B. M. K.
Sesja naukowa w Olsztynku
poświęcona K. C. Mrongowiuszowi
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 238-241
K ilk a u w ag pod a d re se m przy szłego w y d aw n ictw a. W yd aje się hiecelow é utrzy m y w an ie w d alszy m ciągu w sp óln ego d ziału pośw ięcon ego p ro b le m aty ce a d m in istra cy jn o -lu d n o ścio w ej o raz łączen ie z d ziałem R olnictw o i leśn ictw o zagad n ień m eteorologiczn ych. N ależy przyp u szczać, że skon cen trow an ie w osob nym d ziale d an ych geograficzn ych (np. w ażn ie jsze jez io ra, rzeki itp.), a d m in i stra c y jn y c h i m eteorologiczn ych stw orzyłoby w ca le ciek aw y d ział o w ielu p u n k tach styczn ych.
U w ażam , że n iesy stem aty czn e p u b lik o w an ie d an ych stw a rz a tru d n ości w śled zen iu z ja w isk z roku na rok. P rz y k ład e m pow yższego je s t b ra k w o m a w ian y m „R o czn ik u ” tab licy o urod zen iach żyw ych w g k o le jn o ści urodzeń dziecka, w iek u m atk i i c h a ra k te ru m iejscow ości.
P oza tym n ależałob y op raco w ać w n iektórych d ziałach dane staty sty cz n e w ten sposób, aby m ożna było śledzić k o r e la c ję z jaw isk . Pod tym k ątem w id zen ia w a rto b y chyba przy go to w ać w y dan ie n ajb liż sz e g o „R oczn ik a s ta ty sty czn ego” .
C ałość stan ow i in te re su ją c ą le k tu rę, z a w ie r a ją c ą sta ra n n ie opracow an y m ate riał z w ielu dziedzin ży cia w ojew ództw a.
S ta n isła w Z y ro m ski
KRONIKA NAUKOWA W O JEW Ó DZTW A OLSZTYŃSKIEGO
■ B. M. K .
S E S J A N A U K O W A W O L S Z T Y N K U P O ŚW IĘ C O N A K . C. M RO N G O W IU SZO W I
S ta ran ie m O środ k a B a d a ń N aukow y ch im . W ojciecha K ętrzy ń sk ie go , W ydziału K u ltu r y P re zy d iu m W RN oraz W ojew ód zkiego K o m ite tu F ron tu Je d n o śc i N aro d u zo stała zorgan izow an a S e s ja N au k o w a pośw ięcon a uczczeniu 200 roczn icy urodzin K rz y sz to fa C e le sty n a M ron gow iusza.
S e s ja od była się w m ie jsc u urodzin M ron gow iusza w O lszty n ku w dniu 23 m a ja 1964 r. O b rady otw orzy ł k ierow n ik W ydziału K u ltu r y P re zy d iu m W RN — m gr Jó z e f F a j k o w s k i , p rzew od n iczył im prof, dr A n d rzej B u k o w s k i .
P ierw szy r e fe ra t pt. K rz y sz to f C ele sty n M ron gow iusz — życie i tw órczość w y gło sił dr W iesław B i e ń k o w s k i z K ra k o w a .
A u to r p rze d staw ił tło h istoryczn e w y bran ych , w a żn ie jszy ch m om entów ży cia M ron gow iusza w ra z z ogóln ą c h a ra k te ry sty k ą je g o d ziałaln ości. L o sy M ron gow iusza zw iązan e b y ły z trze m a śro d o w isk am i: d zieciń stw o (1764— 1780) sp ęd ził n a ziem i rodzinn ych M azu r w O lsztynku , M arw ałd zie i Z a le w ie ; w iek m łodzieńczy (1780— 1798) w y pełn iły stu d ia i p r a c a n au cz y cie lsk a w K ró lew cu , w reszcie G d ań sk był o statn im m iejscem , w k tó ry m p raco w a ł ja k o p edagog, k az n o d zieja i uczony aż do śm ie rci (1855).
A u to r zw rócił u w ag ę na rolę d om u i śro d o w isk a w d zieciń stw ie M ron go w iu sza — ja k o p ierw szy ch pod n iet u m iłow an ia polszczyzn y. Z am iłow an ia te ro zw ijał w czasie stu d ió w teologiczn ych i filologiczn ych w K ró lew cu , gdzie w śród stu d iu ją c y c h pod kon iec X V III w iek u p rze w aż ała jeszcze m łodzież p o lsk o -m az u rsk a . M ron gow iusz słu ch ał w y kład ó w K an ta,' k tóry w y w ie rał n a n iego w szech stron n y w pływ . W K ró lew cu zaczął p raco w a ć ja k o n a u czyciel ję z y k a p o lsk iego i le k sy k o g ra f. A u to r w sp o m n iał rów n ież o u w a gach M ron gow iusza n ad p ro je k te m stw o rzen ia k a te d ry ję z y k a p o lsk ieg o na A lb erty n ie w 1797 r. oraz o p rac y k o re k to ra d ru k ów p olsk ich oficyn H a rtu n g a i K a n te ra .
