Agnieszka Rypel
BydgoszczObraz miasta w wybranych podręcznikach
do języka polskiego dla klas IV-VI
szkoły podstawowej
Żaden podręcznik nie powstaje w próżni kulturowej, lecz jest wypadkową tradycji, w tym także tradycji dydaktycznej,i czasu,wktórymsię gotworzy. Aby sprawdzić, jak tradycja i współczesność kształtują obrazmiasta w aktu alnie obowiązujących podręcznikachdojęzyka polskiegodlaklasIV-VIszkoły podstawowej,z bogatej ofertywydawniczej liczącej obecnie 22 serie, na które składa się łącznie 86 książek, wybrałam cztery cykle zatytułowane: „To lubię!”, „Oglądamświat”, „Między nami” i „Słowa na start!”. Specyfika współcze snego pluralizmu edukacyjnego sprawia, że autorzy każdej z serii zarówno w wyborze treści kształcenia, jak i sposobów ichreprezentowaniapoprzezpo szczególne teksty i zadaniaoraz porządkowania ich w obrębie działów, kie rują się nie tylko ogólnymi wytycznymi podstawy programowej, ale także osobistymi preferencjami i poglądami. Mimotej możliwości różnicowania tre ści, wżadnymz analizowanych podręczników nie pojawiasię miasto, jako autonomiczny przedmiot sproblematyzowanego cyklu tekstów i zadań. Wyraz „miasto” (ijego derywaty, np.„miasteczko”, „miejski”), a takżenazwy real nie istniejących miast oraz miast fikcyjnych (w tym ichprzymiotnikowe de rywaty) odnajdujemynatomiastwtekstach literackich, publicystycznychoraz różnegotypućwiczeniachjęzykowych,gramatycznychi ortograficznych. Ana lizakontekstów, wjakichnazwytewystępująpozwalanietylko na scharakte ryzowanie obrazu miasta, ale także określeniecech jego „podręcznikowego” stereotypu.
W analizowanych przezemniepodręcznikach do kształceniajęzykowego oraz kształcenia literacko-kulturowego pojawiły sięłącznie 82 nazwyrealnie istniejących miast, z czego 49 to nazwy miast polskich.Wśród pozostałych
32 nazw zdecydowaną większość(26) stanowią nazwy innychmiasteuropej skich. Tylko4 nazwy dotycząmiast znajdujących się w Stanach Zjednoczo nych (Atlanta, Nowy Jork, St. Petersburgi Waszyngton), atrzy to nazwy miast azjatyckich (Bagdad, Pekin, Stambuł). Dane te wskazują, że stereotypowe podręcznikowe miasto tomiasto europejskie.Takistan rzeczywynikazeswo istego paradygmatukulturowego, wktórymtradycyjnie osadzona jest dydak tyka języka polskiego.Zewzględów historycznychjest on przede wszystkim etnocentryczny,akcentuje bowiem osiągnięciakultury narodowej, ale jest także (jak to się zresztą dzieje się w wielu innych krajach naszego kontynentu) europocentryczny. Europa traktowanajestw tym paradygmacie jako kolebka cywilizacji, przy ujawnianym na poziomie strukturyukrytej założeniu wyż szości tej cywilizacji nad cywilizacjami Azji, Afryki czy obydwuAmeryk. Podręcznikowy stereotypmiasta związany jestgłównie z cywilizacyjną i kulturotwórczą rolą ośrodków miejskich. Akcentują ją nie tylko teksty oty powej funkcji informacyjnej, ale takżewypowiedzenia służące jako materiał do różnorodnych ćwiczeń oraz zadania dotych ćwiczeń. Na stereotyp ten skła dająsięnastępujące cechy:
1. Miasto jest / było stolicą, czyli centralnym (w skali kraju lub regionu) ośrodkiem administracyjnym i politycznym, np.: Wroclaw to historyczna sto lica Śląska („Słowana start!” к 1. k,kl. 5, s. 113)1; Gniezno/Poznańto pierw szastolicaPolski. Potemprzeniesiono jądoKrakowa/Warszawy. Polecenie.՜
Wybierz wkażdym zdaniu jeden z wyróżnionychwyrazów, tak aby zawierało
ono prawdziwą informację(„Słowa nastart!” к. 1. k., kl. 6, s. 218). Znaczenie przypisywane stołeczności miasta widoczne jestmiędzy innymiw licznych zadaniach, które sprawdzająlub utrwalają znajomość nazw stolic poszczegól nych państw, np. jedno zhaseł krzyżówki wymaga znajomości stolicy Czech („Międzynami” k.j., kl. 5, s. 15), w innym zadaniu przy okazji ćwiczeń gra matycznych przypominasię między innymi, że stolicą Stanów Zjednoczonych jest Waszyngton,anie Nowy Jork. Znajomość nazwstolic przedstawiana jest jako jeden z podstawowychelementów wykształcenia, a brakwiedzy na ten temat kompromituje człowieka, na co wskazująmiędzy innymi fragmenty wiersza J. Jesionowskiego „Egzamin”, któregobohater zadziwia wszystkich między innymi takimi wypowiedziami: Stolicą Francji jest miasto Kraków oraz Bruksela byłażonąRejtana(„Słowa na start!”k. j.,kl. 5, s. 27).
