Rok 1948 w Departamencie Więziennictwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego

(1)

Łukasz Zamęcki

Rok 1948 w Departamencie

Więziennictwa Ministerstwa

Bezpieczeństwa Publicznego

Echa Przeszłości 13, 341-355

2012

(2)

Łukasz Zamęcki

In s ty tu t Europeistyki U niw ersytet W arszaw ski

ROK 1948 W DEPARTAMENCIE WIĘZIENNICTWA

MINISTERSTWA BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO

W aparacie politycznym , którego jedynym celem i zadaniem je s t w al ka z wszelkiego rodzaju wrogami obozu demokratycznego - nie m a miejsca d l a „apolitycznych”, chwiejnych, wyczekujących, wahających lub m askują cych swoją wrogość czy niechęć „dobrą pracą fachową”. W aparacie wię ziennictwa na roku 1948 Departam ent Więziennictwa staw ia tezę, ze nie należy dłużej tolerować w naszym aparacie dobrych „fachowców”, o ile nie p o tra fią być jednocześnie dobrym i dem okratam i, biorącym i aktyw n y

udział w pracy politycznej, społecznej i partyjnej.

N aczelnik W ydziału VI D ep arta m en tu W ięziennictwa MBP m jr H ipolit Duljasz R o k 1948 s ta n o w i i s t o t n ą c e z u rę b u d o w y w P o lsce - w o p a rc iu o m e to d y t o t a l i t a r n e - p a ń s t w a „ re a ln e g o s o c ja liz m u ”1. D w a w a ż n e p o lity c z n e w y d a r z e n ia te g o ro k u , b ę d ą c e e le m e n ta m i p ro c e s u m o n o p o liz a c ji w ła d z y i z a o s tr z e n ia k u r s u : p o w s ta n ie P o lsk ie j Z jed n o czo n ej P a r t i i R o b o tn iczej (P Z P R ) o ra z u s u n ię c ie z k ie ro w n ic tw a p a r t i i W ła d y s ła w a G o m u łk i z a „o d ch y len ie p ra w ic o w o -n a c jo n a lis ty c z n e ”, o d c is n ę ły sw oje p ię tn o w D e p a r ta m e n c ie W ię z ie n n ic tw a M in is te r s tw a B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o (D W M B P).

A r ty k u ł p o r u s z a z a g a d n ie n ia z w ią z a n e ze z w ro te m p o lity c z n y m w P o lsce L u d o w e j, k tó r y m ia ł m ie jsc e w 1948 r. S k u p io n o się w n im n a p ro c e sie im p le m e n ta c ji p r z e m ia n te g o r o k u w D W MBP.

1 W ię c e j n a t e m a t w y d a r z e ń p o li t y c z n y c h 1 9 4 8 r. w P o l s c e p a t r z m .in . w : R ok 1948: nadzieje i złu d zen ia polskich socjalistów, R z e s z ó w 2 0 0 0 ; B . D y m e k , Z w rot polityczny 1948 roku: przesłanki, przebieg, sk u tk i, W a r s z a w a 1 9 8 9 ; A . C z u b iń s k i , Dzieje najnow sze Polski: Polska Ludow a (1944-1989), P o z n a ń 1 9 9 2 , K . K e r s t e n , N arodziny system u władzy: Polska 1943-1948,

P o z n a ń 1 9 9 0 , Z. K u m o ś , Geneza satelickiego system u w ładzy w Polsce 1941-1948, W a r s z a w a 2 0 0 1 , A . P a c z k o w s k i, Życie polityczne w Polsce 1944-1948, W a r s z a w a 1 9 8 3 .

(3)

M in is te r s tw o B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o ze w z g lę d u n a c h a r a k t e r obo w ią z k ó w s ta n o w iło p o d s ta w o w e o gniow o p ro c e s u to ta liz a c ji p a ń s tw a 2. S z c z e g ó ln ie in te r e s u ją c e j e s t w ięc w d r a ż a n ie n a jw a ż n ie js z y c h d ecy zji p a ń s tw o w y c h w d e p a r ta m e n c ie M in is te r s tw a , b u d z ą c y m m n ie js z e z a in te r e s o w a n ie b a d a c z y - D e p a r ta m e n c ie W ię z ie n n ic tw a .

T e z ą a r t y k u ł u j e s t tw ie rd z e n ie , że w y d a r z e n ia 1948 r. m ia ły w y ra ź n y w p ły w n a p ra c e D W M BP. D e p a r ta m e n t W ię z ie n n ic tw a j e s t p r z y k ła d e m j e d n ej z w a ż n ie js z y c h in s ty tu c ji p ań stw o w y ch , sta n o w ią c y c h e le m e n t s y s te m u w a l k i ideologicznej z w ię k szo ścią sp o łe c z e ń stw a p olskiego3, d la teg o to, co się ta m działo, m oże być e g z e m p lifik a cją szerszej ak cji w d ra ż a n ia decyzji politycznych k ie ro w n ic tw a p a r tii w obozie w ład zy i w a lk w e w n ę trz n y c h . P o s ta r a m y się ró w n ież udow odnić, że z w ięk szen ie ak ty w n o ści polityczno-w ychow aw czej w łonie D W było e fe k te m z w ro tu p o lity c z n e g o 1948 r., k tó r y o b ja w ia ł się w tw o rz e n iu m o n o p a r tii i e lim in a c ji p rz e c iw n ik ó w p o lity c z n y c h , w ty m w a lk w k ie ro w n ic tw ie p a r t i i (vide: o s k a r ż e n ie o „o d c h y le n ie p ra w ic o w o -n a c jo n a lis ty c z n e ”).

W p ie rw s z e j części p r a c y p r z e d s ta w io n e z o s ta n ą re la c je P o ls k a P a r t i a R o b o tn ic z a (P P R ) - P o ls k a P a r t i a S o c ja lis ty c z n a (P P S ) w o ce n ie f u n k c jo n a riu s z y D W M BP, w k o n te k śc ie je d n o c z e n ia o b u p a rtii. H ip o te z ą je s t, że u w a ż n ie jsz e m u n ad z o ro w i p o d d a w a n o fu n k c jo n a riu sz y z w ią z a n y ch z P P S . W drugiej części z o s ta n ą o p isa n e fo rm y p ra c y polityczno-w ychow aw czej z p r a c o w n ik a m i słu ż b y w ię z ie n n e j. W s k a ż e m y tu t a j w ycinkow o m e to d y in d o k try n a c ji sz e re g o w y ch p ra c o w n ik ó w M B P i p o lity k ę k a d r o w ą w D e p a rta m e n c ie W ię z ie n n ictw a . T rz e c ia część a r ty k u łu p o ru sz a ć b ęd zie k w e stię d y sk u sji w śró d fu n k c jo n a riu sz y D e p a r ta m e n tu W ię z ie n n ic tw a n a d „o d c h y le n ie m p ra w ic o w o -n a c jo n a listy c z - n y m ” k ie ro w n ic tw a P P R . C zęść t a ilu s tro w a ć b ę d z ie w ła śc iw ie fo rm y uległości oficerów D e p a r ta m e n tu W ię z ie n n ic tw a w z g lę d e m oficjalnej lin ii p o lity czn ej D e p a r ta m e n tu . P o d z ia ł a r ty k u łu n a części m a w isto cie rze c z y c h a r a k te r p o rz ą d k u ją c y , w s z y s tk ie w y m ie n io n e z a g a d n ie n ia łą c z ą się b o w ie m ściśle.

Z a g a d n ie n ie z w ro tu p o lity c z n e g o 1948 r. z o sta ło w l i t e r a t u r z e sz ero k o p r z e d y s k u to w a n e 4. W n in ie js z y m a r ty k u le k o r z y s ta n o je d n a k g łó w n ie ze s p ra w o z d a ń ze zjazdów , o d p ra w i n a r a d , k tó r e o d b y w a ły się w D W M B P w 1948 r. M a te r ia ły te z g ro m a d z o n e z o s ta ły w d ru g im to m ie s e rii P o l s k a m n i e j z n a n a , k tó re j r e d a k to r e m n a u k o w y m j e s t p rof. M a r e k J a b ło n o w s k i.

2 W ię c e j n a t e m a t M B P p a tr z : „Z w yczajny” resort. S tu d ia o aparacie bezpieczeństwa 1944 -1956, p o d . r e d . K . K r a j e w s k ie g o i T. Ł a b u s z e w s k i e g o , W a r s z a w a 2 0 0 5 ; Z. K o z ik , S talinow ski system represji w Polsce (1948-1955), P i o tr k ó w T r y b u n a ls k i 2 0 0 0 .

3 N a t e m a t p o s t a w P o l a k ó w w o b e c n o w e j w ł a d z y p a t r z m .in .: W . J a k u b o w s k i, Chłopi polscy: 1944-1948. Perspektywa psychohistoryczna, P u ł t u s k - W a r s z a w a 2 0 0 0 ; D . J a r o s z , Polacy a stalinizm 1948-1956,W a r s z a w a 2 0 0 0 ; Ł . K a m iń s k i, Polacy wobec nowej rzeczywistości 1944-1948,

T o r u ń 2 0 0 0 ; Ł . K a m i ń s k i, A . M a łk ie w ic z , K . R u c h n ie w ic z , Opór społeczny w Europie Środkow ej w latach 1948-1953 na przykładzie Polski, N R D i Czechosłowacji, W r o c ła w 2 0 0 4 ; A . K u r a ,

A p a ra t bezpieczeństwa i w ym iar sprawiedliwości wobec kolektyw izacji wsi polskiej 1948-1956,

W a r s z a w a 2 0 0 6 ; R . Z a r a d n y , System polityczny Polski w latach 1948-1956, Z ie lo n a G ó r a 2 0 0 0 . 4 P a t r z l i t e r a t u r a z p r z y p is u p ie r w s z e g o .