S zczy tow e o siąg n ię cia życiow e przy n ió sł M ron gow iuszow i ok res gd ań sk i, k ie d y to za sły n ą ł ja k o n auczyciel, k az n o d zieja p o lsk i oraz b a d a c z p o lsk iego ję z y k a . W p r a c y p e d ago giczn ej sto so w a ł z pow odzeniem ory gin aln ą, w ła sn ą m etodę n au cz an ia ję z y k a p olsk iego, a w d u sz p a ste rsk ie j łączy ł św ia d o m ą d z ia łaln o ść w y ch ow aw czą z rów n oczesn ym w y k o rz y stan iem je j w słu żb ie u m iło w a n ego jęz y k a. W tw órczości n au k o w ej M ron gow iu sz — p o d k re ślił a u to r — siln ie zw iązał się z p o lsk im i śro d o w isk am i n au k o w y m i różnych zaborów oraz e m ig ra cji, a tak ż e z o śro d k am i n au k i e u r o p e jsk ie j. P o sta w ę o b y w ate lsk ą M ron gow iu sza a u to r w id zia ł w p o d trz y m y w an iu św ia d o m o ści n arod ow ej i obron ie ję z y k a p o lsk iego przed g e rm a n iz a c ją . A n aliza św iad o m o ści n aro d o w e j i po gląd ó w społeczn ych M ron gow iu sza je s t — ja k stw ie rd ził a u to r — zad an iem b a rd z o złożonym i tru d n y m . U n ik a ją c a n ty c y p a c ji w spółczesn ych w y m ogów staw ia n y ch M ron gow iuszow i w tym z a k r e sie o raz k ry te rió w oceny, należy ro zp atrzeć ob iek tyw n e w a rto śc i tk w ią ce w je g o d zia ła ln o ści zw łaszcza p ed ago giczn ej i n au k o w ej. Ś w iad o m o ść n arod ow a M ron gow iu sza w y ra ż a ła się w u zn an iu i p o d n iesien iu do n ajw y ż sz e j h ie rarch ii m ow y o jcz y ste j M azu rów i K aszu b ó w — ję z y k a p o lsk ie g o . P rz e ja w y je j w y stę p o w ały w y raźn ie w p r z e ła m yw an iu p o sta w y lo ja listy c z n e j p o d d an e go p ru sk iego , „p o lsk o -ew an g elick ieg o M a z u ra ” a sta w a ły się szczególn ie w y raźn e w ła śn ie w m om en tach n a j w ię k sz e go zagro żen ia polszczyzn y p rzez g e rm a n iz ację.
N a stę p n ie E d w ard M a r t u s z e w s k i z O stród y o d czytał re fe ra t pt. M ron
go w iu sz a lite ra tu r a p iękn a.
A u to r stw ie rd ził w e w stęp ie , że M ron gow iu sz od zn aczał się w szech stro n n ą e ru d y c ją i u m ysłem en cy kloped yczn ym , lecz ju ż a n a liz a za w a rto ści jego k a le n d a rz y k ró le w ieck ich i p ie rw sz ej czy tan k i (z 1794 r.) w y k a z u je niezbicie, że w śród różn orakich zain tereso w ań M ron gow iu sza zain tere so w an ie lite ra tu rą p o lsk ą w y b itn ie się w y różn iało. Języ k o z n a w cze b a d a n ia M ro n go w iu sza nie b y ły „sz tu k ą d la sz tu k i” czy też „n a u k ą d la n a u k i” , a le od p oczątk u sp ełn iały słu żeb n ą rolę w obec p o lsk ie j lite r a tu r y p ię k n e j. B y ł w ięc M ron gow iu sz nie ty lk o je j zn aw cą, ale też p o p u la ry za to re m i w p ew n y m se n sie k ry ty k ie m (poprzez dokon yw an ie w yboru).
T e m ate m z a słu g u ją c y m n a szczegółow e z b ad an ie i op raco w an ie je s t tem at sto su n k u M ron gow iu sza do tw órczości Ig n a ce go K ra sick ie g o .