1 Dla odróżnienia typu podręcznika stosuję następujące skróty: к. I. k. - na oznaczenie pod ręcznika do kształcenia literackiego i kulturowego oraz k. j. ֊ na oznaczenie podręcznika do nauki o języku lub kształcenia językowego.
Obraz miasta w wybranych podręcznikach do językapolskiego...
2.Miasto kształtuje poczucie wspólnotynarodowej.Takzwane „dzieje ba jeczne” ukazywane wlegendach związanych z takimi miastami, jak Kraków, Kruszwica, Gniezno,Poznań miały znaczący udział w kształtowaniu narodo wej świadomości, utwierdzały także przekonanie o pradawnym rodowodzie narodu i do dziś stanowią ważnyskładnik narodowej kultury (por. Maślanka
1984: 6). W każdymzanalizowanychprzeze mnie podręcznikówznalazły się odniesienia do legendzwiązanych z wymienionymi miastami, np.:M.Grądzka, „Piast Kołodziej”:Za rządów księciaPopiela, nieopodal Kruszwicy, mieszkał kmieć zwany Piastem. („Słowa na start!”, k. 1. k., kl. 6, s. 177); M. Niewia domska, „Podanie o Popielu”: Niedaleko od Gniezna, nad jeziorem Gopło,
wznosił się gród Kruszwica („Między nami”, k. 1. k., kl. 6, s. 24); K.Grajew ska, E.Wower,„Śladamilegendy”: W widłachrzek Warty i Cybiny, gdzie krzy żowały się drogi handłowe, powstał w IX wieku gródPoznań. Legendagłosi,
żewtym miejscu ujrzełi się znów po latach rozłąki trzej bracia:Lech, Czech i Rus. („Oglądam świat” k. 1. k.,kl. 5,s. 50)
3. Miastojest miejscem ważnych wydarzeń historycznych, ważnych dla losówcałego narodu, a nietylkomieszkańców danejmiejscowości tak, jak np. we fragmencie „Potopu” H. Sienkiewicza, przedstawiającym wyprawę pana Zagłobyna sejm elekcyjnyw Warszawie: Posłów i postronnych zjazd był tak
wielki,że gospody ni w samej Warszawie, ni na Pradze, ni nawetza miastem wcaleniemożna było dostać. („Między nami”, k. 1. k., kl. 6, s. 132). Odwoła nia do wydarzeń, których widownią były miasta można znaleźćtakżew od noszącym siędo powstania warszawskiego wierszuD. Wawiłow „Znicze” („Słowa na start!” k. 1. k., kl. 4, s. 63)oraz wierszu K. J. Węgrzyna „Grudzień”, w którym mowa jesto wprowadzenia stanu wojennego wGdańsku(„Oglądam świat” k. 1. k., kl. 6, s. 59).
