Praktyka ochrony i odnowy zabytków w Polsce w świetle przepisów prawnych oraz standardów międzynarodowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 687. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Micha∏ G∏uszak Katedra Ekonomiki NieruchomoÊci i Procesu Inwestycyjnego. Praktyka ochrony i odnowy zabytków w Polsce w Êwietle przepisów prawnych oraz standardów mi´dzynarodowych 1. Wst´p Okres transformacji ustrojowej przyniósł zmiany w wielu dziedzinach życia w Polsce. Przeobrażenia nie ominęły również sfery nieruchomości, w tym obszaru nieruchomości zabytkowych. Wraz z malejącą rolą państwa w gospodarce ciężar odpowiedzialności za utrzymanie dziedzictwa kulturalnego spoczął w głównej mierze na inwestorach prywatnych, w rękach których znalazła się znaczna część zasobu nieruchomości zabytkowych. Oczywiście zmiana sytuacji pociągnęła za sobą różnego rodzaju konsekwencje, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Celem niniejszego opracowania jest omówienie praktyki ochrony i odnowy zabytków w Polsce w świetle obowiązujących przepisów prawnych oraz wybranych standardów międzynarodowych. Analiza ma na celu zbadanie trzech zasadniczych kwestii: – czy praktyka ochrony i odnowy zabytków różni się istotnie od wzorców wyznaczonych przez przepisy prawne i standardy międzynarodowe? – jakie są przyczyny ewentualnych odchyleń? – jakie mogą być konsekwencje odchyleń dla zasobu nieruchomości zabytkowych? Zamiarem autora jest udzielenie przynajmniej częściowej odpowiedzi na tak postawione pytania..

(2) Michał Głuszak. 62. 2. Mi´dzynarodowe standardy ochrony i odnowy zabytków Zabytki odgrywają doniosłą rolę w procesie identyfikacji kulturowej oraz w utrwalaniu poczucia tożsamości i związków z danym miejscem, regionem czy krajem. Są specyficznymi dokumentami historycznymi dotyczącymi minionych epok. Widać to, zwłaszcza jeśli prześledzi się etymologię terminu „zabytek”. Angielski termin monument pochodzi od łacińskiego słowa monumentum, które oznaczało pomnik, pamiątkę, dokument. Polski termin „zabytek” pochodzi od staropolskiego określenia zabyty, czyli zapomniany1. Idąc tropem etymologicznych korzeni można skonstatować, iż zabytek jest znakiem, który przypomina o zapomnianych wydarzeniach, ludziach lub kulturze. W związku ze swoją rolą – informowaniem o minionych, zapomnianych wydarzeniach – zabytki były od stuleci objęte szczególną opieką i poważaniem. Byłoby naiwnością przypuszczać, że zaczęto je odnawiać dopiero w ostatnim stuleciu. Prawdą jest natomiast, że podejmowanie metodycznych i popartych badaniami naukowymi prac restauracyjnych i konserwatorskich jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Początków świadomej działalności mającej na celu ochronę zabytków należy szukać w Europie. W XVII w. powstał w Szwecji pierwszy urząd konserwatora. Bardziej skoordynowane zabiegi mające na celu opiekę nad zabytkami pojawiły się jednak dopiero w XX w. Pierwszą poważną próbę ustalenia wspólnych zasad ochrony i konserwacji zabytków podjęto w 1931 r. na I Międzynarodowym Kongresie w Atenach powołanym przez Międzynarodowe Biuro Muzeów przy Międzynarodowym Instytucie Współpracy Intelektualnej. Konferencja przyjęła wspólną deklarację zasad postępowania w zakresie ochrony i odnowy zabytków, zwaną Kartą Ateńską. Karta restauracji zawierała kilka podstawowych postulatów dotyczących postępowania z nieruchomościami zabytkowymi. Kluczowa była zwłaszcza teza, że wszystkie państwa są zainteresowane zachowaniem zabytków, dlatego działalność w tym względzie powinna mieć charakter międzynarodowy2. Kolejnym ważnym postulatem było stwierdzenie, że należy rezygnować z całkowitej restauracji zabytku na rzecz jego trwałej, systematycznej konserwacji. Trzecią generalną zasadą zawartą w Karcie Ateńskiej było zalecenie, aby zabytek architektury był (o ile to możliwe) stale użytkowany. Nieprzerwane użytkowanie obiektu, które jest zgodne z jego historycznym i artystycznym charakterem, sprzyja zachowaniu obiektu zabytkowego i zapewnia ciągłość jego funkcjonowania3. 1. S. Belniak, S. Maciejowski, Rynek zabytkowych nieruchomości miejskich – przykład Krakowa [w:] Miasto historyczne. Potencjał dziedzictwa, pod red. K. Brońskiego, J. Purchli, Z. Zuziaka, Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków, Kraków 1997, s. 159. 2 The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments, Athens 1931. 3 Ibidem..