(4)

Łączenie PPR i PPS - „oczyszczanie” szeregów partii

W 1948 r. n a ż ą d a n ie M o sk w y p rz y s p ie s z o n o a k c ję łą c z e n ia P P R z P P S 5. W w y n ik u te g o p ro c e s u w g r u d n iu 1948 r. p o w s ta ła P o ls k a Z jed n o c z o n a P a r t i a R o b o tn ic z a (P Z P R ). A k c ja z je d n o c z e n io w a b y ła k o le jn ą o d s ło n ą u s t a n a w ia n ia s y s te m u to ta lita r n e g o w P olsce. P o w s ta n ie P Z P R tw o rzy ło m ożliw ość p o zb y cia się z o b u p a r tii je d n o s te k z d e m o ra liz o w an y c h , j a k i osób n e g a ty w n ie n a s ta w io n y c h do n o w ej rz e c z y w is to ś c i p o lity c z n e j. P ro c e s z je d n o c z en io w y p rz y g o to w y w a n y b y ł p rz e z d łu ż s z y c z a s, b y ł b o w ie m sk o m p lik o w a n y , je ż e li c h c ia ło się o s ią g n ą ć z a m ie rz o n e re z u lta ty . P o k ło sie p rz y g o to w a ń te j ak cji z a u w a ż a ln e było w D e p a r ta m e n c ie W ię z ie n n ic tw a MBP.

P ie rw s z y m e le m e n te m p o w s ta n ia P Z P R b y ł p ro c e s „ o c z y sz c za n ia s z e r e g ów ” P P R i P P S . W p o ło w ie 1947 r. obie p a r t i e m ia ły p o d o b n y p o te n c ja ł c z ło n k o w sk i. P o d c z a s k o n g r e s u z je d n o czen io w eg o P P S b y ła ju ż d w u k ro tn ie m n ie js z a . P ro c e s u s u w a n ia czło n k ó w w d u żo w ię k s z y m s to p n iu o b ją ł w ięc P P S 6. A k c ja m ia ła n a c e lu o s ła b ie n ie p o lity c z n e i o rg a n iz a c y jn e te j p a r tii, k tó re j n ie z a le ż n o ś c i k ie ro w n ic tw o P P R się o b a w ia ło . P ro c e s „ c z y ste k ” d o tk n ą ł ró w n ie ż s łu ż b ę w ię z ie n n ą . W g r u d n iu 1948 r., n a o d p ra w ie re fe r e n tó w w y d z ia łó w w ię z ie n n ic tw a w o je w ó d z k ic h u rz ę d ó w b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o , z o rg a n iz o w a n e j p rz e z D W M B P, p rz e d s ta w ic ie le p o sz c z e g ó ln y c h w o je w ó d z tw w y g ła s z a li r e f e r a ty w s p ra w ie „ o c z y sz c z a n ia o rg a n iz a c ji p a r ty jn e j”7. R e f e r a ty d a ją c ie k a w y w g lą d w c h a r a k t e r a k c ji8.

J a k w y n ik a z z e b ra n y c h w y p o w ied zi p o zio m s łu ż b y w ię z ie n n e j p o z o s ta w ia ł w iele do ż y c z e n ia. Z w ra c a n o u w a g ę n a s t a n d a r d y m o r a ln e p raco w n ik ó w . W g r e f e r e n tó w g łó w n y m i p o w o d a m i w y k lu c z e n ia z P P R b y ły p rz e d e w s z y s t k im z a r z u ty n a t u r y obyczajow ej i zaw odow ej: zło d z ie jstw o , p ija ń s tw o , z a n ie d b y w a n ie o b o w iązk ó w słu ż b o w y c h 9. Z a s ię g te g o p ro b le m u m u s ia ł b y ć duży,

5 Więcej na temat powstawania PZPR patrz: A. Czubiński, op. cit.; K. Kersten, op. cit.; Z. B. Kumoś, op. cit.

6 W grudniu 1947 r. PPS liczyła około 750 tysięcy członków. W przeddzień zjednoczenia (grudzień 1948 r.) było to już „tylko” 531 349 członków. Czystki objęły więc około 220 tysięcy osób. Jak pisze J. Tomicki, „w zdecydowanej większości byli to przeciwnicy połączenia z PPR”. W tym samym czasie z PPR usunięto około 29 tysięcy członków. Dokładniejsze wyliczenia patrz: J. Tomicki, Polska Partia Socjalistyczna 1892-1948,Warszawa 1983, s. 497-502.

7 Patrz: 1948, grudzień 14, Warszawa. Protokół z odpraw y referentów Wydziałów Więzien nictw a Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego zorganizow anej przez D epartam ent W ięziennictwa M inisterstw a Bezpieczeństwa Publicznego w d n iu 14 g ru d n ia 1948r, w: Protoko ły z odpraw, zjazdów i na ra d kierownictw a D epartam entu Więziennictwa M inisterstw a Bezpie czeństw a Publicznego z naczelnikam i więzień i obozów pracy (1944-1954), oprac., wybór i przy gotowanie do druku M. Jabłonowski, W. Janowski, Warszawa 2006.

8 Dane te są o tyle interesujące, że w dotychczasowych publikacjach podawano jedynie przynależność partyjną pracowników aparatu BP bez rozbicia na poszczególne departamenty. Patrz: K. Rokicki, A p a ra tu obraz własny. A n a liza wykresów porównawczych dotyczących kadry aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944-1955, w: „Zwyczajny” resort...

(5)

s k o ro je s z c z e k ilk a ty g o d n i w c z e śn ie j u p o m in a n o fu n k c jo n a riu s z y o d p o w ie d z ia ln y c h z a s p r a w y p o lity c z n o -w y c h o w a w cz e , a b y „p rzy o c z y sz c z a n iu p a r t i i [...] u w a ż a ć , b y z b y t p o c h o p n ie n ie p o d e jm o w a ć ta k ic h u c h w a ł, a ra c z e j s to s o w a ć n a g a n y , u p o m n ie n ia ”. B o w iem „w n a s z y c h o r g a n a c h n ie m oże p ra c o w a ć w y rz u c o n y z p a r t i i ”10. J a k o po w ó d w y rz u c e n ia z p a r t i i (z a ró w n o P P R , j a k i P P S ) rz a d z ie j p o d a w a n o w s p ra w o z d a n ia c h p o w o d y p o lity c z n e . J e d n a k i w n ic h d o p a trz y ć się m o ż e m y p rz y k ła d ó w re le g o w a n ia z p o w odów p o lity c z n y c h - w w ię z ie n iu w N o w o g a rd z ie u s u n ię to c z ło n k ó w p a r t i i z a „w rogi s to s u n e k do Z S R R ”, w S łu p s k u w y k lu c z o n o s t r a ż n i k a „za zły s to s u n e k do p a r t i i ”, w B y d g o szczy z a ś z a „w rogość p a r t y j n ą ”. Z d a rz a ły się ró w n ie ż z a r z u ty „ s ia n ia w ro g iej p r o p a g a n d y ”11.

S k a la re le g a c ji s ię g a ła k ilk u p r o c e n t w p o sz c z e g ó ln y c h w ię z ie n ia c h 12. N ie k tó ry m z a s tę p c o m n a c z e ln ik ó w ds. p o lity c z n o -w y c h o w a w cz y c h w y p o m i n a n o je d n a k s ła b e z a a n g a ż o w a n ie w „ p o d n o sz e n ie d o jrz a ło śc i id e o lo g ic z n e j” fu n k c jo n a riu s z y , a c z a s a m i w rę c z c h ro n ie n ie n ie k tó r y c h s tra ż n ik ó w . Z w ra c a n o je d n o c z e ś n ie u w a g ę , a b y s p r a w ę k a r a n i a i u s u w a n ia „ s ta w ia ć b a rd z o o s tro ż n ie ”13. N a p o d s ta w ie p ro to k o łó w z p o s ie d z e ń n a c z e ln ik ó w i z a s tę p c ó w n a c z e ln i k ó w w ię z ie ń i obozów p r a c y p o s ta w ić m o ż n a te z ę , że z p o w odów id eo lo g icz n y c h częściej p ię tn o w a n i b y li fu n k c jo n a riu s z e b ę d ą c y c z ło n k a m i P P S . W y ra ź n ie r z u c a się w oczy, że ze sz c z e g ó ln ą u w a g ą p r z y g lą d a n o się c z ło n k o m in n y c h , a n iż e li P P R , p a r tii. N a d z ó r n a d c z ło n k a m i P P S sp o w o d o w a n y b y ł z a r z u ta m i w obec te j p a r tii, p o d n o sz o n y m i p rz e z b liż s z e B o le sła w o w i B ie r u to w i s k rz y d ło P P R , a w y ra ż o n y m i w o s k a r ż e n iu G o m u łk i (o d m ie n n ie p o s tr z e g a ją c e g o tra d y c ję P P S ) o „ o d ch y len ie p ra w ic o w o -n a c jo n a lis ty c z n e ”. W p ły w y n ie k tó r y c h fra k c ji P P S n a le ż a ło z m n ie js z a ć , p o n ie w a ż ic h tr a d y c ja o p a r t a b y ła „ n a k o n c e p c ji b u r ż u a z y jn e j, o p o rtu n is ty c z n e j i re fo r m is ty c z n e j”14.