4. Miasto jest ośrodkiem naukowym, skupia wybitnych uczonych, działają w nim uniwersytety, odbywają się ważne spotkania naukowe, np.: J. Stępie-niowa, „Wśród żaków”: Od lipea 1400 roku odmieniłosię życie wKrakowie, zaroiły się ulice żakami. Ze wszystkich stron krajuprzybywała młodzież po wie
dzę do Krakowskiej Wszechnicy („Między nami” k. 1. k., kl. 4, s. 228.); J. Adamczewski, „Legenda o Nawojce”: Wdawnych wiekach obowiązywały
w AkademiiKrakowskiej przepisy, którezabraniały dziewczynom przekraczać
próg uczelni. Znalazłasięjednaktaka, która postanowiłastudiować na uni
wersytecie („To lubię!”, k. 1. k.kl. 5, s.20.); S. Zagórski, „Przepis naplanety”:
Ostatnie tygodnie przyniosły informacje nadającecałej sprawie nowe znacze
nie - powiedział Wolszczan podczas trwaj apegow Atlancie spotkaniaAmery kańskiego TowarzystwaKrzewienia Nauki („To lubię!”, k. 1. k., kl. 5, s. 105);
G.Pauszer-Klonowska, „Metalowe skrzydła Leonarda da Vinci”: Pracownia, którą teraz [da Vinci] zajmowałwe Florencji, byłaobszerna i wygodna („Oglą dam świat”, k. 1.k.,kl. 6, s. 74); G. Puszer-Klonowska, „W szopieprzy ulicy Lhomond”: W1906roku Maria i PiotrCurie opuścili ostatecznieswoją sławną juższopę przyulicy Lhomond, wktórejdokonaliswego epokowego odkrycia.
(„Między nami, k. 1.k., kl. 6, s. 224.).
5.Miasto stwarzamożliwości osobistegorozwoju, ludzie w mieście są bar dziej innowacyjni iotwarci, np. problem inicjatyw, które pozwalają dzieciom niepełnosprawnym napełne uczestniczeniew życiu społecznym, został przed stawionywyłączniew kontekście wielkomiejskiej szkoły- artykuł prasowy „Powtórnie urodzone. Dzięki rodzicom i wychowawcom dzieci niepełno sprawne niesiedzązamknięte w domu”: Za chwilę w krakowskiejSzkole Pod stawowej nr 116 rozpocznie się lekcja wychowania plastycznego. Oznaczato,
że za 45 minut nastąpi koniec kolejnegodnia nauki.Nauki wnormalnej szkole. („To lubię!”, k. 1. k., kl. 4, s. 102.). Przykładdzieci z rodzinpatologicznych, które mogą liczyćna pomoc i wsparciew nauce, takżedotyczy miast - arty kuł prasowy „Dostałam cztery plus”: Od dwóch lat w jej mieszkaniuprzy ulicy Mendelejewa w Oświęcimiudziaławymyślona przez nią świetlica sąsiedzka. Za kilka miesięcy powstanie taka w Krakowie, apotem w Nowej Hucie
(„To lubię!, k. 1. k.,kl. 5, s. 23.).
6. Miasto kumulujeosiągnięcia kulturalne w muzeach, bibliotekach, te atrach, a także zabytkowychbudowlach. Wszystkiepoczynione wpodręczni kach wzmianki o tego typu instytucjach kulturalnych związane są zwiększymi miastami, choć przecież wiele muzeów i zabytków istnieje także poza nimi. Wymienione wyżej cechy nawiązują do koncepcji miasta, która wywodzi sięze starożytnego Rzymu - ośrodka życiapolitycznego, gospodarczego i kul turalnego, naśladowanego przez wszystkie miasta cesarstwa. Mit Wiecznego Miasta sankcjonował moc i siłę sprawczą europejskich miast (por. Goliński 2006), których cywilizacyjne znaczenie najsilniej chyba dało się zauważyć w dobie renesansu. Jak zauważa J. Delumeau:„Postępna Zachodziemógł się dokonać tylko dziękirozwojowi miast. W ich murách dojrzewa kultura, po-wstająliczne dzieła sztuki, człowiek uczy sięprzekraczać własne granice” (1987: 225). Nażywotność tej koncepcji miasta w podręcznikach do języka polskiego wskazuje choćbyprzykład pochodzący z jednego z ćwiczeń orto graficznych: Dobierzdo podanych ciągów skojarzeń właściwe wyrazy: Sto
lica, ołtarz Wita Stwosza, smok, Wawel. Choć celem tego zadania było podawanie odpowiednich ortogramów i utrwalaniepisowni wyrazów zakoń
Obrazmiasta w wybranych podręcznikach do języka polskiego... czonych na „-ów”, to na poziomie struktury ukrytejłatwo odczytać, jakie cechy uważa się za konstytutywne dla miasta. Ta koncepcja uwidacznia się także w przytaczanych wpodręcznikach stereotypowych określeniachmiast, np.: Wenecja jestperłą architektury lub Rzym nazywany jest wiecznym miastem.