(3) Praktyka ochrony i odnowy zabytków…. 63. Ważną cezurą w rozwoju myśli konserwatorskiej było przyjęcie przez II Międzynarodowy Kongres Architektów i Konserwatorów, który odbył się w Wenecji w 1964 r., zespołu zasad nazwanego Międzynarodową Kartą Konserwacji i Rewaloryzacji Zabytków i Miejsc Zabytkowych. Karta, powszechnie nazywana Kartą Wenecką, stanowi, że „konserwacja zabytków zakłada przede wszystkim obowiązek ciągłości ich należytego utrzymania”4. Konserwacji sprzyja zwłaszcza zagospodarowanie zabytku na cele społeczne. Pożądane użytkowanie nie powinno jednak pociągać za sobą zmian układu bądź wystroju budowli. W Karcie Weneckiej podkreślone jest również znaczenie zbierania, przechowywania i rozpowszechniania informacji o zabytkach5. Ważnym dokumentem zawierającym standardy dotyczące konserwacji zabytkowych obszarów miejskich jest również Karta Waszyngtońska. Została ona przyjęta przez ICOMOS (Międzynarodową Radę ds. Zabytków i Miejsc Zabytkowych) w 1987 r. Jej celem było doprecyzowanie tych zaleceń zawartych we wspomnianej wcześniej Karcie Weneckiej, które dotyczyły odnowy miast historycznych. W myśl Karty Waszyngtońskiej konserwacja w tym zakresie oznacza podejmowanie wszelkich koniecznych kroków, mających na celu ochronę i restaurację tych miejsc, jak również ich rozwój i harmonijną adaptację do współczesnych funkcji. Najważniejszym ustaleniem Karty jest konstatacja, że działania konserwatorskie powinny być integralną częścią zwartej polityki mającej na celu ekonomiczny i społeczny rozwój obszaru miejskiego. Planowanie powinno odbywać się nie tylko na szczeblu miejskim, lecz też regionalnym, a nawet centralnym6. Istotne, jeśli chodzi o konserwację zabytkowych obszarów miejskich, są również tzw. rezolucje dotyczące konserwacji małych miast historycznych, podjęte w czasie IV Generalnego Zgromadzenia ICOMOS-u w Brugii w 1975 r. Podkreślały one, że zagrożeniami dla miast historycznych są zarówno brak ekonomicznej aktywności (który prowadzi do emigracji populacji miejskiej i procesów degradacji obszaru), jak i zbyt rozwinięta aktywność ekonomiczna (która powoduje zaburzenie harmonii starych struktur poprzez wprowadzenie elementów nowych, zagrażających harmonii układu urbanistycznego)7. Jednym z ważniejszych dokumentów, zawierających międzynarodowe standardy dotyczące ochrony zabytków, są również „Zasady rejestrowania zabytków, grup budynków i miejsc zabytkowych”, opracowane podczas XI Generalnego 4 International Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites, Venice 1964. 5 Ibidem. 6 Charter for the Conservation of Historic Towns and Urban Areas, Washington 1987. 7 Resolutions of the International Symposium on the Conservation of Smaller Historic Towns, at the 4th ICOMOS General Assembly, Bruges 1975..

