Kazimierz M. Czarnecki
Psychologiczne teorie rozwoju
człowieka a realizm jego życia
psychicznego : szkic teoretyczny
Nauczyciel i Szkoła 2 (9), 23-31
Psychologiczne teorie rozwoju człowieka
a realizm jego życia psychicznego
(szkic teoretyczny)
1. Literatura psychologiczna obfituje w bardzo liczne teorie (J. Strelau, 2000), starają ce się tłu m aczy ć w sposób n aukow y rozw ój, życie i d z ia ła n ie lu d zk ie w ciągu całego życia, tj. od poczęcia aż do jeg o kresu (J. S. Turner, D. B. Helms, 1999). W śród licznych teorii w yróżnia się trzy głów ne ich grupy: teorie psycho logiczne, teorie socjologiczne, teorie biologiczne. Teorie psychologiczne akcen tu ją w łaściw o ści zachow ań ludzi (dzieci, m łodzieży, dorosłych) i sk u p iają się szczególnie na opisie i m echanizm ach kształtow ania się osobow ości, na sferze p oznaw czej, sam oocenie, m otyw acji zachow ania się oraz uczuciach człow ieka. Teorie socjologiczne akcentują rozwój człowieka jako jednostki społecznej i człon ka społeczności ludzkiej, ze szczególnym w yróżnieniem roli i znaczenia środow i ska rodzinnego. Z ajm ują się socjologicznym w yjaśnieniem ról społecznych, inte rakcji jednostki z innym i ludźm i, dynam iką rodziny, kontaktów z rów ieśnikam i, dośw iadczeń szkolnych, przyjaźni, m ałżeństwa, rodzicielstw a, opieki nad społecz nością starzejącą się, system u społecznego w sparcia, problem ów zaw odu i pracy człow ieka. Teorie biologiczne starają się tłum aczyć i w yjaśniać biologiczne m e chanizm y rozw oju i działania człow ieka, a szczególnie m echanizm y starzenia się i poziom funkcjonowania całego organizmu ludzkiego (1999, ss. 38, 68, 71). Z na jom ość teorii całożyciow ego rozwoju człow ieka pozw ala na szersze w idzenie jego rozw oju horyzontalnego i w ertykalnego, rozw oju ilościow ego i jakościow ego, a szczególnie zachodzących zmian, ich ukierunkow ania i znaczenia w całym ży ciu. W grupie teorii psychologicznych w yróżnia się: teorie psychodynam iczne, teorie psychoanalityczne, teorie poznaw cze, teorie uczenia się, teorię etologiczną, teorię hum anistyczną, teorię ekologiczną. W grupie teorii socjologicznych w yróż nia się: teorię sym bolicznego interakcjonizm u, teorię w ym iany społecznej, teorię rozw oju rodziny, teorię konfliktu. W grupie teorii biologicznych w yróżnia się: teorię zużyw ania się, teorię kom órkow ą, teorię odporności. W szystkie w yróżnio ne teorie są bardzo interesujące, ale nauczycieli i rodziców m ogą szczególnie in teresow ać teorie psychologiczne, a to ze w zględu na bezpośredni kontakt nauczy cieli z uczniam i i rodziców ze sw oim i dziećm i. Teorie psychologiczne przedsta
24 N auczyciel i Szkota 2(9) 2 0 0 0
w iam tu nieco szerzej, ale w syntetycznym ujęciu, odsyłając C zytelników „N A U CZY CIELA I SZK O ŁY ” do literatury źródłow ej, zam ieszczonej na końcu tego opracowania.