W analizowanych przeze mnie podręcznikach odstępstwa od tej reguły są rzad kie. Trudno znaleźć przykład na to, aby miasto ukazano jako ośrodek administracji, handlu, czy przemysłu. Wyjątek stanowi fragmenthistorycznej powieści M. Kann „Pięciu z Maryand Margaret" („Między nami”, k. 1. k., kl. 6, s. 136), w którym pokazano gdańskichrzemieślników cechowych,roz wójhandlu morskiego i szkutnictwa. Jednak także iten przykład odwołuje się doprzeszłościi niewiele mawspólnego zgospodarczym funkcjonowaniem współczesnych miast.
Ten silnie zakorzenionyw historii kulturowo-cywilizacyjny stereotyp mia staukazanywjęzykowej warstwie podręcznikówznajduje swoje potwierdze nie także w ich warstwie ikonicznej. Ilustracje, których tematem jest miasto łączą z tekstem różne relacje. Zgodnie z opracowaną przez J. Trznadlowskiego (1983:105-106) klasyfikacją podzielić je można na:
- Obrazy powyżej tekstu,toznaczy takie, które dają to, czegotekstdać nie może. Są więcprecyzyjniejszymi nośnikami informacji niż wypowiedź pisana, przykładem możebyć zatytułowany z „Z kamerą po Europie”cykl fotografii przedstawiający widokizabytkówcharakterystycznychdla War szawy, Genewy, Pizzy,Wiednia, Pragi, Wenecji,Paryża, Aten i Moskwy („Oglądamświat”, k. 1. k.,kl. 6, s. 78-79);
- Obrazyna płaszczyźnie tekstu, które komponują się z tekstem na zasa dzie paraleli i stanowią obrazową analogięprzekazu werbalnego. Słowo iobraz są równorzędne komunikacyjnie, przy czymtekst ułatwia, ale nie determinuje percepcji ilustracji, ta zaś ułatwia (anie umożliwia) odbiór tekstu. W analizowanychpodręcznikach przykładem może byćosadzona w miejskim pejzażu osiemnastowiecznej Warszawy scena z obrazu J. Ma tejki „Ogłoszenie Konstytucji 3 maja”, zamieszczonawzwiązku z tek stem J.Łojka „Konstytucja 3 maja” („Między nami”, k. 1.k„ kl.6, s. 143); - Obrazy poniżej tekstu, które bądź uzupełniają tekst o dodatkowe infor macje, bądźsłużą wytworzeniu atmosfery sprzyjającej odbiorowitekstu, któryodgrywa wobec nich rolędominującą. Jako przykład może posłużyć cykl artystycznych rysunkówK. Wiśniaka, przedstawiających fragmenty miejskiego pejzażu - piwniczne okna, balustrady schodów wkamieni cach, bramy, dachy i zaułki. Zamieszczono jeprzy fragmencie „Wilcząt z czarnego podwórza” M. Dąbrowskiej („To lubię!”, k. 1. k., kl. 6, s. 7).
Zdecydowana większośćilustracji związanych z miastem ukazuje obiekty, które współkreują cywilizacyjno-kulturowy stereotyp miasta. Przedstawiają ważne wydarzenia historyczne lub upamiętniające je pomniki, np. Pomnik Grunwaldzkiw Krakowie czykrzyże przed gdańską stocznią. Liczne są także zdjęcia stojących w miastach pomników ludzi zasłużonych dla polskiej nauki i sztuki, np.pomnika Mikołaja Kopernika w Toruniu, Adama Mickiewiczaczy Fryderyka Chopinaw Warszawie. Wpejzażu miejskim ukazywanym na obra zach, rysunkach czy fotografiach dominują budowlewzniesione w XIXwieku iwcześniej. Wielez nich to rozpoznawalne ikonydanegomiasta, np. krzywa wieża w Pizzie,wieża Eiffla w Paryżuczy Plac św.Marka w Wenecji. Liczne przedstawienia widoków miejskich pochodzązokresu, w którym powstał dany obraz i dlategonp. jedyna podręcznikowailustracja ukazująca warszawski Nowy Świat to reprodukcja obrazu Władysława Podkowińskiego,naktórym widać konne tramwaje, dorożki i przechadzające się damy(„Oglądam świat”, k. 1.k„ kl. 6, s. 83).