(4) Michał Głuszak. 64. Zgromadzenia ICOMOS-u, które odbyło się w Sofii w październiku 1996 r. Potrzeba rejestrowania wynika z konieczności: gromadzenia wiedzy o zabytkach, pobudzania zainteresowania społeczeństwa ochroną zabytków, posiadania informacji koniecznych przy konserwacji obiektów. Prowadzenie dokumentacji umożliwia również kontrolę sposobu użytkowania i konserwacji obiektu. Dokument stanowi, że dokumentacja powinna być prowadzona na odpowiednim dla klasy obiektu stopniu szczegółowości, oraz precyzuje, jakie informacje powinny się znaleźć w rejestrze. Rejestry powinny być na bieżąco aktualizowane, dostępne i dobrze zabezpieczone8. Wspomniane powyżej dokumenty nie są aktami prawnymi sensu stricto. Ich rola polega przede wszystkim na wyznaczaniu międzynarodowych standardów ochrony i odnowy zabytków. Nie do przecenienia jest również ich oddziaływanie moralne polegające na pobudzaniu aktywności społecznej i kreowaniu postaw sprzyjających opiece nad dziedzictwem kulturowym. 3. Uwarunkowania organizacyjno-prawne ochrony i odnowy zabytków w Polsce Zabytkowe obiekty architektoniczne są specyficznym rodzajem nieruchomości. Ich wyjątkowość przejawia się w różnych wymiarach, w jakich funkcjonują: fizycznym, ekonomicznym oraz normatywnym. Analiza procesów ochrony i odnowy zabytków nie może nie uwzględniać tej specyfiki, a zwłaszcza scharakteryzowania uwarunkowań instytucjonalno-prawnych. Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie związane z ochroną dóbr kultury była do niedawna Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury9. Obecnie aktem normatywnym regulującym kwestię nieruchomości zabytkowych jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami10. Ustawa weszła w życie 17 listopada 2003 r., a akty wykonawcze do niej – w 2004 r. Omawiana ustawa nakłada na organy rządowe i samorządowe obowiązek m.in.: – zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony dóbr kultury, – kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, – zapobiegania zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytku, 8. Principles for the Recording of Monuments, Groups of Buildings and Sites, Sofia 1996. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, tekst jednolity Dz.U. 1999, nr 98, poz. 1150 ze zm.; Dz.U. 2000, nr 120, poz. 1268; Dz.U. 2002, nr 25, poz. 253, nr 113, poz. 984. 10 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568. 9.

(5) Praktyka ochrony i odnowy zabytków…. 65. – uwzględnienia zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym11. Obowiązki te i wynikające z nich zadania ustawa definiuje jako ochronę zabytków. Na właścicieli i użytkowników dóbr kultury ustawa nakłada obowiązek utrzymania należących do nich dóbr kultury we właściwym stanie i definiuje go jako opiekę nad zabytkami. Polega ona m.in. na zapewnieniu warunków: – korzystania z zabytku w sposób zapewniający zachowanie jego wartości, – zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, – naukowego badania i dokumentowania obiektu12. Największa odpowiedzialność za utrzymanie właściwego stanu i wykorzystanie konkretnego obiektu spoczywa więc na jego właścicielach i użytkownikach. Ponieważ własność obiektów zabytkowych w warunkach gospodarki rynkowej coraz częściej przechodzi z sektora publicznego do sektora prywatnego, to na nim, w coraz większym stopniu, spoczywają obowiązki związane z konserwacją i odnową zabytków. Ochronę nad dobrami kultury sprawują m.in. minister właściwy do spraw kultury i dziedzictwa narodowego przy pomocy generalnego konserwatora zabytków oraz wojewoda przy pomocy wojewódzkiego konserwatora zabytków jako kierownika wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków wchodzącego w skład zespolonej administracji wojewódzkiej13. Organizację organów związanych z ochroną zabytków przedstawia rys. 1. Zgodnie z ustawą, organy rządowe i samorządowe zobowiązane zostały do zapewnienia warunków prawnych i finansowych dla ochrony zabytków, aby wspomóc właścicieli i użytkowników zabytków w wypełnianiu ich obowiązków. W związku z tym – oprócz zorganizowania służb ochrony oraz ośrodków dokumentacji zabytków – ustawodawca przewidział pewne prawa związane z ulgami finansowymi dla właścicieli i użytkowników konkretnych obiektów zabytkowych. Pomoc jednostek rządowych i samorządowych dla właściciela lub użytkownika obiektu wpisanego do rejestru zabytków może przybierać postać: – bonifikaty przy ustalaniu ceny sprzedaży nieruchomości należących do Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, – bonifikaty przy ustalaniu opłaty z tytułu trwałego zarządu nieruchomości, – bonifikaty przy ustalaniu opłaty za użytkowanie wieczyste nieruchomości gruntowej, 11. Ibidem, art. 4. Ibidem, art. 5. 13 Ibidem, art. 89. 12.