2. T eo rie p sy c h o d y n a m ic z n e rozw oju człow ieka w ciągu całego życia kładą nacisk szczególnie na dynam ikę, przejaw y nieśw iadom ości i w czesnego dośw iad czenia jednostki jak o głów nych czynników późniejszego rozw oju. C ztery teorie psychodynam iczne są opisyw ane w literaturze psychologicznej jak o szczególnie znaczące w całożyciow ym rozw oju: teoria psychoanalityczna Z. Freuda, teoria psychospołeczna E. Eriksona, teoria rozw oju osobow ości R. Pecka, teoria rozw oju J. Loevingera. Teorie różnią się m iędzy sobą, gdyż w każdej z nich kładzie się ak cent na pew ne istotne (w danej teorii) czynniki rozw oju człowieka. Z. Freud (psy chiatra) położył szczególny nacisk na w czesne przeżycia i dośw iadczenia jed n o st ki, które zostały „zepchnięte” do nieświadomości, zw łaszcza dośw iadczenia i prze życia przykre. Te bardzo w czesne dośw iadczenia „dają o sobie znać” w później szym życiu i zachow aniu się, prow adzącym często do nerw ic. Z. Freud akcentuje szczególnie m ocno w czesne dośw iadczenia psychoseksualne dzieci i ich w pływ na zachow anie się późniejsze. Teoria Z. Freuda wywarła duży wpływ na myślenie i po dejmowanie badań przez wielu jego następców i współpracowników (np. A. Adlera), ale podchodzi się dzisiaj do niej ostrożnie i z dużą dozą krytycyzmu. Psychospołecz na teoria E. Eriksona wyróżnia i akcentuje genetycznie uwarunkowane stadia psycho społecznego rozwoju jednostki, przejawiające sięjak o interakcje jednostki ze środo wiskiem, w którym żyje i rozwija się. E. Erikson w rozwoju jednostki wyróżnił osiem tzw. „kryzysów psychospołecznych” : [1] zaufania lub nieufności (0-1 roku życia), [2] autonomii lub poczucia wstydu i zwątpienia (1-3 rok życia), [3] inicjatywy lub poczu cia winy (3-5 rok życia), [4] przedsiębiorczości lub poczucia niższości (6-11 rok ży cia), [5] tożsamości lub rozproszenia ról (dorastanie), [6] intymności lub samotności (wczesna dorosłość), [7] produktywności lub stagnacji (środkowa dorosłość), [8] in tegracji lub rozpaczy (starość). Teoria E. Eriksona pogłębiła główne myśli rozwoju psy choseksualnego, jakie akcentował Z. Freud i poszerzyła rozwój człowieka o aspekty : psychospołeczny, biologiczny i kulturowy, jako czynniki warunkujące ogólny bieg życia człowieka. Teoria rozwoju osobowości R. Pecka akcentuje rolę i znaczenie se rii kryzysów, jakie pojaw iają się w rozwoju jednostki, a szczególnie w okresach śred niej i późnej dorosłości człowieka. Teoria rozwoju w opracowaniu J. Loevingera ak centuje złożoność i długotrwałość procesu poznawania samego siebiejako unikalnej, niepowtarzalnej jednostki. J. Loevinger wyróżnił siedem stadiów rozwoju jednostki, różniących się jakościowo poziomem funkcjonowania rozwijającego się człowieka: (1) stadium przedspołeczne (niemowlęctwo), (2) stadium impulsywności (wczesne dzie ciństwo), (3) stadium ochrony ja (wczesne lata szkolne), (4) stadium konformizmu (późne dzieciństwo i wczesny okres dorastania), (5) stadium sumienia (późne dorasta nie), (6) stadium autonomii (dorosłość), (7) stadium integracji (dorosłość).