Tęswoistąprzestrzeń kulturową miasta (por. Lisowski 2003: 42) ukazaną wpodręcznikach do języka polskiego współtworzątakże nazwy pospolite, użyte w poszczególnychtekstach. W zdecydowanejwiększości dotycząonetradycyj niezorganizowanej przestrzeni miejskiej i typowych dlaniej obiektów. Repre zentatywnedla tej przestrzeni sązatem leksemyzwiązane zobszarami miejskim:
dzielnica, traktami komunikacyjnymi: ulica, chodnik, most i z punktami, tzn. wszystkimi obiektami stałymi, zlokalizowanymi i ograniczonymi przestrzennie:
plac,rynek, park, zaułek, budynek, dom, kamienica, podwórze, podwórko, ratusz,
katedra, muzeum,pomnik, sklep, cukiernia, fryzjer, księgarnia,piekarnia.Dla na zywania przestrzennej organizacjiwspółczesnych miast we wszystkich bada nych przeze mnie podręcznikach użyto zaledwie trzech określeń (każdego jednokrotnie): wieżowiec,blok, osiedle mieszkaniowe. Trzeba także zaznaczyć, że tylko w jednym tekście pojawia się współczesne miasto zjego nowoczesnymi, czy też raczej ponowoczesnymiatrybutami, stanowiącymi „tłodlaświatatowa rów”. Plakaty, witryny sklepów, świetlne reklamy, koloroweparasole, środki
komunikacji wielkich miast, elewacjeto, jak pisze Mark Eting,autor eseju „Czy
snickers wygra z twoimgłodem?” miejsca na reklamę, czyli poezję która wy szła na ulicę, poezję dla mas i dawkę łatwej kultury. Takie miasto niejest zamieszkane przez ludzi różnej płci,w różnym wieku, wykonującychróżne za wody, mającychswojecele czyaspiracje, miasto jest zamieszkane przez miliony konsumentów („Słowa na start!”,k. 1. k., kl. 5,s. 156-157).
Jak wynika z analizy danych dotyczących frekwencji przywołanych wpo szczególnych podręcznikach nazw miast oraz ich przedstawień ikonograficz
Obraz miasta w wybranych podręcznikach do języka polskiego... nych, za miasto najbardziej reprezentatywne dla kulturowo-cywilizacyjnego stereotypu uznać można Kraków, kolejne miejsca w pierwszej dziesiątce zaj mują Warszawa,Poznań,Londyn,Paryż,Rzym,Gdańsk, Łódź,Praga.
Na marginesie warto zauważyć,że nazwaBydgoszczpojawiła się w pod ręcznikach tylesamo razy, ile nazwa Rzym.Nawet największy patriota lokalny nieuzna jednak kulturowej równorzędnościobydwu tych ośrodków miejskich. Jednakowa frekwencja tych nazwwynika ze swoistej cechy analizowanych przeze mnie podręczników, którą należy uwzględniać, interpretującdanelicz bowe. A. Lewińska, charakteryzując obraz miasta w pochodzących z XIX i początkach XX wieku elementarzach dla dzieci wiejskich, zauważyła, że w ba danychprzeznią podręcznikach pojawiłosię tylko kilkanaście nazwwłasnych miast ֊byłytogłównie miasta niemieckie, pomorskie iśląskie,co uznała za zro zumiałe w zaborzepruskim(2006: 287-288). Fakt ten znajduje uzasadnienie w lokalnym zasięgu wspomnianych elementarzy pisanych na konkretne zamó wienie społeczne.W przeciwieństwie do nich omawiane przeze mnie podręcz niki powstały z myślą o odbiorcy ogólnopolskim i na mocy odpowiednich rozporządzeń ministerstwa edukacji zostały zatwierdzone do powszechnego użytkuna terenie całego kraju. Mimo to zauważyćw nichmożnadość istotne wpływy lokalne, wynikającezmiejsca zamieszkania autorów podręcznika oraz z miejsca jego wydania. Seria „To lubię!” opracowana przezautorki pracujące w krakowskiejAkademii Pedagogicznej najczęściejukazuje Kraków i miasta Polski południowej. Wydana w Poznaniu seria „Oglądam świat” eksponujeto miasto oraz inne miasta Wielkopolski i Kujaw (być możetakże dlatego, że autorki podręcznika do 6 klasy pochodzą zInowrocławia).Wydana przez Gdań skieWydawnictwoOświatoweseria„Międzynami” częściej niż innepodręcz niki przywołuje nazwymiast zWybrzeża, Kaszub i Pomorza. To głównie tej serii zawdzięcza Bydgoszcztak liczną frekwencjęswej nazwy. Z Gdańskiem związany jest także wydawca serii „Słowana start!”. Odwołanialokalne doty cząrównież sfery ikonicznej oraz źródeł, z których pochodzą przytaczane w podręcznikach teksty. Dlaprzykładu: Autorki „Tolubię!” najczęściej wybie rają notatki prasowe z „Echa Krakowa” (np. „Fajerwerki i petardy”, k. 1. k., kl. 4, s. 119, „Nad Zakopanem wisi potężny smog”, k. k. 1., kl. 4, s. 140) lub z lokalnego dodatku „Gazety Wyborczej” (np.„Wystawa gołębi rasowych,k.1. k.,kl. 4, s. 172). W serii „Między nami” ilustracją do słownictwa związanego z jarmarkiem jest5 fotografii odbywającego sięwGdańsku Jarmarku Domini kańskiego, a doopisywania miejsc, wktórychmogą bawić się dzieciw mieście posłużyły widoki plaży w Sopocie, ulicy Zdobywców MonteCassino (również w Sopocie), a takżedużego wieżowca mieszkalnego nagdańskimosiedlu Zaspa
(к. 1. k., kl. 4, s. 118). W podręcznikach „Słowana start!” znaleźć można np. fotografieprzedstawiającenowe osiedle mieszkaniowewGdyni (k. 1.k., kl. 4, s. 126), jednązgdańskich szkółpodstawowych i budynekPolitechniki Gdań skiej.