Chron ologiczn y p rz e g lą d p ó źn iejszy ch p u b lik a c ji'M ro n g o w iu sz a w y d ob y w a d alsze szczegóły św ia d czą ce zarów n o o e ru d y cji lite r a c k ie j au to ra, ja k o też o je g o u m ie ję tn o ści p o słu giw an ia się m ate riałe m lite rac k im w zależn ości od tego, czy d an a p r a c a p rze zn aczo n a b y ła przed e w szy stk im d la N iem ców u c z ą cych się ję z y k a p o lsk ieg o czy te ż głów nie d la P olak ów . A u to r zw rócił uw agę n a konieczność p ełn ego w y k o rz y stan ia e gze m p larzy z p ry w a tn e j b ib lioteki M ron gow iu sza, w których z n a jd u ją się je g o odręczn e n o ta tk i (np. w zw iązku z pobytem zesp ołu te a tra ln e g o B o g u sła w sk ie g o w G d ań sk u ).
N a szczegółow e p rze b ad a n ie c z e k a ją jeszcz e słow n ik i i g r a m a ty k i M ron go w iu sz a w y d an e po 1825 roku, a z a w ie ra ją c e k ilk a tysięcy cy tató w z p o lsk ie j lite ra tu ry p ię k n e j. A u to r re fe ra tu w y su n ą ł tezę, że w ielb iciel K ra sic k ie g o szyb k o u w zglę d n iał w sw ych p raca ch rów n ież u tw ory rom an tyczn e, które b y ły m u b lisk ie pop rzez sw ą lu dow ość.
N ie słu sz n ie n ie d ocen ia się M ron gow iu sza ja k o tłu m acz a. N a szczególn ą u w ag ę i u zn an ie z a słu g u je przed e w szy stk im je g o p rze k ład fra g m e n tó w O dysei. N ależało b y u stalić, k tóre z utw orów cytow an ych p rzez M ron gow iu sza bez p o d a n ia a u to ra w y sz ły spod je g o p ió ra — i u sto su n k o w ać się do ich w a rto ści lite ra c k ie j.
A u to r stw ie rd zi! w k o n k lu zji, ze te m a t: „M ron gow iusz a lite r a tu r a p ię k n a “ je s t jeszcze zagad n ien iem o tw arty m , za słu g u ją c y m na w łączenie go w zak res p lan ó w badaw czych odpow iedn ich p lacó w ek n aukow ych .
O statn i r e fe r a t pt. M ron gow iusz ja k o jęz y k o zn aw ca w y gło siła m gr H en ryk a K l e c h ó w n a z G d ań sk a.
We w stęp ie a u to rk a om ów iła d otych czasow e p race pośw ięcon e z a in tere so w an iom lin gw isty czn y m M ron gow iusza. S po śró d w sp ółczesn y ch M ron gow iu- szow i p rzytoczyła w y pow ied ź S t. P o t o c k i e g o , J . S. B a n d t k i e g o oraz an o n im a (L e sła w Ł u k a s ze w i с z ?). Z op raco w ań p ó źn iejszy ch po św ięciła sp oro u w agi n astę p u ją c y m arty k u ło m : B. Ś l ą s k i e g o , M ron gow iu sz ja k o
le k sy k o g ra f k a sz u b sk i; K. M ę ż y ń s k i e g o , M ron gow iusz ja k o k an d y d at na p ro fe so ra g r a m a ty k i jęz y k ó w sło w iań sk ich w G im n a zju m K rz e m ie n ieck im ;
S. S ł o ń s k i e g o , M ron gow iu sz ja k o gram aty k .
O m ów ienie a rty k u łu S ł o ń s k i e g o je s t jed n ocześn ie p ró b ą oceny i p o czątk iem p olem iki z je g o krzy w d zący m sp o jrze n iem n a gram a ty czn e p race M ron gow iusza.