(6) Michał Głuszak. 66. – zwolnienia od podatku od nieruchomości, – zwolnienia od podatku od nabycia spadku, – dotacji na prace remontowe i konserwatorskie.. Minister Kultury. Wojewoda. Generalny Konserwator Zabytków. Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura. Rys. 1. Organizacja organów ochrony zabytków Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568.. Należy zaznaczyć, że mimo iż ustawa dość szeroko definiuje obiekty zabytkowe podlegające ochronie, to wszystkie środki pomocy państwa dotyczą jedynie obiektów wpisanych do rejestru zabytków, natomiast pomijają te będące w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków czy też, te „których charakter zabytkowy jest oczywisty”. W Sejmie trwają aktualnie prace nad projektem ustawy o rewitalizacji, który ma wspomóc m.in. zadania związane z odnową zdegradowanych obszarów zabytkowych na terenach miejskich. Projekt ww. ustawy definiuje pojęcia ustawowe precyzujące terminologię używaną w doktrynie i praktyce, przewiduje stworzenie sprawnych instrumentów wspomagających działania związane z rewitalizacją (w tym w znacznej mierze te związane z regeneracją tkanki zabytkowej)14. Nie należy również zapominać, że zespoły zabytkowe spełniają funkcje mieszkaniowe. Degradacja budynków zabytkowych niesie za sobą poważne konsekwencje. 14. http://www.umirm.gov.pl.

(7) Praktyka ochrony i odnowy zabytków…. 67. społeczne. Projekt ustawy o rewitalizacji jest także odpowiedzią na tego rodzaju problemy związane z odnową zabytkowych centrów miejskich15. 4. Praktyka ochrony zabytków w Polsce Truizmem jest stwierdzenie, że praktyka życia codziennego znacznie odbiega od najdoskonalszych założeń i modeli teoretycznych. Rozbieżność pomiędzy praktyką ochrony zabytków w Polsce a międzynarodowymi standardami i teoretycznymi zaleceniami łatwo stwierdzić, kiedy przeanalizuje się funkcjonowanie ram instytucjonalnych. Zgodnie ze standardami międzynarodowymi, w pewnym stopniu zinstytucjonalizowanymi w ustawodawstwie polskim, państwo powinno stworzyć odpowiednie ramy administracyjne, prawne i organizacyjne do wspierania ochrony i rewaloryzacji obiektów zabytkowych. Zasadne jest wobec tego pytanie, czy polskie uwarunkowania prawne spełniają wspomnianą wyżej rolę. Ogólnie można powiedzieć, że działania legislacyjne na tym obszarze charakteryzował brak konsekwencji. Dotyczy to szczególnie kwestii związanych z decentralizacją zadań przy realizowaniu reform ustrojowych państwa. Przekazywaniu zadań na niższe szczeble nie towarzyszyło zapewnienie środków finansowych na ich realizację, co w szczególności dotyczyło jednostek samorządowych. Także regulacje prawne, dotyczące kompetencji organów administracji rządowej oraz organów jednostek samorządu terytorialnego wszystkich szczebli, zbyt ogólnie określają zadania w dziedzinie ochrony dóbr kultury. Potwierdzeniem niedoskonałego funkcjonowania Służby Ochrony Zabytków są wyniki kontroli przeprowadzonej przez NIK w połowie 2002 r. Kontrola objęła funkcjonowanie różnych organów związanych z ochroną dziedzictwa kulturalnego (m.in. Ministerstwa Kultury, Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, wojewódzkich