To,że w podręcznikach dominuje kulturowo-cywilizacyjny stereotyp mia sta, nieoznacza jednak, żejestonozawszetaksamo wartościowane. Jako przy kładzróżnicowanego wartościowania tego samegopunktu w przestrzeni miasta posłużyć może podwórze (podwórko). Wanalizowanych przeze mnie książ kach pojawia się ono częściej niż jakikolwiek inny element językowykonsty tuujący przestrzeń miasta. Omawianepodręczniki są przecież przeznaczonedla dzieci w wiekuod 10 do 12 lat, a dla wielu znichto właśnie podwórko jest głównym miejscemzabaw. Podwórkonawet w tym samym tekście bywawar tościowane ambiwalentnie. Negatywne konotacje wiążą się z podwórkiemjako punktem usytuowanym wmieście, np. Poprzez całe podwórze, a następnie
przez bramę domu ciągnął się rynsztok. W bramie byłon przykryty deską, żeby
się ludzieniewywracali, alew podwórzu niczymjuż niebył okryty i cuchnął. Nie pomagało nawet i wapnowanie.Ściany domu wewnątrzpodwórza były nie-
odnawiane odwielu latitakieczarne, jakby zrobione nie z purpurowej cegły,
niezłocistej glinyi nie z białego wapna, lecz z błota. (M. Dąbrowska,„Samo życie”, fragment książki „Wilczęta z czarnego podwórza” [w:] „To lubię!”., k. 1. k., kl. 6, s. 7) lub Podwórze było daleko w dole, całe wybrukowane kocimi
łbami, tylko od bramy biegły wąskie chodniczkizpłaskich, czworobocznych ka mieni. Pod ścianami stałoprzeważnie mnóstwo rowerów. Czasami wjeżdżała
przez bramę ciężarówka,żeby cośwyładowaćalbozaładować. Ulica zdrugiej strony bramy należała już docentrum miasta i jeździło po niejmocsamocho
dów i rowerów (...) Na podwórzu zatrzymał się, bo stali tam dwaj gońcy
ze składuBerdstromai palili papierosy. Magnus nie lubiłich. (H. Peterson, „Znajomy widok”, fragment z książki „Magnus i wiewiórka” [w:] „Między nami”, k. 1. k., kl. 4, s. 120);Podwórko jest małe, z trzech stron otoczone przez
trzypiętrowe kamienice, stare i brzydkie. Z czwartej jest niski budynek, w któ rym kiedyś była kuźnia. (M.Terlikowska, „Zaklęta Dorota”, fragment książki „Drzewo dosamego nieba” [w:] „Między nami”, k. 1. k. kl. 4, s. 133. To samo miejsce może miećjednak konotacje pozytywne, co wiąże się z tym, że: l. na podwórku możnaznaleźć towarzystwo do zabaw, np. : Jednakże na po
dwórzu byłodość wesoło. Bawiłasię na nim zawsze gromada dzieci obdar
tych i mizernych, lecz pełnych życia (M. Dąbrowska,„Samo życie”, s. 7); 2. na podwórku dzieje sięcoś ciekawego, np.: Kiedy indziej znów tyle rzeczy
Obrazmiasta w wybranych podręcznikach do języka polskiego... 3. na podwórku są miejsca, które pozwalają przenieśćsię w świat fantazji, np.: A my mamy ciasnepodwórko, przez które ciągle przejeżdża jakaś
ciężarówka. Tylkodrzewo jestnasze. To jest dżungla pełna dzikich zwie
rząt. To jest szklana góra. To jest cudowne miejsce, z którego widać
wszystko. (M. Terlikowska, „Zaklęta Dorota”, s. 133), a także: A ja na trzepaku/siedzieć sobie lubię./Jestem/jak orzeł./Jestem/jaksowa./A co
najmniej/jak wróbel? (T. Wyrwa-Krzymański, „Trzepak” [w:] „Między nami”,k. 1. k., kl. 4, s. 122).