3. T eo rie p o zn aw cze rozw oju człow ieka akcentują m ocno rozw ój procesów m yślow ych, a szczególnie trzy z nich: spostrzeganie, m yślenie i rozum ienie, jako istotne m ożliw ości poznaw ania sam ego siebie i sw ojego otoczenia. D w ie teorie poznaw cze są szczególnie często opisywane i analizowane: teoria poznaw czo-roz- w ojowa J. Piageta oraz teoria przetwarzania informacji. J. Piaget położył szczegól nie silny akcent na porządkowanie i klasyfikow anie now ych dośw iadczeń poznaw czych, nazyw anych schem atam i, które uw aża za genetycznie warunkowane. W pro w adzone dwa pojęcia: asym ilacji i akomodacji stanow ią przysłow iow y kam ień w ę gielny teorii J. Piageta. A sym ilacja je st podstaw ow ą funkcją sprow adzania niezna nego do znanego, w prow adzania tego, co now e do tego, co stare w poznaw czym dośw iadczeniu dziecka (1999, s. 50). A kom odacja to proces przekształcania struk tur um ysłow ych w taki sposób, że zostają do nich w łączone now e, napływ ające, uzyskiw ane dośw iadczenia poznaw cze (inform acje). J. P iaget w y ró żn ił cztery główne stadia rozw oju poznawczego: 1) sensoryczno-m otoryczne (0 -2 rok życia), 2) m yślenia przedoperacyjnego (2 -7 rok życia), 3) operacji konkretnych (7-11 rok życia), 4) operacji form alnych (11-15 rok życia). Z asługa teorii poznaw czo-roz- w ojow ej J. Piageta je s t m.in. to, że centralną rolę w rozw oju człow ieka przypisu je poznaw aniu rzeczyw istości, w której żyje i działa. Teoria przetw arzania infor m acji akcentuje sposób, w ja k i ludzie nabyw ają (przysw ajają, przechow ują i od tw arzają przechow ywane informacje. W teorii przetw arzania inform acji akcentuje się podobieństw o m iędzy działaniem um ysłu ludzkiego a działaniem kom putera w zakresie przetwarzania informacji. Oznacza to, że akcentuje się u człow ieka rolę pam ięci, jak o szczególną zdolność (w łaściw ość) um ysłu do przyjm ow ania, prze chow yw ania, przetw arzania i reprodukow ania inform acji, podobnie ja k czyni to kom puter. K rytycznie zauw aża się, „że kom puterow y model ludzkiego poznania nie dostarcza głębi ani szczegółów niezbędnych do w yjaśniania sposobu, w jak i nabyw ane są podstaw y w iedzy” (1999, s. 54).
4. T eo rie u czen ia się akcentują rolę i znaczenie zachow ania się człow ieka, kształtow anego i w arunkow anego przez interakcje, jak ie zachodzą m iędzy orga nizm em ludzkim a jeg o środow iskiem w ogóle, a w szczególności środow iskiem społecznym. Dwie teorie są opisywane i analizowane w pracach psychologicznych: behaw ioryzm oraz teoria uczenia się społecznego. Istotnym założeniem „teorii be haw ioralnej” je st akcent na interakcjach jednostki z jej środow iskiem . W ynikiem zachodzących interakcji są określone zachow ania ludzkie (J. Watson). Z agadnie nie interakcji podjął i rozw inął B. F. Skinner, przeprow adzając liczne i interesu jące poznaw czo badania na zw ierzętach. O gólna teoria B. F. Skinnera, zw ana za m iennie i rów noznacznie: teorią w arunkow ania sprawczego, teorią uczenia się in strumentalnego lub też teorią w arunkowania Skinnerowskiego, w niosła do psycho logii rozw oju człowieka wiele nowych elementów. Teoria ta przyczyniła się do po dejm ow ania różnorodnych badań eksperym entalnych nad „układem człow ieka ze
26 Nauczyciel i Szkota 2(9) 2 0 0 0
środowiskiem ” . Słabą stroną behawioryzm u je st jednak to, że zachow ania człow ie ka traktuje tak, ja k „zachowania robota” . Zachowania ludzkie nie m ogą być porów nyw ane do „m echanicznych zachow ań robotów ” , gdyż człow iek posiada rozum , u czucia i w olną w olę. Teoria uczenia się społecznego akcentuje rolę obserw ow a nia i naśladow ania innych ludzi. U czenie się przez obserw ację je s t najpow szech niejszą form ą uczenia się ludzi (J. Pieter, L. Bandura). Istotnym i cecham i teorii uczenia się społecznego są następujące tw ierdzenia: 1) ludzie i środow isko stale w chodzą ze sobą w interakcje, 2) m ożem y uczyć się poprzez obserw ację bez na tychm iastow ego w zm ocnienia zew nętrznego, 3) uczenie się i nabyw anie w iedzy m usi być odróżnione od w ykonyw ania, 4) nasze oczekiw ania poznaw cze i spo strzeżenia w yw ierają w pływ na to, co robimy, a nasza św iadom ość konsekw encji danego zachow ania oddziałuje na w ybór określonego zachow ania, 5) jesteśm y aktyw nym i „przetw arzaczam i” inform acji, a nie, ja k sądzą behaw ioryści, osoba mi reagującym i w sposób m echaniczny (1999, s. 60).