oddziałów Służby Ochrony Zabytków) w latach 2000–2002. Wyniki kontroli wskazują, że wprowadzona w 1999 r. reforma administracyjna kraju nie wpłynęła na poprawę funkcjonowania systemu ochrony zabytków. W trakcie kontroli stwierdzono aberracje, dotyczące wykonywania obowiązków przez organy administracji rządowej i jednostki samorządowe sprawujące ochronę dóbr kultury. We wszystkich skontrolowanych wojewódzkich oddziałach Służby Ochrony Zabytków stwierdzono nieprawidłowości dotyczące prowadzenia rejestrów i zbiorów dokumentów zabytków16. Według oceny NIK wojewódzcy konserwatorzy zabytków zbyt rzadko korzystali z uprawnień do wydawania decyzji 15. Znamienny jest fakt, że opracowany przez UMiRM Podręcznik rewitalizacji zaczyna się od słów św. Augustyna: „Miasta nie składają się tylko z domów i ulic, ale z ludzi i ich marzeń”. 16 Ibidem, s. 3..

(8) Michał Głuszak. 68. nakazujących przeprowadzenie konserwacji, wstrzymujących czynności przy zabytkach podejmowane bez zezwolenia oraz nakazujące przywrócenie zabytku lub jego otoczenia do poprzedniego stanu17. Jednocześnie NIK zwrócił uwagę na fakt, że organy ochrony zabytków prowadziły działalność w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej, przy niedostosowaniu regulacji prawnych do współczesnych realiów oraz w warunkach niekompletnych i niestabilnych rozwiązań organizacyjnych18. Być może poprawę w funkcjonowaniu służby ochrony zabytków przyniesie wprowadzenie pod koniec 2003 r. nowej ustawy. Podstawowe znaczenie ma sprawne wprowadzenie odpowiednich rozporządzeń wykonawczych do ustawy, dzięki którym będzie ona mogła być stosowana w pożądanej formie. Nie należy również zapominać, że normy prawne muszą zostać poparte odpowiednimi rozwiązaniami organizacyjnymi i środkami budżetowymi. Jak wykazała wspomniana kontrola NIK, brak korespondencji miedzy zapisami ustawowymi a środkami do ich realizacji był zasadniczą przeszkodą w wykonywaniu zadań związanych z ochroną zabytków. 5. Praktyka odnowy zabytków w Polsce Oczywiście działanie Służby Ochrony Zabytków nie wyczerpuje problematyki związanej z odnową nieruchomości zabytkowych w Polsce. Aby analiza była kompletna, konieczne jest również zbadanie działań właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych pod kątem występujących zaburzeń i patologii. Według danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie z grudnia 2002 r., do rejestru zabytków A obejmującego zabytki nieruchome (architekturę i budownictwo) wpisano łącznie 59 509 obiektów. Jeśli chodzi o przestrzenne rozmieszczenie zasobu, najwięcej obiektów jest w województwach: dolnośląskim (7372), wielkopolskim (6153) i mazowieckim (5765)19. Większość ze wspomnianych obiektów może stać się przedmiotem obrotu rynkowego i znajduje się w kręgu zainteresowania prywatnych inwestorów. Obiekty zabytkowe, jak wszystkie inne nieruchomości, podlegają różnorodnym procesom inwestycyjnym, dzięki którym spełniają określone funkcje. Mówiąc ogólnie, prace inwestycyjne związane z odnową zabytków mogą być prowadzone w sposób mniej lub bardziej zbliżony do optymalnego.. 17. Ibidem, s. 4. Ibidem, s. 3. 19 http://www.kobidz.org.pl/html/zbiory.htm 18.