Najbardziej znaczącąopozycją w wartościowaniumiasta jest jednak opo zycja pomiędzyutożsamianąz miastem cywilizacją a naturą. Uwidacznia się ona na dwóchpoziomach:w konkretnych tekstachliterackich orazna pozio miecałego cyklu podręczników. W każdym podręczniku zamieszczono tek sty, w których miasto w przeciwieństwie do natury wartościowane jest negatywnie, np.: Nie ma ciszy w miastach białych ludzi. Nie ma miejsca,
wktórym wiosną można by usłyszeć rozwijanie sięliści lub brzęczenieowadów.
Może jednak tylko dlatego, żejestem dzikiniczego nie rozumiem. Zgiełk rani
tylko nasze uszy. Cóż pozostaje z życia, gdy nie można usłyszeć samotnego krzyku ptaka lubsporów żab nad stawemnocą? (Fragmentprzemowy indiań skiego wodzaskierowanej do prezydenta StanówZjednoczonych[w:] „Oglą dam świat” k. 1. k., kl. 5, s. 128); Dla mnie w mieście jest za ciasno/wśród
pojazdów, kurzu, spalin,/ ja w zieloną jadę ciszą,/ w ścieżki pełne słodkich malin. (J. Strąkowski, „Ja mamtylkojeden świat” [w:] „Międzynami” k.1.k„ kl. 5, s. 128;Pod asfaltemsą łąki kwietne i trawiaste./Podpłytami chodnika/
kwitnie łubin i gryka/ i huczą grube trzmiele pod zakutym miastem.
(J. Kulmowa, „Pod asfaltem” [w:] „Między nami” k. 1. k., kl. 5, s. 100). Napoziomie całego podręcznika negatywne wartościowaniemiasta prze jawia się w znacznej dysproporcji pomiędzy liczbą tekstów, wktórych miasto jest głównym tematem lub choćby tylko tłem wydarzeń,a tekstami czy zada niami, pozytywnie wartościującymi przyrodę. Teksty literackie i publicy styczne oraz warstwa ikonograficzna zdecydowanie częściej odnoszą się do natury. Świadczą otymmiędzyinnymi tytuły nadawane poszczególnymroz działom podręczników:„Gramwzielone”, „Jestem częściąprzyrody”, „Objąć świat ramionami”, „Szczęście jest zielonego koloru”, Wędrujemy wzdłuż i wszerz”(„Oglądam świat”), „Zaczyna sięjesień”, „Niedługo zima”, „Na reszciewiosna”, „Wharmonii znaturą” („Słowa na start”), „Ocalmy Ziemię!”, „Gdzie stopy nasze”, „Naturaa cywilizacja” („Miedzy nami”),„Ludziei Zie mia”, „Łatwo zniszczyć”, „Wzgodziez naturą”, „Oznaki czasu”, „Tęsknię za Arkadią” („To lubię!”).
Przedstawionew tym artykule zagadnienia zaledwie sygnalizują złożoną problematykę obrazu miastawpodręcznikach do języka polskiego. Na szersze omówienie z pewnością zasługuje przywołana tu zaledwie kwestia wartościo wania miasta w różnego typu kontekstach.Warto także zbadać, jaki jest obraz miasta w tekstach i zadaniach dotyczących małej ojczyzny. Możnarównież przyjrzeć się zamieszczonymw podręcznikach, a nie omawianym przeze mnie tekstom, w których miasto (często fikcyjne) staje się metaforą, wymagającą specjalnego rozkodowania (np. „Podróże” J.Cortazara, „OtymjakSzlemiel wybrałsię do Warszawy” I. B. Singera czy „Opowieśćo złymwilku z Gubbio” pochodząca z„Kwiatków św. Franciszka”). Badanianatentemat mogą przy czynić się nie tylko do bardziej świadomego kształtowania obrazu miasta wpodręcznikach, ale także do przemyśleń nad samą koncepcjąkształcenia kulturowego, w równym stopniu otwartego na tradycję, jak i na, nie zawsze w pełni docenianą wopozycji doniej,współczesność.