5. T eo ria etologiczna akcentuje ludzkie i zw ierzęce zachow ania się w ich śro dow iskach naturalnych. Teoria ta próbuje w yjaśniać i rozum ieć określone zacho w ania na tle ew olucji i znaczenia instynktów w rozw oju św iata zw ierzęcego oraz życia i zachow ania się ludzi. G łów ną m etodą badań etologów je s t obserw acja na- turalistyczna. Etologow ie-teoretycy (K. Lorenz, J. Bowlby, R. H inde) uw ażają, że w rozw oju zw ierząt i ludzi w ystępują (istnieją okresy krytyczne, w których rozwój je s t najintensyw niejszy. K iedy m ija okres krytyczny, to zm iany rozw ojow e okre
ślonego rodzaju nie są m ożliw e, albo zachodzą z dużym i trudnościam i i p rzyno szą słabsze efekty. Słabszą stroną teorii etologicznej je st to, że przesadnie akcen tuje ona biologiczne uw arunkow ania tego rozw oju (instynkty) w pow iązaniu ze środowiskiem naturalnym (środowisko przyrodnicze). Człowiek tworzy i pielęgnu je rów nież środow isko społeczno-kulturow e, które posiada przem ożny w pływ na jeg o rozw ój, istnienie i działanie.
6. T eoria h u m an isty czn a akcentuje wyjątkow ość i unikalność jednostki ludz kiej, jej osobiste m ożliw ości rozw ojow e oraz w ew nętrzne m otyw y ukierunkow u jące i w zm acniające ten rozwój. Istotą teorii hum anistycznej je s t akcent na „ob razie własnego ja ” oraz tkwiących w człowieku, potencjalnych m ożliw ościach roz woju, sam orealizacji i tw órczości. Szczególne zasługi dla tej teorii przypisuje się A. M aslowowi i C. Rogersowi. A. M aslow rozw inął ogólną teorię m otyw acji i po trzeb ludzkich — biologicznych i psychicznych. D zięki m otyw acji człow iek ma m ożliw ość osiągania m aksym alnego rozw oju sw oich zdolności i talentów, a tym sam ym pełnej sam orealizacji i sam ospełnienia. Jednakże pełnia sam orealizacji i sam ospełnienia je s t m ożliw a tylko wtedy, jeżeli zostaną wcześniej zaspokojone podstaw ow e potrzeby człow ieka. Jest ich bardzo w iele: potrzeby fizjologiczne, potrzeby bezpieczeństw a, potrzeby przynależności i m iłości, potrzeby szacunku, p o trzeb y w iedzy i rozu m ien ia, potrzeb y estetyczne. M otyw y zw iązan e ściśle
z potrzebam i rozw ijają się wraz z zaspokojeniem potrzeb w yższego rzędu, np. za spokojenie potrzeby bezpieczeństw a prow adzi do poczucia pew ności sw oich dzia łań i spodziew anych sukcesów. Teoria hum anistyczna m oże być dobrym drogo w skazem dla rozw oju ludzi m łodych, prężnych, pragnących „staw ać się kim ś” , „robić coś znaczącego” , chcących m ieć poczucie „własnej w artości i godności” w życiu osobistym i społecznym . Jest to w ięc „teoria kreatyw na” .
7. T eo ria ekologiczna koncentruje się szczególnie m ocno na znaczeniu kul tury w kształtow aniu rozw oju człow ieka, w kontekście jeg o środow iska społecz nego. Twórca teorii ekologicznej U. B ronfenbrenner istotę tej teorii ujął w czte rech system ach środowiskowych. W pew nych zakresach pokryw ają się one i wcho d zą w różnego rodzaju interakcje z ludźm i (jednostkam i), w yw ierając na ich ży cie i rozwój określony wpływ. Mikrosystem, M ezosystem , Egzosystem, Makrosys- tem obejm ują najbliższe człow ieka i dalsze od niego składniki środow iska, które w zajem nie się dopełniają i uzupełniają, i w pływ ają, bezpośrednio lub pośrednio, na nasze zachow ania i rozw ój. R odzina, plac zabaw i gier, sąsiedztw o, grupa ró w ieśnicza, szkoła, nauczyciele, K ościół, praca zaw odow a, opieka społeczna, pra wo, w ładze lokalne, kultura, to tylko niektóre składniki czterech system ów środo wiskowych, które w pływ ają na kształtowanie zachow ania i rozwój człowieka. Teo ria ekologiczna traktow ana je s t przez psychologów jak o „uzupełnienie” i „dopeł nienie” ogólnych poglądów psychologicznych dotyczących życia, działania i roz w oju człow ieka.