N a w stę p ie po d k reślm y , że w p ra k ty c z n ie w sz y stk ic h w ię z ie n ia ch w 1948 r. is tn ia ły k o ła z a ró w n o P P R -u , j a k i P P S - u 15. P ro c e d u rę w e ry fik a c ji d z ia ła ln o ści k ó ł P P S ro z p o c z ę to od p r z e d s ta w ie n ia s k a li z a g a d n ie n ia . W z a łą c z n ik u do p ro to k o łu z o d p ra w y r e f e r e n tó w do s p r a w p o lity c z n o -w y c h o w a w cz y c h w y d z ia łó w w ię z ie n n ic tw a w o je w ó d z k ic h u rz ę d ó w b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o , z o rg a n iz o w a n e j p r z e z D W M B P w d n ia c h 2 0 - 2 1 p a ź d z i e r n i k a 1 9 4 8 r.,

101948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y referentów do spraw polityczno-w y chowawczych Wydziałów W ięziennictwa WUBP zorganizow anej przez D epartam ent Więziennic tw a M inisterstw a Bezpieczeństwa Publicznego w dniach 20-21 pa źd ziern ika 1948 r., w : Protokoły z odpraw, zjazdów i narad...

11 P a t r z : 1948, gru d zień 14, Warszawa. Protokół z odpraw y...

12 I b id e m .

13 I b id e m .

141948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y...

15 Z d a r z a ł y s i ę r ó w n ie ż p o j e d y n c z e p r z y p a d k i c z ł o n k o s t w a f u n k c j o n a r iu s z y s ł u ż b y w i ę z ie n n e j w S t r o n n ic t w ie L u d o w y m (W r o c ła w I) i S t r o n n ic t w ie D e m o k r a t y c z n y m ( S ie d lc e ) .

(6)

u m ie sz c z o n o lis tę , n a z w a n ą „ P P S w te r e n i e ”16. Z g o d n ie z n i ą w S łu ż b ie W ię z ie n n e j z n a jd o w a ło się w ó w cza s o g ó łem 912 cz ło n k ó w P P S . N a jw ię k s z y p r o c e n t p ra c o w n ik ó w (50% ) n a le ż a ł do P P S w z a k ła d a c h w W iśn ic z u N ow ym , G ła z ie i Ś w id n ic y 17.

W w ię k sz o śc i p rz y p a d k ó w n a p o c z ą tk u 1948 r. w s p ó łp ra c ę m ię d z y k o ła m i P P S i P P R o c e n ia n o d o b rze. C z ę sto o rg a n iz o w a n o w sp ó ln e z e b r a n ia 18. M im o o fic ja ln ie g ło szo n ej w s p ó łp ra c y p a r t i i („dw ie p a r t i e - je d e n c e l”) z d a r z a ły się je d n a k d o n ie s ie n ia o sła b e j k o o p e ra c ji kół. T a k by ło w w ię z ie n iu Ł ó d ź-K o p er- n i k a 19. R ó w n ie ż w w ię z ie n iu W iśn ic z N o w y n a c z e ln ik w ię z ie n ia L e s z e k w s p ó łp ra c ę m ię d z y P P R -e m a P P S -e m o k re ś lił ja k o z łą 20. O s k a r ż e n ia n a s i l a ły się w ra z ze z b liż a n ie m się k o n g r e s u z je d n o czen io w eg o o b u p a r tii. P rz y c z y n sła b e j w s p ó łp ra c y k ó ł d o p a try w a n o się w n ie c h ę c i p rz e d w o je n n y c h s t r a ż n i k ó w i f u n k c jo n a riu s z y b ę d ą c y c h c z ło n k a m i P P S (te g ru p y c z ę sto się n a k ł a d a ły) do n o w ej rz e c z y w isto śc i p o lity c z n e j21.

W o cen ie n a c z e ln ik a L e s z k a s ła b a w s p ó łp r a c a P P S z P P R b y ła e fe k te m w c z e śn ie jsz e j p rz y n a le ż n o ś c i czło n k ó w P P S - u do A K i P S L 22. N a s p o tk a n ia c h k o ła P P S -u , k tó r e - j a k d o n o sił n a c z e ln ik - o d b y w a ły się „ n a m ie ś c ie ”, a n ie w z a k ła d z ie - „ g ro m a d z iły się sz k o d liw e e le m e n ty ”23. W s p ó łp ra c ę ze s t r a ż n i k a m i p rz e d w o je n n y m i o k re ś la n o ja k o b a rd z o z łą 24. Z w ró ćm y u w a g ę , że n a j go rzej o c e n ia n o w ię z ie n ia , g d zie p r a c o w a ła n a jw ię k s z a lic z b a fu n k c jo n a riu s z y p r z y n a le ż ą c y c h do P P S o ra z p o s ia d a ją c a d o św ia d c z e n ie p rz e d w o je n n e czy ep iz o d y w a lk i w A K 25.

K ołom P P S w y p o m in a n o n i s k ą a k ty w n o ś ć 26. Z w ra c a n o ró w n ie ż u w a g ę n a n ie c h ę tn e o d n o s z e n ie się czło n k ó w P P S - u do n a u c z a n ia p o lity c z n e g o (w ię 16 W y m o w n y j e s t f a k t , ż e w p r o to k o ła c h n i e z n a j d z ie m y t a k i c h l i s t , k t ó r e d o t y c z y ły b y P P R . P a t r z : 1948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y...

17 I b id e m .

18 D o b r ą w s p ó ł p r a c ą k ó ł m o g ły p o c h w a lić s i ę m .in . w i ę z i e n i a w B y d g o s z c z y i G d a ń s k u . W w i ę z i e n i u w K a t o w ic a c h c z ło n k o w ie P P S b r a li u d z ia ł w z e b r a n ia c h P P R . P a tr z : 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I Ogólnokrajowej O dprawy N aczelników Więzień i Obozów Pracy odbytej w dniach 19-21 lutego 1948 r., zorganizow anej przez D epartam ent W ięziennictwa i Obozów Pracy M inisterstw a Bezpieczeństwa Publicznego, w : Protokoły z odpraw, zjazdów i n a ra d... P a m ię t a j m y , ż e j e s z c z e n a p l e n u m K C P P R z p a ź d z i e r n i k a 1 9 4 7 r. m ó w io n o o w s p ó ł d z i a ł a n i u p a r t ii , w y r a ż a j ą c y m s i ę m .in . w s p ó l n y m i z e b r a n ia m i. P a t r z : K . K e r s t e n , o p . c it., s . 3 7 0 .

191948, styczeń 16. Spraw ozdanie z odprawy zastępców naczelników do spraw polityczno- wychowawczych więzień zorganizow anej przez D epartam ent W ięziennictwa i Obozów M BP, w :

Protokoły z odpraw, zjazdów i n a ra d ...

20 Z w r ó ć m y u w a g ę , ż e b y ło to j e d n o c z e ś n i e w i ę z i e n i e o n a j w y ż s z y c h o d s e t k u p r a c o w n ik ó w p r z y n a le ż ą c y c h d o P P S . W k o n t e k ś c i e d a l s z y c h w y p o w i e d z i n a c z e l n i k ó w w i ę z i e ń i o b o z ó w p r a c y n a l e ż y s t w ie r d z ić , ż e w t y m w ł a ś n i e u p a t r y w a n o ź r ó d ła „ s ła b e j k o n d y c j i p o li t y c z n e j ” s tr a ż n ik ó w .

21 P a t r z : 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I O gólnokrajowej...

22 I b id e m .

23 I b id e m .

24 I b id e m .

25 W y r a ź n y m p r z y k ła d e m j e s t t u w i ę z i e n i e w W iś n ic z u N o w y m i Ś w id n ic y .

(7)

z ie n ie W a rsz a w a -M o k o tó w )27. W R a w ic z u , g r u p a d w u n a s tu „ s ta ry c h s t r a ż n i k ó w ”, w sz y sc y c z ło n k o w ie P P S , z d r a d z a ła p o s ta w y „ a n ty d e m o k r a ty c z n e ” i „ n e g a ty w n ie u s to s u n k o w a li się do n o w ej rz e c z y w is to ś c i”28. W P o tu lic a c h n a t o m i a s t c z ło n k o w ie k o ła P P S n ie c h c ie li u c z ę sz c z a ć n a z e b r a n ia z k o łe m P P R . Z a ż ą d a li p o łą c z e n ia z k o łe m P P S w T rze ciew n icy . P o łą c z e n ie było — w o p in ii n a c z e ln ik a — n ie d o p u s z c z a ln e , g dyż koło z T rz e c ie w n ic y „ p rz e ja w ia ło w ro g i s to s u n e k do a k c ji z je d n o c z e n ia [P P R i P P S — Ł .Z .]”29. W J a w o r z n ie zw o ln io n o z p ra c y w o r g a n a c h b e z p ie c z e ń s tw a o b y w a te la M a d e ja , gdyż „ a ta k o w a ł c a łe k ie ro w n ic tw o , m ó w iąc, że n a le ż y w s z y s tk ic h k ie ro w n ik ó w (w s k a li k ra jo w e j) z m ie n ić . K ie d y ob. M a d e j m ó w ił o b r a k u p e w n y c h p r o d u k tów , łą c z ą c to z z a g a d n ie n ie m o d c h y le n ia , S W g o rąco go o k la s k iw a ła . M im o w y ja ś n ie ń r e f e r e n ta R am zy , ob. M a d e j n ie u s t ą p i ł ”30. N a jw ię c e j u w a g i z w ra c a n o n a c zło n k ó w P P S , k tó rz y w tr a k c ie w o jn y d z ia ła li w A K , a b e z p o ś re d n io po w o jn ie n a le ż e li do P S L -u . W o p in ii n a c z e ln i k ó w w ię z ie ń w p ły w a li o n i n e g a ty w n ie n a in n y c h p ra c o w n ik ó w , o d m a w ia li u c z e s tn ic tw a w s z k o le n ia c h p o lity c z n o -w y c h o w a w cz y c h . N a c z e ln ik w ię z ie n ia W iśn icz N o w y — L e s z e k s u g e ro w a ł, że w r a z ie e w e n tu a ln e g o n a p a d u n a w ię z ie n ie p rz e d w o je n n i f u n k c jo n a r iu s z e n ie b ro n ilib y te g o o b ie k tu . P o d o b n e o b a w y w y k a z y w a ł n a c z e ln ik K r u ż y ń s k i z G ro d z is k a M az o w ie c k ie g o 31. O k r e ś la ł o n p e rs o n e l p rz e d w o je n n y n a le ż ą c y do P P S - u ja k o „ n ie p e w n y ”. P ro si! w z w ią z k u z ty m D e p a r t a m e n t o p r z e n ie s ie n ie „ p rz e d w o je n n e g o P P S - u ” (50% p e r s o n e lu w w ię z ie n iu ) do o b o zu w W a rs z a w ie do p iln o w a n ia N iem ców , a w to m ie jsc e z w ra c a ł się o „lu d zi p o lity c z n ie p e w n y c h ”32.