Literatura
DelumeauJ., 1987,Cywilizacja Odrodzenia,Warszawa.
Goliński,J.,2006, Trzy wizerunkimiasta. Oarchitekturze w piśmiennictwie dawnym,
[w:]Miasto. Przestrzeńzróżnicowana językowo, kulturowoi społecznie,pod red. M. Święcickiej,Bydgoszcz, s. 15-29.
Lewińska A.,2006,Obrazmiasta welementarzach dla dzieci wiejskich z drugiej po
łowyIXIwieku ipoczątków wieku XX, [w:] Miasto.Przestrzeń zróżnicowana ję
zykowo,kulturowo i społecznie,pod red.M. Święcickiej,Bydgoszcz,s.283-297. Lisowski A., 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka,Warszawa.
Maślanka J., 1984,Literatura a dziejebajeczne,Warszawa.
Trznadlowski J., 1983,Edytorstwo. Tekst, język, opracowanie, Warszawa.
Wykazanalizowanych podręczników:
Łuczak A., Murdzek A., 2001, Między nami. Podręcznik do języka polskiegodla klasy 4,
Gdańsk.
Łuczak A., Murdzek A., 2002,Między nami.Podręcznik do języka polskiego dla klasy 5,
Gdańsk.
Łuczak A., Murdzek A., 2003, Między nami. Podręcznik dojęzyka polskiegodla klasy 6,
Gdańsk.
Grajewska K., Wower E., 2001, Oglądam świat. Podręcznik do kształcenia literac
kiegodlaklasy 4 orazOglądamświat. Podręcznik do kształcenia językowegodla
Obraz miasta w wybranych podręcznikach do językapolskiego... GrajewskaK., Wower E., 1999, Oglądamświat. Podręcznik dokształcenialiterac
kiegodla klasy 5oraz Oglądam świat podręcznik do kształcenia językowegodla klasy 5,Poznań.
ChwastekD.,Nowosielska E., 2000, Oglądam świat. Podręcznik do kształcenia lite
rackiego dla klasy 6 orazOglądam świat. Podręcznik do kształceniajęzykowego
dla klasy 6, Poznań.
Derlukiewicz M.,2005,Słowa na start! Podręcznik do kształcenia literackiego i kul
turowego dla klasy 4 oraz Słowa na start! Podręcznik do naukio języku z ćwi
czeniamidla klasy 4, cz. 1 i cz. 2, Gdańsk.
Derlukiewicz M., 2006,Słowana start! Podręcznikdokształcenia literackiegoikul
turowego dlaklasy 5 oraz Słowa na start! Podręcznikdo naukiojęzykuz ćwi czeniami dlaklasy 4, cz.1 icz. 2, Gdańsk.
DerlukiewiczM., 2007,Słowa na start! Podręcznik do kształcenia literackiego i kul
turowegodlaklasy 4 oraz Słowa nastart! Podręcznik donauki o języku zćwi
czeniamidla klasy 4, cz.1 i cz. 2,Gdańsk.
KłakównaZ. A., Dyduch B., Jędrychowska M., 1997, To lubię! Teksty i zadania dla klasy 4, Kraków.
MrazekH.,Steczko I., 1995, To lubię! Ćwiczenia językowedlaklasy4, Kraków. Jędrychowska M., Kłakówna Z.A., 1997, To lubię! Teksty i zadania dla klasy 5,
Kraków.
MrazekH.,Steczko I., 1995, To lubię! Ćwiczenia językowedla klasy 5, Kraków. Jędrychowska M., Kłakówna Z.A., 1997, To lubię! Teksty i zadania dla klasy 6,
Kraków.
Mrazek H.,SteczkoI., 1997, Tolubię! Ćwiczenia językowedla klasy 6, Kraków.
Depiction of the town in the selectedtextbooks forIV-VIyears
of primary school Summary
The article showshowthe traditional civilization and cultural paradigm of the townaffectsthestereotypeof thetown in Polishtextbooks.Thisstereotype is defined by six features, for example: the town builds a sense of community,the town cumu lates the culture, thetown is/was the main town ofa region.The ambivalent attitude towards town evaluation, particularly in civilization -nature opposition was also in dicated.