(9) Praktyka ochrony i odnowy zabytków…. 69. Optymalna odnowa zabytku polega na przystosowaniu obiektu do spełniania współczesnych funkcji, przy jednoczesnym respektowaniu charakteru samego obiektu. Konserwacji nieruchomości zabytkowej sprzyja jej ciągłe, konsekwentne użytkowanie. Konieczne wydaje się więc znalezienie „złotego środka” pomiędzy wymogami współczesnego życia (co w praktyce oznacza chęć odpowiedniego wykorzystania potencjału zabytku przez inwestora) a wymogami konserwatorskimi (zmierzającymi do najwierniejszego zachowania jego fizycznej formy i struktury) 20. Innymi słowy, optymalny sposób odnowy zabytku polega na przywróceniu mu wartości artystycznej, architektonicznej (przy uwzględnieniu historycznego znaczenia obiektu), funkcjonalnej i użytkowej (tak aby mógł w przyszłości spełniać określone funkcje). Można śmiało stwierdzić, że proces odnowy nie tylko może być, ale jest prowadzony albo w sposób optymalny, albo w sposób odbiegający od optymalnego. Istnieje kilka scenariuszy procesu odnowy, z których każdy ma swoje uzasadnienie. Cztery modelowe scenariusze przedstawia rys. 2.. Zabytek częściowo odrestaurowany. iiib. iiia Zabytek w złym stanie technicznym. i. ii. Zabytek zrewaloryzowany Zabytek zdegradowany. Rys. 2. Potencjalne scenariusze procesu odnowy zabytków Źródło: opracowanie własne.. Wytypowanie scenariuszy odnowy zabytków jest rzeczą względnie prostą. Znacznie trudniejsze jest wyjaśnienie przyczyn, dla których proces odnowy realizuje dany scenariusz: i) optymalny przebieg procesu rewaloryzacji – odnowa zgodna z charakterem obiektu przy jednoczesnej adaptacji do współczesnych funkcji. Aby scenariusz został zrealizowany, konieczna jest współpraca inwestora oraz wojewódzkiego konserwatora zabytków; ii) patologiczny przebieg procesu rewaloryzacji – odnowa niezgodna z charakterem obiektu. Chodzi tu głównie o dokonywanie przez właścicieli i użytkow20. Por. pkt 2 niniejszego opracowania..

(10) Michał Głuszak. 70. ników nieruchomości zabytkowych prac remontowo-budowlanych, nie konsultowanych z odpowiednimi organami Służby Ochrony Zabytków lub odbiegających w istotny sposób od wytycznych konserwatorskich w tym zakresie. Z oczywistych powodów trudno jest ocenić skalę takiego zjawiska. Można jednak przypuszczać, że przypadków mniej lub bardziej umyślnego łamania obowiązującego prawa jest sporo, a jedynie pewien ich odsetek jest pokazany w statystykach. Praktyka związana z nieprzestrzeganiem wytycznych konserwatorskich jest trudna do wykrycia. Powodem jest głównie specyfika obiektu zabytkowego – unikalność i wyjątkowość powoduje, że w zasadzie niemożliwa jest absolutnie pewna ocena stanu zachowania obiektu przed rozpoczęciem prac. Często, mimo stwierdzenia nieprawidłowości, konserwatorom zabytków brakuje środków i woli koniecznej do zapobiegania skutkom takich działań. Samowole właścicieli i użytkowników zabytków prowadzą do niszczenia i dewaluowania wartości obiektów zabytkowych (które często tracą wiele ze swoich walorów architektoniczno-artystycznych). Część badaczy wskazuje również na niebezpieczeństwo degradacji kulturowej, jakie niesie nadmierna komercjalizacja obiektów zabytkowych, zwłaszcza w historycznych centrach miast. Akcentują oni zwłaszcza zagrożenie, jakie powoduje nadmierna implementacja obcych kulturowo elementów zachodnich21; iiia) zaniechanie rewaloryzacji obiektu: punktem wyjścia tego scenariusza są zbyt rygorystyczne wytyczne konserwatorskie. Rygory mogą istotnie ograniczyć możliwość adaptacji nieruchomości do nowych funkcji, a w bardziej skrajnych przypadkach uniemożliwiają wręcz przeprowadzenie niezbędnych prac rewaloryzacyjnych. W takim wypadku potencjalny (i racjonalnie kalkulujący) inwestor może zrezygnować z planowanej inwestycji. Brak możliwości przystosowania zabytku do interesującej właściciela