N a stę p n y p u n k t re fe ra tu zo sta ł pośw ięcon y le k sy k o g ra fii M ron gow iusza. O m ów iono tu zarów n o dobór słow n ictw a, szero ki je g o za k res, źró d ła e k sce r- p ow ane. N a p rzy k ła d z ie zacytow an ych h a se ł lu p ik u fe l, lu p isk ó ra , łow czy,
sro k a , n ac a c k a ć się, p o k azan o m etodę o p raco w an ia h aseł, w sk az an o n a sp e c y
fik ę h a se ł rzeczow n ikow ych , czasow nikow ych, p rzym iotn ikow ych i innych. W p od su m ow an iu rozw ażań d otyczących o siągn ię ć le k sy k o g ra ficz n y ch M ron g ow iu sza p odkreślon o w n ik liw o ść n au kow ą, je g o u w ag ę n a osobliw ości fo n e tyczne, n a fon e ty k ę g w aro w ą o raz na zach od zące w ą tp liw o ści fle k sy jn e (np. końc. a lu b u w dop. 1. p.), stw ierdzon o, że M ron gow iu sz p rzy ta cza ł w łasn e sp o strze że n ia etym ologiczn e i h istoryczn e, trafn ie d o b ie ra ł c y ta ty ilu str u ją c e k on tek stow e użycie z p o d an iem k w a lifik a to ró w : chron ologiczn ego, g e o g ra fic z n ego oraz n orm aty w n o -sty listy czn ego . J a k o b ra k i z d zisiejsze g o p u n k tu w id ze n ia w y su n ię to n iepełn ość w y k a zu au torów i źród eł ek scerpow an ych , p o m ija n ie w ielu sk ró tó w stosow an ych w p racy , n ie jasn o ść od sy łaczy .
O stateczn ie je d n a k zalety sło w n ik a p rz e w y ż sz ają je g o w a d y i n ależy w y soko ocenić o siąg n ię cia M ron gow iusza w te j dziedzinie.
Z kolei K lech ó w n a ro zp a trz y ła gram a ty czn e p race M ron gow iusza b io rąc pod u w ag ę o statn ią g ra m a ty k ę w yd. w 1837 roku. A u to rk a p rze p ro w ad ziła szczegółow ą an alizę różnych d ziałów g ra m a ty k i p o le m izu jąc z jed y n y m na ten te m a t arty k u łe m S ł o ń s k i e g o , w k tó ry m ten że ocenił n eg a ty w n ie p race gram aty czn e M ron gow iu sza, m a ją c głów n ie n a u w ad ze sła b e opracow an ie fon ety k i. S ł o ń s k i sk w ito w a ł jed n y m zd an iem fle k s ję u M ron gow iusza, p od czas gd y w te j dziedzinie je g o p r a c a z a słu g u je n a sze rsz e om ów ienie (jako - p ie rw sz y o k re ślił podział rzeczow n ików na m ięk k o- i tw ard o tem ato w e). G r a m aty k a ta nie je s t z p ew n ością d o sk o n ała, a le u siln a, 40 la t tr w a ją c a p raca - n ad n ią d oprow ad ziła do sze re g u słu szn y ch sp ostrzeżeń n ad fo rm am i i bu dow ą ję z y k a , o czym p rzy ocenie n ale ży p am iętać.
W zakoń czen iu re fe ra tu a u to rk a p o k az ała w k ład M ron gow iusza w e w sp ó ł czesne języ k o zn aw stw o , cy tu ją c n a jw ię k sz e epokow e p race le k sy k o graficz n e , k tó re w w y kazie w y ko rzy stan y ch źródeł p o d a ją n azw isk o g d ań sk ie g o słow n i- k arz a. P on ad to w sk az ała , że w w ielu sw oich w y pow ied ziach i p ra c a c h M ron gow iu sz m ów ił o p ok rew ie ń stw ie jęz y k ó w słow iań sk ich , b a łto sło w ia ń sk ich , « n aw et in d o e u ro p e jsk ich choć oczyw iście pełn ego s k ła d u rodziny in d o e u ro p e j- sk ie j n ie znał.
K o ń cz ąc r e fe r a t a u to rk a w y su n ę ła p o stu la ty odnośnie przy szły ch opracow ań . S e s ję po d su m o w ał prof, d r A n d rzej B u k o w sk i, n astęp n ie uczestn icy S e s ji złożyli w ią za n k ę k w ia tó w w m ie jsc u u rod zen ia K rz y sz to fa C e le sty n a M ron- gow iu sza.
W go d zin ach popołu dn iow y ch z e b ra n i zw ied zili P o la G ru n w ald z k ie, po czym u d a li się do rodzin n ej m iejsco w o ści M ron gow iu sza — M arw ałd u , w pow . ostród zkim . T u ta j, w c za sie w ieczorn icy prof. A . B u k o w sk i w p o p u la rn e j fo rm ie opow iedział zgrom ad zon ej lu d n o ści o ży ciu i tw órczości M ron gow iusza, n astęp n ie Z esp ół P ow iatow ego D om u K u ltu r y w O stródzie p rz e d sta w ił „ S u itę m a z u r sk ą ” , k tó rą, w o p arciu o m otyw y lu dow e, ułoży ł E. M a rtu sze w sk i.
