię k s z y m o d d z ia ­ łe m Z w iązk u . W 1934 r. od d ział liczy ł około 120 czło n k ó w 07.

O d d ział p o lesk i p o w sta ł n a p o c z ą tk u 1930 r., 8 11 c d b y ł sw e p ierw sze z e b ra n ie odczytow e. P rz e w o d n ic z ą c y m o d d ziału zo stał A d am B ab iń sk i, s e k re ta rz e m W acław G ojżew ski. O d d ział te n zaliczam do m n ie j z n a n y c h je d n o ste k o rg a n iz a c y jn y c h Z w iązk u . In fo rm a c je o n im są sk ąp e: w 1932 r. d w a j jego p rz e d s ta w ic ie le Z y g m u n t C z e rw ije w sk i i J. J a n u sz k ie w ic z b y li d eleg o w an i w sp ra w a c h m e lio ra c ji P o le sia; B. D ziko w sk i re p re z e n to w a ł od d ział n a Z jeźd zie P rz e d sta w ic ie li Z w iąz k u 19 III 1933 r. i z e b ra n ie ogó l­ n e 16 IV 1936 r. w y ło n iło za rz ą d w sk ład zie: A n to n i i R o m an B abińscy, S ta n is ła w K u czew sk i, T ad e u sz S w id a i Z y g m u n t C z e rw ijo w sk i08.

O d d ział ślą sk i p o w sta ł 19X 1 1932 r. W ty m d n iu o d b y ło się, pod p rz e w o d n ic tw e m K o n ra d a C iechom skiego, z e b ra n ie o rg ra n iz a c y jn e . P o ­ rz ą d e k d z ie n n y z e b ra n ia w y p e łn iły : d w a p rz e m ó w ie n ia — p o w ita ln e w y ­ głosił K. C iecho m sk i, a d ru g ie d e le g o w a n y p rzez Z a rz ą d G łó w n y J. D y ­ bow ski, s e k r e ta rz g e n e ra ln y Z w iąz k u ; r e f e r a t p ro g ra m o w y S ta n is ła w a L a g u n y , d y sk u sja , u c h w a ła zało ży cielsk a, w y b ó r w ład z o d d ziału , r e f e r a t

03 Założenie w Poznaniu oddziału Związku, „ G a z e t a R o l n i c z a " , 18 III 1931, nr 51. «« W y b r a n i w 1934 r. z a s t ę p r y c z ł o n k ó w z a r z ą d u : J. C h o s ł o w s k i , J. D m o c h o w s k i , K a r o l T e m l e r , T a d e u s z . B r z e s k i i Z y g m u n t S z t r a n c . Z oddzicłu pozn ańskie go, „ G a z e t a R o l n i c z a " , 11 V 1934, nr 19.

05 J. S z o ł d r s k i , F. D e m b i ń s k i , J. R a d o m y s k i , F. C h e ł k o w s k i , B. H e l l w i g ; Z działa l­ ności oddziału pozn ańskie go, „ G a z e t a R o l n i c z a " , 5 I V 1935, nr 14.

00 A . A d a m e k , J. C h o s ł o w s k i , F. D e m b i ń s k i , B. H e l l w i g , K o s t i u ż y ń s k i , F. P r z y - ł u s k u , J. R a d o m y s k i , S k a r ż y ń s k i , J. S z o ł d r s k i , K. T e m l e r , W . T i l g n e r . Z oddziału pozn ańskie go, „ G a z e t a R o l n i c z a " , 11 V 1934, nr 19.

07 W a ln e ze branie oddziału poznańskie go, „ G a z e t a R o l n i c z a " , 30 III 1934, nr 13. ce Z t o w a r z y s t w i in s ty tucji rolniczych, „ G a z e t a R o l n i c z a ”, 14 I II 1930, nr 11; i l XI 1932, nr 45; Zja zd prz e d sta w ic ie li Związku, ibidem, 21 I V 1933, nr 16; Z o d d z i a ­ łu pole skie go, ibidem, 27 III 1936, nr 19.