E f e k ty p o lity c z n e a k c ji „ o c z y sz c za n ia sz e re g ó w ” o c e n ia n o ró ż n ie . S ta r s z y r e f e r e n t z W o jew ó d zk ieg o W y d z ia łu W ię z ie n n ic tw a S z c z e c in S ło ń s k i u w a ż a ł, że a k c ja „ w z m o g ła d y sc y p lin ę p a r t y j n ą i z a w o d o w ą ”33, co o z n a c z a ło fa k ty c z n ie z m n ie js z e n ie w p ły w ó w P P S i „ p o sta w a n ty d e m o k r a ty c z n y c h ”. N a to m ia s t N a c z e ln ik W y d z ia łu W ię z ie n n ic tw a W ro cław k p t. M a tk o w s k i in fo rm o w a ł, że m im o z w o ła n ia o d p ra w y z a s tę p c ó w i s e k r e ta r z y k ó ł p a r ty jn y c h w c e lu w y d a n i a w y ty c z n y c h , j a k p r z y g o to w a ć do k o n g r e s u a k c ję u s u w a n i a z p a r t i i — „czy szczen ie o rg a n iz a c ji p a r ty jn e j n ie d o k o n ało z a sa d n ic z e g o w s tr z ą s u . S e k r e ta r z e p a r ty jn i n ie ro z u m ie ją je sz c z e sw ojego z a d a n ia ”34. Z d a rz a ły się s y tu acje b r o n ie n ia członków P P S p rz e z n a c z e ln ik ó w w ięzień . W Ś w id n ic y n a c z e ln ik w ię z ie n ia u k ry w a ł „w rogie p o s tę p o w a n ie ” c z te re c h członków P P S 35. R e fe re n t p o lity czn o -w y ch o w aw czy W y d z ia łu W ojew ódzkiego G d a ń s k , por. W ieczo rek ,

27 I b id e m .

28 P a t r z : 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I Ogólnokrajowej... 29 1948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y...

30 1948, październik, Warszawa. Protokół z odprawy...

31 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I Ogólnokrajowej... 32 I b id e m .

33 1948, gru d zień 14, Warszawa. Protokół z odpraw y... 34 I b id e m .

(8)

m e ld o w a ł z a ś, że n a c z e ln ik w ię z ie n ia E lb lą g , K o rz e n io w sk i, „ b ro n ił P P S -o w c a K a n ię (w ro g a k la so w e g o ) p r z e d w y rz u c e n ie m z p a r t i i i o d d a ł g ło s z a p o z o s ta w ie n ie m go w s z e re g a c h p a r ty jn y c h ”3 6.

Z d a rz a ły się je d n a k i s y tu a c je o d w ro tn e - z w ra c a n o u w a g ę , że w B y to m iu „do z a g a d n ie n ia c z y sz c z e n ia p o d ch o d zo n o z b y t r y g o ry s ty c z n ie ”, bo „za o p u sz c z e n ie z e b r a n ia c h c ą z p a r t i i w y rz u c ić ”3 7.

M im o d e k la r o w a n e j p rz e c ie ż ró w n o rz ę d n o ś c i o b u p a r tii, n a c z e ln ic y w ię z ie ń d ą ż y li do z m n ie js z e n ia w p ły w ó w P P S . N a c z e ln ik o b o zu w M ie lę c in ie por. K u liś m e ld o w a ł, że „d a w n ie j p r z e w a ż n a część p ra c o w n ik ó w n a le ż a ła do P P S , k t ó r a n a d a w a ła to n obozow i. O b e c n ie t e n s t a n rz e c z y z g r u n t u się z m ie n ił.” „B ył o k re s , k ie d y w s z y s tk ie w a ż n ie js z e s ta n o w is k a w obozie o b s a d z o n e b y ły p rz e z czło n k ó w P P S . O b e c n ie s t a n t e n z a s a d n ic z o się z m ie n ił. P rz o d u je t e r a z P P R , k t ó r a liczy 106 członków , n a t o m i a s t P P S 28 czło n k ó w ”3 8.

P rz y g o to w a n ia do p o łą c z e n ia P P R i P P S b y ły o k a z ją do w y e lim in o w a n ia o sób „ n ie p e w n y c h p o lity c z n ie ” z is to tn e j in s ty tu c ji w a lk i o n o w y u s tr ó j, j a k ą by ło M in is te r s tw o B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o . P ro b le m p r a c z je d n o c z e n io w y ch p a r t i i b y ł w ięc w g ru n c ie rz e c z y z a g a d n ie n ie m lo ja ln o śc i s tr a ż n ik ó w z P P S do n o w eg o s y s te m u . N a c z e ln ik W y d z ia łu V I D W w p r o s t z a z n a c z a ł, że „n ie s ta ż p a rty jn y , a s to s u n e k do m a r k s iz m u - le n in iz m u m o że b yć je d y n ie k r y te r iu m do p r z y ję c ia w s z e re g i Z jed n o czo n e j P a r t i i ”3 9. F o r m a m i re p r e s ji w obec f u n k c jo n a riu s z y b y ły n a g a n y , p ó źn iej z a ś z w o ln ie n ia ze służby. J a k o p rz y c z y n a o s k a r ż e n ia w y s ta r c z a ła b e z p a rty jn o ś ć . W ty m k o n te k ś c ie b a rd z o złow rogo b rz m i w y ty c z n a w y g ło sz o n a p rz e z m jr. H ip o lita D u lja s z a „W a p a r a cie p o lity c z n y m , k tó re g o je d y n y m c e le m i z a d a n ie m j e s t w a lk a z w sz e lk ie g o r o d z a ju w ro g a m i o b o zu d e m o k ra ty c z n e g o - n ie m a m ie js c a d la « ap o lity c z n ych», c h w ie jn y c h , w y c z e k u ją cy c h , w a h a ją c y c h lu b m a s k u ją c y c h sw o ją w ro g ość czy n ie c h ę ć « d o b rą p r a c ą fachow ą». W a p a r a c ie w ię z ie n n ic tw a n a ro k u

1948 D e p a r t a m e n t W ię z ie n n ic tw a s ta w ia te z ę , że n ie n a le ż y d łu ż e j to le ro w a ć w n a s z y m a p a r a c ie d o b ry c h «fachow ców », o ile n ie p o tr a f ią by ć je d n o c z e ś n ie d o b ry m i d e m o k r a ta m i, b io rą c y m i a k ty w n y u d z ia ł w p ra c y p o lity c z n e j, sp o łe czn ej i p a r ty jn e j”4 0. S ło w a te m o g ą b y ć sy m b o le m p o lity k i p e rs o n a ln e j w D W M B P, j a k ą w n o w ej rz e c z y w isto śc i p o lity c z n e j z a m ie r z a n o p ro w a d z ić .

Praca polityczno-wychowawcza z funkcjonariuszami Departamentu Więziennictwa

Z z a g a d n ie n ie m „ o c z y sz c z a n ia sz e re g ó w p a r t i i ” śc iśle w ią ż e się k w e s tia p ra c y p o lity czn o -w y c h o w aw cz ej. J a k ju ż w s p o m n ia n o , s t a n m o ra ln o -z a w o d o - w y w ie lu fu n k c jo n a r iu s z y w ię z ie n n ic tw a b y ł n is k i. J e d n y m z n a jw ię k s z y c h

36 I b id e m .

381948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I Ogólnokrajowej...

(9)

p ro b le m ó w k a d r y w ię z ie n n e j by ło p ija ń s tw o . N a II I O g ó ln o k ra jo w e j O d p r a w ie N a c z e ln ik ó w W ię z ie ń i O bozów P r a c y o d b y te j w d n ia c h 1 9 -2 1 lu te g o 1948 r. z w ra c a n o u w a g ę , że p ro b le m d o ty czy n ie ty lk o n iż s z y c h r a n g ą f u n k c jo n a riu sz y , a le ta k ż e n a c z e ln ik ó w w ię z ie ń i k ie ro w n ik ó w d z ia łó w4 1. O d n o to

w y w a n o ró w n ie ż n a g m in n e k ra d z ie ż e w y p o s a ż e n ia w ię z ie ń i obozów p rz e z p ra c o w n ik ó w s łu ż b y w ię z ie n n e j. S y g n a liz o w a n o , że c zęść f u n k c jo n a r iu s z y t r a k t o w a ł a sw oje s ta n o w is k a ja k o o k a z ję do w z b o g a c e n ia się. T łu m a c z o n o to w n a s tę p u ją c y sposób: „do a p a r a t u w ię z ie n n ic tw a p rz y jm o w a n o c a ły s z e re g p ra c o w n ik ó w b e z c e n z u s u . Z n a c z n a część ty c h lu d z i n ie d o c e n iła a w a n s u sp o łeczn eg o i u le g ła e lim in a c ji”4 2. P ija k ó w i zło d ziei, „ n ie ro k u ją c y c h p o p r a w y ” z w a ln ia n o ze służby.