W O JC IE C H W R Z E S IŃ S K I
S E M IN A R IU M W R U C IA N E M D O T Y C Z Ą C E SP R A W L U D N O ŚC I P O L S K I E J W N IE M C Z E C H W L A T A C H 1920 — 1939
W R u cian em w d n iach od 26 do 30 czerw ca 1964 ro k u odbyło się ogóln opolsk ie sem in ariu m h istoryczn e pośw ięcon e sp ra w o m lu d n o ści p o lsk ie j w N iem czech w ok resie R e p u b lik i W eim arsk ie j i T rz ecie j R zeszy (do ch w ili w y b u ch u w ojn y ). S e m in ariu m zo stało zorgan izow an e z in ic ja ty w y O śro d k a B a d a ń N au k ow y ch im . W ojciech a K ętrzy ń sk ie g o , S to w a rz y sz e n ia S p o łe c z n o -K u ltu ra ln e g o „ P o je zie rze ” , p rzy p o p arciu Z a rz ą d u W ojew ód zkiego T o w arzy stw a R ozw oju Ziem Z achodn ich i W ydziału K u ltu ry P re z y d iu m W ojew ód zkiej R ad y N a ro d o w ej w O lsztynie. W se m in ariu m w zięło u d zia ł trzy d zieści sied e m osób (historycy, ekonom iści, d em o grafo w ie, p u b licy ści i d aw n i człon kow ie Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech). P rz y b y li n a se m in ariu m rep re ze n to w ali p la có w k i b ad aw cze n a stę p u ją c y c h śro d o w isk : w ro cław sk ie go (U n iw ersy tet im . B o le sła w a B ie r u ta i Z a k ła d H isto rii Ś lą s k a P A N ), opo lsk iego (Ś lą sk i In sty tu t N aukow y ), k a to w ick iego (In sty tu t Ś lą s k i i W yższa S z k o ła Ekonom iczna), zielo n o gó rsk iego (L u b u sk ie T o w arzy stw o N aukow e), szczeciń sk iego (W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e), g d ań sk ie g o (W yższa S zk o ła P e d a go g icz n a i In sty tu t B a łty ck i), to ru ń sk ie g o (U n iw ersy te t M. K o p e rn ik a), p o zn ań sk iego (In sty tu t Zachodni), w a rsz aw sk ie g o (In sty tu t H isto rii P A N , W ojskow y In sty tu t H istoryczn y, S p ó ł dzielczy In sty tu t N a u k o w o -B a d a w czy ) i o lszty ń sk iego (O środ ek B a d a ń N a u k o w ych im . W ojciech a K ę trz y ń sk ie g o i M uzeum M azu rsk ie). W sem in ariu m w zięli rów n ież u d ział d ziałacze T o w arzy stw a R ozw oju Ziem Z achodn ich, p rze d staw iciele K W P Z P R w O lsztynie, re d a k to rz y p ism : „T ry b u n y L u d u ” , „G ło su O lsz ty ń sk ie go ” , m iesięczn ik a „N a d o d rze ” , ty g o d n ik a „ S to lic a ” i P o l sk ieg o R a d ia w O lszty n ie oraz by li d ziałacze Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech. S e m in ariu m otw orzy ł S e k r e ta rz G e n e raln y O śro d k a B a d a ń N au k ow y ch im. W. K ę trz y ń sk ie g o w O lszty n ie m g r Wł. O g r o d z i ń s k i . P o p rzy w itan iu w szy stk ich p rzy b y ły ch n a se m in ariu m p o d k re ślił znaczenie, ja k ie m a ją tego r o d z a ju sp o tk a n ia i m ogą m ieć w p rzy szło ści d la ro zw o ju b a d a ń n ad h isto rią n ajn o w sz ą Z iem Z ach odn ich i P ółnocnych. O o b jęcie k ie ro w n ictw a n aukow ego sem in ariu m p o p ro sił p ro f, d ra H e n ry k a Z i e l i ń s k i e g o (U B B W rocław ). P ierw szy r e fe r a t pt. L iczeb n o ść i rozm ieszczen ie P o lak ó w w N iem czech
w la tach 1920— 1933 w y gło sił d r Je r z y J a c i m i r s k i (W SE K ato w ice). Ja k o
p o d sta w ę do u sta le n ia liczeb n o ści i rozm ieszczen ia P o lak ó w w N iem czech w y k o rz y stał a u to r d an e z n iem ieckich sp isó w lu dn ości, za w ie rając y c h m . in. in fo rm a c je o ję z y k u o jcz y sty m b ad a n y ch osób. W o p arciu o te m a te ria ły m ógł r e fe re n t p rze d staw ić rów n ież — co zrobił na w stęp ie — e w o lu cję p y ta n ia KomuQikaljj 16