funkcji (zwykle komercyjnej) oznacza bowiem brak perspektyw na zwrot zainwestowanych w rewaloryzację obiektu środków. Nie bez znaczenia jest również trudność dokładnego oszacowania nakładów inwestycyjnych przed przystąpieniem do działań rewaloryzacyjnych (które oznaczają przeprowadzanie kosztownych badań obiektu i wymaganej dokumentacji). Trudny dostęp do informacji koniecznych w analizie opłacalności przedsięwzięcia jest również czynnikiem odstraszającym potencjalnych inwestorów. Brak zaś zainteresowanych inwestorów prywatnych, w sytuacji niedostatku środków w budżecie państwa i gmin, często oznacza dla obiektu zabytkowego dalsze popadanie w ruinę. Jest to szczególnie widoczne, jeśli przyjrzeć się sytuacji panującej na rynku zabytkowych nieruchomości położonych w peryferyjnych obszarach kraju22. Chodzi tu zwłaszcza o problemy ze sprzedażą zespołów dworsko-ogrodo21. A. Karwińska, Problemy rozwoju Krakowa do roku 2000 [w:] Problemy inwestowania i rynku nieruchomości, pod red. R. Borowieckiego, AE w Krakowie, Kraków 2000, s. 182. 22 A. Dobies, Biznes na zabytkach, „Nieruchomości, Rynek, Prawo” 2002, nr 29..

(11) Praktyka ochrony i odnowy zabytków…. 71. wych znajdujących się we władaniu Agencji Własności Rolnych Skarbu Państwa23 (Agencja do końca 2001 r. przejęła 2222 takie nieruchomości24). Mimo stosowania ustawowych bonifikat, wiele przetargów zostało unieważnionych z powodu braku chętnych. Jak się wydaje, czynnikami zniechęcającymi inwestorów do zakupu są: zła lokalizacja (ograniczone możliwości zagospodarowania obiektu na cele komercyjne), zły stan techniczny (wysokie koszty remontów sięgające 70–80% wartości odtworzeniowej), rygory konserwatora zabytków (ograniczające możliwość i zwiększające koszty adaptacji) oraz stan prawny25. iiib) częściowa odnowa obiektu: punktem wyjścia scenariusza są zbyt rygorystyczne wytyczne konserwatorskie, które uniemożliwiają adaptację obiektu do współczesnych potrzeb. Rezultatem końcowym procesu odnowy jest obiekt zabytkowy odrestaurowany fizycznie, ale nieprzystosowany do pełnienia funkcji użytecznych dla inwestora. Ciągła eksploatacja obiektu sprzyja jego konserwacji, więc obiekt odgrywający jedynie rolę „historycznego skansenu” może być skazany na powolną degradację i niszczenie. Scenariusz ten wydaje się jednak ograniczony do nieruchomości zabytkowych, których właścicielem jest sektor publiczny (tylko Skarb Państwa lub samorząd terytorialny mogą pozwolić sobie na odnowę zabytku, który nie będzie spełniał żadnych praktycznych funkcji). Będący w podobnej sytuacji wyjściowej racjonalny inwestor prywatny raczej odstąpi od odnowy obiektu (czyli zrealizuje scenariusz iiia), względnie dokona prac remontowo-budowlanych nie respektując wytycznych konserwatorskich (realizując scenariusz ii). 6. Wnioski Opierając się na wynikach przeprowadzonej analizy należy stwierdzić, że ochrona zabytków w Polsce wciąż odbiega od międzynarodowych standardów i zaleceń w tej dziedzinie. Jedną z przyczyn jest złe funkcjonowanie Służby Ochrony Zabytków oraz nieprzystające do nowych warunków przepisy prawne. Nie bez znaczenia jest również niedostatek środków na realizację zadań z zakresu ochrony zabytków w budżecie państwa i samorządów. Ważnym problemem jest kwestia aktualności i kompletności rejestru i ewidencji zabytków jako źródeł informacji o obiektach zabytkowych. Jeśli chodzi o praktykę odnowy zabytków w Polsce, można zauważyć dwie podstawowe patologie. Pierwszą z nich jest sytuacja, w której wymogi konserwatorskie utrudniają lub praktycznie uniemożliwiają przeprowadzenie prac rewaloryzacyjnych. Drugą z patologii jest sytuacja, w któ23. Od 2004 r. Agencji Nieruchomości Rolnych. http://www.awrsp.gov.pl/pl/biuro/raport.html 25 A. Pawlikowska-Piechotka, Rynek nieruchomości zabytkowych, „Człowiek i Środowisko” 2000, nr 24. 24.