T a k ż e p o zio m w y k s z ta łc e n ia fu n k c jo n a riu s z y p o z o s ta w ia ł b a rd z o w ie le do ży c z e n ia. W z a k ła d a c h k a r n y c h o rg a n iz o w a n o z a ję c ia e d u k a c y jn e o ra z p o sy ła n o p ra c o w n ik ó w do sz k o ły p o w s z e c h n e j4 3. P e łn ią c y o b o w ią z k i z a s tę p c y

n a c z e ln ik a ds. p o lity c z n o -w y c h o w a w cz y c h w Ł ęczy cy in fo rm o w a ł, że 60% fu n k c jo n a riu s z y u c z ę s z c z a do sz k o ły p o w sz e c h n e j i g im n a z ju m4 4.

W ię k sz o ść c z a s u w p ra c y w y c h o w a w c z o -p o lity cz n e j z a jm o w a ło je d n a k u ś w ia d a m ia n ie p o lity c z n e fu n k c jo n a riu s z y , k tó ry c h p re d y sp o zy cje ideo lo g icz n e o c e n ian o ja k o ś re d n ie b ą d ź m a łe4 5. N ie ja k i P a la s z , p ra c o w n ik polityczno-

w y chow aw czy w ię z ie n ia K ra k ó w -M o n te lu p ic h z a z n a c z a ł, ze około 90% p ra c o w n ik ó w S W n ie w ie, po co n a le ż y do p a r t i i4 6. R o k 1948 s ta n o w ił cz a s w zm ożonej

p ra c y z fu n k c jo n a r iu s z a m i, co z w ią z a n e by ło ta k ż e z p rz y g o to w y w a n ie m się do z je d n o c z e n ia P P S i P P R . N a jg o rz e j do p ra c y p o lity c zn o -w y ch o w aw czej w o p in ii k ie ro w n ik ó w D e p a r t a m e n t u W ię z ie n n ic tw a o d n o s ili się b o w ie m „ p rz e d w o je n n i” stra ż n ic y . Z w ra c a n o u w a g ę , że s t a r s i w ie k ie m f u n k c jo n a r iu sz e n ie c h c ą się u c zy ć4 7. W o ce n ie p rz e ło ż o n y c h w p ły w a li je d n o c z e ś n ie n e g a ty w n ie n a m ło d sz y c h s ta ż e m i w ie k ie m p ra c o w n ik ó w4 8.

K r u c ja tę p o d e jm o w a n o n ie ty lk o w s to s u n k u do „ c h w ie jn y c h ” czło n k ó w p a r tii, a le ró w n ie ż w o d n ie s ie n iu do „ a p o lity c z n y c h ”. B e z p a r ty jn o ś ć p ra c o w n i k ó w s łu ż b y w ię z ie n n e j b y ła o c e n ia n a b a rd z o n e g a ty w n ie . Z a c h o w a ły się w y p o w ie d z i, w s k a z u ją c e n a w rę c z o s trz e js z e p o s tę p o w a n ie w s to s u n k u do ta k ie j k a te g o r ii p ra c o w n ik ó w . W o p in ii D e p a r t a m e n t u b e z p a r ty jn o ś ć ś w ia d c z y ła o złej p r a c y p o lity c z n e j n a c z e ln ik ó w i z a s tę p c ó w n a c z e ln ik ó w w ię z ie ń i obo zów. Z o b o w ią z y w a n o w z w ią z k u z ty m z a s tę p c ó w ds. p o lity czn o w y ch o w aw

-41 I b id e m . 42 I b id e m .

43 1948, styczeń 16. Warszawa. Spraw ozdanie z odprawy zastępców naczelników do spraw polityczno-w ychowawczych więzień zorganizow anej przez D epartam ent Więzień i Obozów M in i sterstw a Bezpieczeństwa Publicznego, w : Protokoły z odpraw, zjazdów i narad...

44 1948, styczeń 16. Warszawa. Spraw ozdanie z odprawy...

45 P o r. 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I O gólnokrajowej. .. o r a z 1948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y...

46 1948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y... 47 1948, styczeń 16. Spraw ozdania z odpraw y...

(10)

czy ch do o b e jm o w a n ia b e z p a r ty jn y c h „ d z ia ła ln o ś c ią p a r t i i ”. N a z e b r a n ia c h u p o m in a n o z a s tę p c ó w n a c z e ln ik ó w , w s k a z u ją c im liczb ę b e z p a r ty jn y c h w ic h w ię z ie n ia c h 49. A p o lity c z n o ść o z n a c z a ć m ia ła „ u k r y tą n ie c h ę ć ” do s y s te m u . W s to s u n k u z a ś do osób, k tó r e z a p is a ły się do p a r t i i „bez p r z e k o n a n ia ”, s u g e ro w a n o : „ p rz e trz a s k a ć , p rz e p ro w a d z ić k r y ty k ę i s k ło n ić do s a m o k ry ty k i, k a rie ro w ic z ó w d o k ła d n ie s p ra w d z ić , z e b ra ć p rz y k ła d y , w y ja śn ić , że n ie m a ją n ic w sp ó ln e g o z p a r t i ą ”50.

P r z e d w o je n n i f u n k c jo n a r iu s z e w s y tu a c ji i n d o k tr y n a c ji id e o lo g ic z n e j — p o d k r e ś la ją c sw o ją a p o lity c z n o ść — c z ę sto u k r y w a li f a k ty c z n ą n ie c h ę ć do no w eg o s y s te m u . K ie ro w n ic tw o D e p a r t a m e n t u W ię z ie n n ic tw a w y r a ź n ie j e d n a k z a z n a c z a ło , że: „We w s z y s tk ic h ty c h w y p a d k a c h p o d k r e ś la n a p rz e z n ic h [fu n k c jo n a riu s z y w ię z ie n n ic tw a — Ł.Z.] «ap o lity czn o ść» k łó ci się w y ra ź n ie z c h a r a k te r e m p o lity c z n y m n a s z e g o a p a r a t u ”51. T a k ą k a te g o r ię p ra c o w n ik ó w n a le ż a ło tr a k to w a ć ja k o sa b o ta ż y stó w .

Z a in te r e s o w a n ie n a c z e ln ik ó w w ię z ie ń i o ficeró w p o lity c z n y c h w z b u d z a ły n ie ty lk o p re fe re n c je p o lity c z n e f u n k c jo n a r iu s z y 52. N a o d p ra w ie r e fe re n tó w w y d z ia łu w ię z ie n n ic tw a w o je w ó d z k ic h u rz ę d ó w b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o , z o rg a n iz o w a n e j p rz e z D W M B P w d n iu 14 g r u d n ia 1948 r. in fo rm o w a n o , że w P ło c k u „ p e rs o n e l u le g a p r o p a g a n d z ie p ro w a d z o n e j p rz e z k le r ”, a dzieci p ra c o w n ik ó w w y c h o w y w a n e s ą „w d u c h u k le r y k a ln y m ”53. P o g lą d y w y z n a n io w e p ra c o w n ik ó w w ię z ie n n ic tw a u z n a w a n o z a fu n k c ję ic h p o s ta w p o lity c z n y c h w z g lę d e m now ej rz e c z y w isto śc i p o lity c z n e j. A u to n o m ic z n y m z a g a d n ie n ie m s ta ło się w ięc o d c ią g n ię c ie p ra c o w n ik ó w w ię z ie ń od K o śc io ła k a to lic k ie g o 54. W s to s u n k u do s tr a ż n ik ó w p o ja w ia ły się , ze s tr o n y p rz e ło ż o n y c h , z a r z u ty o „ p ro p a g o w a n ie k le r y k a liz m u ”55. Z w ra c a n o ró w n ie ż u w a g ę n a „ n ie w ła śc iw y o ż e n e k ”. W a lk ę z k le r e m u z n a n o je d n a k z a t r u d n ą , g d y ż J e s t m ię d z y n im i [k się ż m i — Ł.Z.] d u żo in te lig e n c ji i d la te g o ty m b a rd z ie j m u s im y d o b rz e k a ż d e u d e r z e n ie p rz y g o to w a ć . N ie tr z e b a , j a k p o w ie d z ia ł ob. G a w ry lu k , c z e k a ć, aż k u ła k p o łą c z y się z k s ię d z e m . M y p o w in n iś m y w ied zieć, co p o lity c z n e g o k le r p rz e p ro w a d z ił n a k a z a ln ic y , p o d e b ra ć f a k ty i t a k w y tłu m a c z y ć , b y p e rs o n e l z ro z u m ia ł, że k s ią d z n ie m a r a c ji”56. W ty m c e lu w s k a z y w a n o , że c z a s a m i „n ie z a s z k o d z i z a jść do k o śc io ła ”, z w ra c a n o je d n a k u w a g ę , że tr z y m a n ie r ę k i

49 I b id e m

501948, październik, Warszawa. Protokół z odprawy...

52 W o p in ii o s ó b o d p o w i e d z ia l n y c h z a p r a c ę i d e o w ą w w i ę z i e n i a c h , w ś r ó d n ie - c z ło n k ó w P P R c z ę s t s z e b y ło „ w y k o le ja n ie s i ę ” id e o lo g ic z n e .

531948, gru d zień 14, Warszawa. Protokół z odprawy...