(12) 72. Michał Głuszak. rej właściciel podejmuje prace remontowe bez konsultowania ze Służbą Ochrony Zabytków lub łamiąc wymogi konserwatorskie. Konsekwencje wskazanych sytuacji są bardzo niekorzystne dla zasobu nieruchomości zabytkowych w Polsce. Z jednej strony zaniechania w odnowie zasobu powodują narastanie „luki remontowej”. Z drugiej – spontaniczne i samowolne prace remontowo-budowlane przyczyniają się do degradacji kulturowej istniejącego zasobu. Być może jedynym sposobem na poprawę obecnego stanu rzeczy będzie wprowadzenie nowych rozwiązań instytucjonalno-prawnych i rozbudowanie systemu zachęt ekonomiczno-finansowych dla potencjalnych inwestorów. Literatura The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments, Athens 1931. Belniak S., Maciejowski S., Rynek zabytkowych nieruchomości miejskich – przykład Krakowa [w:] Miasto historyczne. Potencjał dziedzictwa, pod red. K. Brońskiego, J. Purchli, Z. Zuziaka, Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków, Kraków 1997. Charter for the Conservation of Historic Towns and Urban Areas, Washington 1987. Dobies A., Biznes na zabytkach, „Nieruchomości, Rynek, Prawo” 2002, nr 29. Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania Służby Ochrony Zabytków w warunkach reformy administracji publicznej, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2003. International Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites, Venice 1964. Karwińska A., Problemy rozwoju Krakowa do roku 2000 [w:] Problemy inwestowania i rynku nieruchomości, pod red. R. Borowieckiego, AE w Krakowie, Kraków 2000, s. 182. Pawlikowska-Piechotka A., Rynek nieruchomości zabytkowych, „Człowiek i Środowisko” 2000, nr 24. Principles for the Recording of Monuments, Groups of Buildings and Sites, Soﬁa 1996. Resolutions of the International Symposium on the Conservation of Smaller Historic Towns, at the 4th ICOMOS General Assembly, Bruges 1975. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, tekst jednolity Dz.U. 1999, nr 98, poz. 1150 ze zm.; Dz.U. 2000, nr 120, poz. 1268; Dz.U. 2002, nr 25, poz. 253, nr 113, poz. 984. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568. The Process of Protection and Renewal of Historical Buildings in Poland in Light of Legal Regulations and International Standards In this paper the author discusses the process of renewing historical buildings in Poland in light of mandatory international standards. The ﬁrst part focusses on international agreements regulating the protection and renewal of historical real estate. Institutional-.

(13) Praktyka ochrony i odnowy zabytków…. 73. -legal requirements for the protection and renewal of historical real estate in Poland are also examined. After presenting theory the author discusses problems that arise in the protection and renewal processes. The empirical side of the work is based on analysis of existing data, including the professional literature and the authorʼs own research. This paper ultimately attempts to answer the following three questions: to what extent does the actual renewal process differ from the model process? Second, what are the conditions and mechanisms responsible for deviations from the model process? Finally, what are the consequences of those deviations for historical buildings?.

(14)