54 Z w r ó ć m y u w a g ę , ż e d z i a ł a l n o ś ć p r z y n o s i ł a e f e k t y — O i l e w 1 9 4 7 r. j e d y n i e n ie c o p o w y ż e j 9% p r a c o w n ik ó w a p a r a t u B P d e k la r o w a ło s i ę j a k o b e z w y z n a n i o w i , o t y l e j u ż w 1 9 5 1 r. p r a w ie 70% u w a ż a ł o s i ę z a a t e is t ó w . P a tr z : K . R o k ic k i, A p a ra tu obraz własny. A n a liza w ykre sów porównaw czych dotyczących kadry aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944-1955,

w : „Zwyczajny” resort..., s. 3 2 .

(11)

n a p u ls ie t r z e b a r o z w ią z a ć ta k , a b y o b ecn o ść z a s tę p c ó w n a c z e ln ik ó w w k o śc iele n ie z a c h ę c a ła p e r s o n e lu do u c z e s tn ic tw a w n a b o ż e ń s tw a c h 57. P r z y g lą d a n o się f u n k c jo n a riu s z o m , k tó rz y b r a li ś lu b k ościelny. Z a p o w a ż n y p ro b le m u z n a n o ta k ż e o b ec n o ść k rz y ż y w w ię z ie n ia c h i o b o z a c h 58.

A n a liz u ją c fo rm y p ra c y n a d p e rs o n e le m w w ię z ie n ia c h i o b o z a c h w r o k u 1948, w y ró ż n ić m o ż e m y k ilk a m e to d p o d n o s z e n ia ic h p o z io m u p o lity czn eg o . O b e jm o w a ły o n e d z ia ła ln o ś ć p a r t y j n ą (w ty m w y ścig p ra c y ), s z k o le n ia poli- ty c z n o -w y c h o w a w c z e (ze w z g lę d u n a is to tę te j fo rm y p r a c y o d ró ż n ia m y j ą w y ra ź n ie od d z ia ła ln o ś c i p a r ty jn e j) o ra z p ra c e o rg a n iz a c ji sp o łe c z n y c h , ta k ic h j a k k o ła p rz y ja ź n i p o lsk o -ra d z ie c k ie j czy L ig i K o b iet.

S p o tk a n ia k ó ł p a r ty jn y c h o rg a n iz o w a n e b y ły n a jc z ę śc ie j d w a r a z y w t y g o d n iu . Z d a rz a ły się je d n a k w ię z ie n ia , g d zie s p o tk a n ia k ó ł b y ły rz a d s z e . T łu m a c z o n o to w ó w c z a s p rz e m ę c z e n ie m p e r s o n e lu 59. W tr a k c ie s p o tk a ń p o d e jm o w a n o te m a ty z „ży cia p o lity c z n e g o i g o sp o d a rc z e g o k r a j u o ra z p ro b le m y p o lity k i z a g ra n ic z n e j i w y d a r z e n ia n a św ie c ie ”60.

R o lą i z a d a n ie m o rg a n iz a c ji p a r ty jn y c h b y ła :

1) po m o c z a rz ą d o w i w ię z ie n n e m u w u s p r a w n ia n iu p ra c y zaw o d o w ej, 2) w a lk a o p o zio m m o ra ln y sw y c h czło n k ó w i całeg o p e rs o n e lu , 3) w a lk a o p o d n ie s ie n ie p o z io m u id eo lo g iczn eg o sw y c h czło n k ó w 61. D la o s ią g n ię c ia p o w y ż sz y c h z a d a ń p o s tu lo w a n o s to s o w a n ie „ o rę ż a k r y ty k i i s a m o k r y ty k i”. W a ż n ą ro lę o d g ry w a ły ró w n ie ż ś w ie tlic e , w sp ó ln e w ieczo ry s p ę d z a n e n a c z y ta n iu k s ią ż e k i re fe ra ty . U rz ą d z a n o ta k ż e a k a d e m ie , u ro c z y s to śc i o ra z p u b lik o w a n o g a z e tk i62.

F o r m ą p r a c y z f u n k c jo n a r iu s z a m i by ło ró w n ie ż o rg a n iz o w a n ie w yścigów p r a c y m ię d z y k o ła m i p a r ty jn y m i. D la p r z y k ła d u w S ie r a d z u w y ścig p ra c y o b ją ł n a s tę p u ją c e z a g a d n ie n ia : 1) s u m ie n n e w y k o n y w a n ie służby, 2) o szc z ę d n o śc i ś w ia tła , m a te r ia łó w p ę d n y c h , w ęg la, 3) s y s te m a ty c z n e c z y ta n ie g a z e t. W W ie lu n iu w sp ó łz a w o d n ic tw o m ię d z y d w o m a g r u p a m i P P R - u objęło p u n k t u a l n e p rz y c h o d z e n ie n a s łu ż b ę o ra z r e g u la r n e u c z e s tn ic tw o w z a ję c ia c h sz k o ln y c h . W w ię z ie n iu W ro c ław I w sp ó łz a w o d n ic tw o p o le g a ło n a :

1) u n i k a n i u p rz e k ro c z e ń słu ż b o w y c h , 2) p o d w y ż s z a n iu p o z io m u p o lity c z n e g o , 57 I b id e m 58 „ P o r u s z y ł t a m o n [p or. G a b r ie ls k i, n a c z e l n i k W y d z ia łu S z k o le n i o w e g o - Ł .Z .] n a z e b r a n i u o g ó ln y m s p r a w ę k r z y ż a w s t o łó w c e i p o le c ił k r z y ż t e n z d ją ć s t r a ż n i k o w i B a k o w i, k t ó r y o d m ó w i ł «bo r ę k a u s c h n i e t e m u , k t ó r y k r z y ż z d e jm ie » . I n ic j a t o r e m z a j ś c i a b y ł s t r a ż n i k K e s l i n k ( w y k ł a d o w c a ) ”.

60 I b id e m .

61 I b id e m

62 P o r. 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I O gólnokrajowej. .. o r a z 1948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y...

(12)

3) b r a n i u a k ty w n e g o u d z ia łu w ży c iu p o lity c z n y m i zaw o d o w y m , 4) s łu ż e n iu p r z y k ła d e m w ży c iu p r y w a tn y m i w słu żb ie.

W ię k sz o ść w y ścig ó w p ra c y to c z y ła się w o k ó ł p u n k tu a ln o ś c i p ra c o w n ik ó w i p ra w id ło w e g o w y p e łn ia n ia o b o w ią zk ó w słu ż b o w y c h6 3.

S z k o le n ia p o lity c z n o -w y c h o w a w cz e d la fu n k c jo n a riu s z y o d b y w a ły się r e g u la r n ie . P ro w a d z o n e b y ły p rz e w a ż n ie p rz e z z a s tę p c ó w n a c z e ln ik ó w . P ra c y p o lity czn o -w y ch o w aw cze j p iln o w a li te ż re f e r e n c i do s p r a w p o lity czn o -w y ch o - w a w c z y c h w y d z ia łó w w ię z ie n n ic tw a w o je w ó d z k ic h u rz ę d ó w b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o6 4. W w ię k sz o śc i z a k ła d ó w s z k o le n ia r e a liz o w a n o p o d łu g p r z y s y

ła n y c h p la n ó w s z k o le ń i w y ty c z n y c h . O b e jm o w a ły o n e a n a liz o w a n ie p r z e s y ła n y c h b iu le ty n ó w i e g z a m in y z ic h zn a jo m o śc i. N a o d p ra w a c h d la z a stę p c ó w n a c z e ln ik ó w ds. p o lity c z n o -w y c h o w a w cz y c h p r e z e n to w a n o w zo rco w e z a ję c ia p o lity c z n e .

C e le m p o d n ie s ie n ia d y s c y p lin y w w ię z ie n ia c h u m ie s z c z a n o z d e m o b iliz o w a n y c h ż o łn ie rz y K B W . W o c e n ie d y r e k to r a D e p a r t a m e n t u W ię z ie n n ic tw a i O bozów P r a c y M B P, p łk . S ta n is ła w a P izło , n a p ły n ię c ie „zdrow ego e le m e n tu ” w p o s ta c i ż o łn ie rz y K B W w p ły n ę ło n a p o d n ie s ie n ie d y sc y p lin y6 5. Ż o łn ie rz y

K B W p o w sz e c h n ie o k re ś la n o ja k o p o s ia d a ją c y c h le p s z e w y ro b ie n ie zaw odow e i p o lity c z n e6 6.

F o r m ą w p ły w u n a p ra c o w n ik ó w S W b y ło ta k ż e z a c h ę c a n ie do u c z e s tn ic t w a w in n y c h , a n iż e li p a r ty jn e o rg a n iz a c ja c h . Z a s tę p c y n a c z e ln ik ó w ds. poli- ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h m u s ie li w y k a z y w a ć się c ią g ły m w z r o s te m lic z b y u c z e s tn ik ó w w s p o tk a n ia c h ta k ic h kół.

P r a c a p o lity c z n o -w y c h o w a w c z a , p r z y b ie r a ją c a r ó ż n e form y, s ta n o w iła g łó w n y m e c h a n iz m in d o k tr y n a c ji p o lity c z n e j. Z w ię k sz e n ie p r e s ji n a p ra c ę p o lity c z n ą w 1948 r. w D e p a r ta m e n c ie W ię z ie n n ic tw a z w ią z a n e by ło z w c h o d z e n ie m w sz c z y to w y o k re s u s t a n a w i a n i a n o w eg o p o r z ą d k u w P olsce.

Dyskusja w Departamencie Więziennictwa nad „odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym”

K o le jn y m p rz e ło m o w y m w y d a rz e n ie m r o k u 1948 w obozie w ła d z y b y ła s p r a w a „ p ra w ic o w o -n a c jo n a listy c z n e g o o d c h y le n ia ” lid e r a P P R W ła d y s ła w a G o m u łk i. B y ła to k o le jn a o d s ło n a w a lk i o n o w y m o d e l p a ń s tw a .

W d n ia c h 1 3 -1 5 w r z e ś n ia 1948 r. o d b y ła się o d p r a w a z a stę p c ó w n a c z e ln i k ó w ds. p o lity c z n o -w y c h o w a w cz y c h w ię z ie ń z s ie d m iu w o jew ó d ztw , n a k tó re j a n a liz o w a n o „ k ry zy s, k tó r y p r z e s z ła p a r t i a ”6 7. Z a z n a c z m y n a w s tę p ie , że d y s k u s ja n ie m ia ła c h a r a k t e r u sw o b o d n ej w y m ia n y o p in ii. P r z y b r a ła fo rm ę

63 P a t r z : 1948, styczeń 16. Spraw ozdania z odpraw y. .. o r a z 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I O gólnokrajowej.

64 1948, październik, Warszawa. Protokół z odpraw y... 65 1948, marzec 3, Warszawa. Protokół z I I I O gólnokrajowej... 66 I b id e m

(13)

p r z e p y ty w a n ia u c z e s tn ik ó w s p o tk a n ia z p rz y g o to w a n y c h p rz e z k ie ro w n ic tw o p a r t i i i n te r p r e ta c ji „ k ry z y s u ”. F u n k c jo n a r iu s z e p y ta n i, j a k i to k ry z y s p r z e s z ła p a r t i a w c ią g u o s ta tn ic h tr z e c h m ie się c y (lip ie c -w rz e sie ń ) o d p o w ia d a li, że p o le g a ł o n n a „ z e śliz g n ię c iu się k ie ro w n ic tw a P P R z z a s a d m a r k s iz m u - le n in iz m u ; n ie p ra w id ło w e j o c en ie tr a d y c ji p a r t i i o ra z n ie s łu s z n y m p o s ta w ie n i u s p ra w y w si i c h ło p a ”6 8. N ie ja k i K o w a ls k i z S ie r a d z a z a u w a ż y ł, że k ry z y s w y n ik ł z n ie z r o z u m ie n ia ro li W K P (b) i Z S R R o ra z z a s a d in te r n a c jo n a liz m u , n a t o m i a s t P a la s z z K ra k ó w -M o n te lu p ic h b y ł z d a n ia , że k ry z y s w ło n ie p a r t i i w y n ik a ł z f a k tu , że tow. G o m u łk a n ie c h ę tn ie u s to s u n k o w y w a ł się do u tw o r z e n ia B iu r a In fo rm a c ji i u c h w a ł te g o ż B iu r a w s p ra w ie p rz y w ó d c ó w K o m u n is ty c z n e j P a r t i i J u g o s ła w ii6 9.

W s k a z y w a n o ró w n ie ż , że p a r t i a n ie z a c h o w a ła n a le ż y te j c z u jn o śc i p rz y p rz y jm o w a n iu do P P R n o w y c h członków . S tw ie rd z o n o , że w s z e re g i p a r t i i w eszło „dużo e le m e n tu d ro b n o m ie s z c z a ń s k ie g o ”, k tó ry z a jm o w a ł c z ę sto k ro ć s ta n o w is k a k ie ro w n ic z e , a n ie m ia ł n ic w sp ó ln e g o z m a r k s iz m e m i le n in i-

7 0

z m e m .

W y w ią z a ła się ró w n ie ż p o le m ik a n a t e m a t te g o , czy k ry z y s w y n ik a ł z b r a k u p r o g r a m u n a p rz y s z ło ś ć i d a lsz e j p e rs p e k ty w y w w a lc e o so cja lizm . Z a s tę p c a n a c z e ln ik a , G a w r y lu k z B ia łe g o s to k u p r o s tu ją c ta k i e p o d e jśc ie s tw ie rd z ił, że p a r t i a p r o g r a m m ia ła , ty lk o „ p e w n a g r u p a n ie d o c e n ia ła w a r to ści i siły r u c h u ro b o tn ic z e g o ”7 1. Is to tn y p ro b le m d o ty c zy ł d e fin ic ji o d c h y le n ia p ra w ic o w o -n a c jo n a listy c z - n ego. D u ż ą czę ść w s p o m n ia n e j o d p ra w y z a s tę p c ó w n a c z e ln ik ó w ds. p o lity cz- n o -w y c h o w a w c zy c h p o św ię co n o te m u w ła ś n ie z a g a d n ie n iu . O d c h y le n ie p ra w ic o w o -n a c jo n a lis ty c z n e p o le g a ło w o p in ii f u n k c jo n a r iu sz y m .in . n a „ n ie w y k o n a n iu z a d a ń w a lk i k la s o w e j”, „ s p a c z e n iu id eo lo g ii m a r k s is to w s k o -le n in o w s k ie j i s z u k a n iu n o w ej d ro g i”, z e z w o le n iu „ n a ro z r o s t s ił k a p ita lis ty c z n y c h ”, „ n ie z ro z u m ie n iu m ię d z y n a ro d o w e g o z n a c z e n ia r u c h u ro b o tn icz eg o ” czy „ n ie c h ę tn y m s to s u n k u do p o w o ła n ia B iu r a In fo rm a c y jn e g o ”7 2.

D u ż a część w y p o w ie d zi p o s z u k iw a ła o d c h y le n ia w p o s ta w ie w obec W K P (b) i K P J . K u rc w ie l z w ię z ie n ia Ł ó d ź -K o p e rn ik s tw ie rd z ił, że o d c h y le n ie p o w s ta ło n a s k u t e k te g o , że W K P (b ) n ie b y ła u w a ż a n a z a p r z o d u ją c a p a r t i ę w d ro d z e do so c ja liz m u . W śró d fo rm o d c h y le n ia w y ra ź n ie ry s o w a ł się ta k ż e w ą te k „ s o lid a ry z o w a n ia się z n a c jo n a lis ty c z n y m i te n d e n c ja m i P P S ”7 3.

J a k w s p o m n ia n o , d y s k u s ja n ie m ia ła sw o b o d n eg o c h a r a k te r u . Z a s tę p c y n a c z e ln ik ó w w ię z ie ń b y li f a k ty c z n ie p r z e p y ty w a n i ze z n a jo m o śc i o ficjaln ej i n te r p r e ta c ji k r y z y s u w k ie ro w n ic tw ie p a r tii. W y p o w ied zi in n e b y ły p r o s to

68 I b id e m 69 I b id e m 70 I b id e m 71 I b id e m . 72 I b id e m . 73 I b id e m .

(14)

w a n e , z a ś p o g lą d y w y k ra c z a ją c e w te j m a te r ii z b y t d a le k o od u z n a w a n e j w y k ła d n i k a r a n e b y ły w y k lu c z e n ie m z a p a r a t u b e z p ie c z e ń s tw a 74.

S k o ro „ o d c h y le n ie ” G o m u łk i m ia ło c h a r a k t e r „ p ra w ic o w o -n a c jo n a listy c z - n y ” n a le ż a ło z in te r p r e to w a ć „p raw ico w o ść” i „ n a c jo n a liz m ”. W o cen ie części fu n k c jo n a riu s z y „to s ą p o ję c ia id e n ty c z n e ”. P ra w ic o w o ść b o w ie m p o le g a n a w y ła m y w a n iu się ze s ta n o w is k a k la so w e g o , n ie d o c e n ia n iu Z w ią z k u R a d z ie c kieg o , n e g a ty w n y m u s to s u n k o w y w a n iu się do p r z e m ia n n a w si i n ie s łu s z n e j o c en ie tr a d y c ji P P R . Z a n a c jo n a lis ty c z n ą u w a ż a n o P P S , g d y ż — z d a n ie m D ro z d a — „ ro z g ra n ic z a ła : «m y P olacy, o n i R o sja n ie » ”75.

W o p in ii w y ż sz y c h r a n g ą fu n k c jo n a riu s z y , to w a rz y s z „ W iesław ” p o p e łn ił co n a jm n ie j k ilk a błędów . P r z y ją ł n e g a ty w n y s to s u n e k do u c h w a ł B iu r a I n fo rm a c y jn e g o w s p r a w ie p rz y w ó d có w K P J . G o m u łk a n ie d o c e n ia ł ro li w a lk i k la so w e j n a w si, p a r t i i czy z n a c z e n ia W K P (b ) i Z SR R . „W iesław o w i” w y p o m i n a n o ta k ż e b r a k k o le g ia ln o śc i i z a m a z y w a n ie z a s łu g S D K P iL o ra z KPP. U w a ż a n o , że je g o b łę d y w y n ik a ły z n ie z r o z u m ie n ia p rz e w o d n ie j ro li Z S R R w tw o r z e n iu s o c ja liz m u i o d d a le n iu się od z a s a d y in te r n a c jo n a liz m u n a rzecz p o ls k ic h d ró g d o c h o d z e n ia do so c ja liz m u .

W y p o m n ia n o G o m u łce , że n ie s ta w ia ł s p ra w y e lim in a c ji p ra w ic o w y c h o d ła m ó w P P S w y ra ź n ie , a je ż e li ju ż to p o d n a c is k ie m K C P P R .

P p łk D u lja s z p o d s u m o w a ł błędy, k tó r e p o p e łn ił W ła d y s ła w G o m u łk a : 1) b łą d w s p r a w ie tw o rz e n ie B iu r a In fo rm a c y jn e g o , 2) b łą d w s p r a w ie p o łą c z e n ia z P P S , 3) b łą d w s p r a w ie c h ło p sk ie j, 4) b łą d w s p ra w ie p rz y w ó d có w K P J , 5) b łą d w s p r a w ie o cen y tr a d y c ji n a s z e j p a r tii. Z a p rz y c z y n y o d c h y le n ia p ra w ic o w o -n a c jo n a lis ty c z n e g o u z n a n o : 1) p rz e c e n ia n ie sił re a k c ji, 2) n ie d o c e n ia n ie s ił k la s y ro b o tn ic z e j, 3) m a ły w k ła d p r a c y w ś ró d in te lig e n c ji, 4) u le g a n ie id eo lo g ii m ie s z c z a ń s k ie j,

5) n ie w ła ś c iw e p o d e jśc ie w obec p ro b le m u so c ja liz a c ji w si,

6) u z n a w a n ie z a d o b r ą m o n e tę n a ro d o w o śc io w y c h tr a d y c ji P P S , a n ie d o c e n ia n ie tr a d y c ji P P R ,

7) n ie d o c e n ia n ie r o li W K P (b ) w w a lc e k la s y ro b o tn ic z e j z im p e r ia li z m em .

P rz y c z y n ta k ic h z a c h o w a ń G o m u łk i d o p a tr y w a n o się w je g o o p o r tu n i zm ie. „ W iesław ” w o p in ii fu n k c jo n a riu s z y M B P b a ł się p o s ą d z e n ia o u le g a n ie M o sk w ie 76.

N a dow ód, że „ d y s k u s je ” n a d o d c h y le n ie m w D W b y ły je d y n ie t r a n s m i s j ą o fic ja ln y c h w y ty c z n y c h p o d a ć m o ż n a , że z a r z u ty w o b ec G o m u łk i w y g ła s z a n e

74 P o r . p r z y p a d e k „ o b y w a t e la M a d e ja ” o p i s y w a n y w p ie r w s z e j c z ę ś c i a r t y k u łu .

(15)

p rz e z fu n k c jo n a riu s z y p o k ry w a ły się z ty m i, k tó r e w g A n d rz e ja W e rb la n a p o ja w iły się n a p o s ie d z e n iu K C P P R z 31 V III - 3 IX 1948 r .7 7

D e p a r t a m e n t W ię z ie n n ic tw a p r z e d s ta w ia ł ró w n ie ż b a r d z o p r o s t ą m e to d ę w a lk i z o d c h y le n ie m p ra w ic o w o -n a c jo n a lis ty c z n y m - p o k o n a n ie w ro g a m o ż li w e by ło ty lk o p rz e z o fe n sy w ę id e o lo g ic z n ą w k a ż d y m a s p e k c ie p r a c y fu n k c jo n a r i u s z a M BP. Z a r e a liz a c ję u c h w a ł p le n u m d o ty c z ą c y c h o d c h y le n ia p ra w ic o w o -n a c jo n a - listy c z n e g o o d p o w ie d z ia ln i b y li z a s tę p c y n a c z e ln ik ó w ds. p o lity czn o -w y ch o - w a w c z y c h o ra z re f e r e n c i do s p r a w p o lity c z n o -w y c h o w a w c z y c h w y d z ia łó w w ię z ie n n ic tw a w o je w ó d z k ic h u rz ę d ó w b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o . S łu ż b ie W ię z ie n n e j o rg a n iz o w a n o z e b r a n ia p a r ty jn e c e le m w y tłu m a c z e n ia p ro b le m u o d c h y le n ia . N a n a d z w y c z a jn y c h z e b r a n ia c h p a r ty jn y c h p r z e p r o w a d z a n o ró w n ie ż k r y ty k ę i s a m o k ry ty k ę .

W e fe k c ie ty c h d z ia ła ń o d c h y le n ie p r a w ic o w o -n a c jo n a lis ty c z n e w KC - z d a n ie m p p łk . D u lja s z a - z o sta ło z lik w id o w a n e . J e d n a k w „d o ła c h ” p a r t y j n y c h n ie z d o ła n o go w y p le n ić , a u z n a w a n o j e z a g r o ź n e7 8. T y m c z a se m „akcję p r o w a d z ą k s ię ż a , k u p cy , a d w o k a c i, k u ła cy , c z ę sto ż o n a czy k o le g a - r e a k c jo n is ta . I t a k p r z e s ą c z a się o b c ą id eo lo g ię w g r u n t p o d a tn y , bo w y c h o w a n y w te j w ła ś n ie w ro g ie j id eo lo g ii. Z a s tę p c y [n a c z e ln ik ó w w ię z ie ń do s p ra w p o lity c z n o -w y c h o w a w c z y c h - Ł.Z.] m u s z ą z ro z u m ie ć , że p e r s o n e l w ię z ie n n y j e s t p o d b e z p o ś r e d n im n a c is k ie m w ro g iej id eo lo g ii i m u s z ą to z w a lc z a ć ”7 9 .

* * *

K r ó tk i p r z e g lą d z a g a d n ie ń p o d e jm o w a n y c h p rz e z k ie ro w n ic tw o D e p a r t a m e n t u W ię z ie n n ic tw a w 1948 r. tw o rz y p o n u r y o b ra z in s ty tu c ji b ę d ą c e j e le m e n te m to ta lita r n e g o s y s te m u w ładzy. J e d n o c z e ś n ie t a w y c in k o w a co do o b s z a r u a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j a n a liz a s ta n o w i ilu s tr a c ję d z ia ła ń p o d e j m o w a n y c h w s z e rs z y c h k r ę g a c h p a ń s tw o w y c h . R o k 1948 w D W M B P i l u s t r u j e c h a r a k t e r z m ia n w c a ły m p a ń s tw ie .

W D e p a r ta m e n c ie W ię z ie n n ic tw a , p o d o b n ie j a k w in n y c h in s ty tu c ja c h p a ń s tw o w y c h , w 1948 r. p rz e p ro w a d z o n e z o s ta ły „ c z y stk i”, k tó r e o b jęły g łó w n ie P P S , f u n k c jo n a r iu s z y a p o lity c z n y c h o ra z ty c h , k tó rz y w c z e śn ie j p r z y n a le żeli do A K i in n y c h n iż P P R o rg a n iz a c ji. P o tw ie r d z a to te z ę , że P P S i „ a p o li ty c z n i” s ta n o w ili p ro b le m d la k ie r o w n ic tw a P P R -u . P o w o d a m i u s u n ię c ia z p a r t i i b y ły z a r z u ty n a t u r y m o r a ln e j, j a k i p o lity czn ej.

77 W g W e r b la n a G o m u łk ę o s k a r ż a n o o: 1 ) n ie u f n o ś ć w o b e c Z S R R i W K P (b ), 2 ) b ł ę d n ą o c e n ę t r a d y c j i n ie p o d le g ło ś c io w y c h p o ls k ie g o r u c h u r o b o tn ic z e g o , 3 ) o p o r t u n i s t y c z n ą g o t o w o ś ć s p r z y m i e r z e n i a s i ę z p r a w ic ą S L i P P S w k o ń c o w e j f a z i e w o jn y , 4 ) u c h y l a n i e s i ę o d w a l k i k la s o w e j z e l e m e n t a m i k a p i t a l i s t y c z n y m i n a w s i , 5 ) n i e w i a r ę w z w y c i ę s t w o p a r t i i w w a lc e z w ł a d z ą p a ń s t w o w ą w P o l s c e , 6 ) z a ś c ia n k o w o ś ć i t e n d e n c j e n a c j o n a l i s t y c z n e w p o d e j ś c iu d o p r o b le m ó w g lo b a ln y c h . Z ob . A . C z u b iń s k i , o p . c it ., s. 1 9 3 .

(16)

D ru g im w a ż n y m w y d a r z e n ie m 1948 r. - ob o k p o w s ta n ia P Z P R - b y ły p r z e s u n ię c ia w r a m a c h ścisłeg o k ie ro w n ic tw a k o m u n is ty c z n e g o . D W n ie w y k a z a ł się s a m o d z ie ln o ś c ią w in te r p r e to w a n iu „ k ry z y s u ” p a r tii. W d e b a c ie p o w ie la n o o fic ja ln e slo g an y , o d n o sz ą c e się do p o w odów „ o d c h y le n ia p ra w ic o - w o -n a c jo n a lis ty c z n e g o ”.

O b a w y d a r z e n ia w y m a g a ły o d p o w ie d n ie j in te r p r e ta c ji , d la te g o ro k 1948, b y ł ró w n ie ż ro k ie m w zm o żo n ej p ra c y w y c h o w aw czo -p o lity czn ej z fu n k c jo n a r iu s z a m i s łu ż b y w ię z ie n n e j.

R o k 1948 b y ł p rz e ło m o w y w k s z ta łto w a n iu now ej rz e c z y w isto śc i, w y z n a c z a ł w s c h o d z ą c ą fa z ę p a ń s tw a to ta lita r n e g o , „p o lity c z n e r a m ię ” n ie m ogło w ięc p o z o s ta w a ć w ty le . W ręcz p rz e c iw n ie - j a k w ie lo k ro tn ie to p o d k re ś lo n o — w y z n a c z a ło k ie r u n k i i fo rm y p r z e m ia n w w a lc e o d z ie ń ju trz e js z y .

S U M M A R Y

The article overviews the operations of the P rison D ep artm en t of th e M inistry of Public Security in 1948, and it p a in ts a gloomy picture of an in stitu tio n subjected to to ta lita ria n rule. This frag m en tary analysis of a governm ent d ep artm en t m irrors the policies enacted by th e broader sta te ap p a ra tu s.

Sim ilarly to o ther sta te in stitu tio n s, th e Prison D ep artm en t in itiated a series of purge cam paigns in 1948. The sam e year w itnessed th e creation of th e Polish U nited W orkers’ P a rty and changes in th e composition of top-level p a rty authorities. Both events necessitated new propaganda efforts, and a series of political and educational cam paigns were launched in Polish prisons in 1948. The analyzed y ear w as a b re a k th rough period which shaped the ideological foundations of a rising to ta lita ria n state.