8. W yróżnione trzy głów ne grupy teorii (psychologiczne, socjologiczne, bio logiczne) oraz opis teorii psychologicznych budzą szereg refleksji poznaw czych, m .in. taką, że zachow anie i rozwój człow ieka w yjaśnia się z różnych punktów w i dzenia, co nie daje całościow ego „obrazu człow ieka” ze w szystkim i jeg o przeja w am i zachow ania i rozwoju. N atom iast faktem jest, że jednostka ludzka je s t inte gralną całością i trzeba zaw sze tę całość traktow ać jednolicie, jednoznacznie, jako „całość bio-psycho-społeczno-kulturow ą” . O znacza to, że potrzebna je st jedna, ca łościow a, jednolita i jednoznaczna realisty czn a te o ria ro zw o ju człow ieka. O gól ne podstawy takiej teorii nakreślił ju ż w 1963 roku Jó zef Pieter, w swej znakomitej, ale nieznanej, bądź też zapomnianej przez psychologów — pracy pt. „Jak pozna wano psychikę” (W arszawa 1963), w rozdziale: R ealistyczna koncepcja psychiki (ss. 151-180). Teoria ta nie doczekała się szerszego rozw inięcia w psychologicz nej literaturze polskiej, a je s t godna — m oim zdaniem — zainteresow ania i roz winięcia. Spróbuję zatem przypom nieć głów ne jej założenia oraz „dołożyć” do jej zarysu parę własnych myśli, z nadzieją, że w yw ołają one konstruktyw ną dyskusję nad w spółczesnym , całożyciow ym rozw ojem człow ieka.
9. R ea listy c z n a te o ria p sychiki. J. P ieter stwierdza, że realistyczna koncep cja psychiki „kiełkow ała” od dawna w różnych nurtach psychologii i rozw oju róż nych koncepcji psychologicznych. Uważał (do 1963 roku), że żadna z istniejących
28 Nauczyciel i Szkoła 2(9) 2 0 0 0
dotychczas koncepcji „nie pasuje” ju ż do aktualnego stanu poglądów i w yników badań psychologicznych. Podstaw ow ym stw ierdzeniem je s t to, że istniejące k on cepcje (ontologiczna, św iadom ościow a, behaw iorystyczna, podśw iadom ościow a) pozw alają w praw dzie na w yjaśnianie pew nych stron życia ludzkiego, ale nie p o zw alają na uchw ycenie i w yjaśnienie całego życia ludzkiego. O znacza to, że ktoś, kto próbow ał wyjaśniać jak ąś sferą życia ludzkiego w edług określonej (przyjętej) koncepcji, m usiał się liczyć z innym i, rów nie słusznym i (w w iększym lub m niej szym stopniu) koncepcjami, a to oznacza eklektyczne podejście do życia ludzkiego i je g o w yjaśniania „po kaw ałku” . J. P ieter w nosił, że „R ealistyczna koncepcja psychiki nie je s t zlepkiem koncepcji uznanych za jednostronne i nieaktualne. Jest now ym spojrzeniem na życie psychiczne, spojrzeniem odpow iadającym rzeczyw i stości” (s. 152). R ealistyczna koncepcja psychiki utożsam ia p sychikę z życiem ludzi, tj. sam ozachow aw czym przystosow yw aniem się organizm u ludzkiego do rzeczywistości, w jakiej się rozw ija, w trakcie którego realizuje w szelkiego rodzaju potrzeby. Pojęcie „życie człow ieka” je s t znacznie szersze i bogatsze niż pojęcia: „św iadom ość” , „podśw iadom ość”, „zachow anie się” . One są składnikam i (frag m entam i) całości życia ludzkiego, a nie odrębnym i elem entam i „doczepionym i do życia” . Ż ycie człow ieka to głów nie je g o „życie psy ch iczn e” , które je s t ogółem czynności przystosow yw ania się do środow iska i oddziaływ ania na środow isko, w ciągłej „w alce o byt” — istnienie, życie i rozw ój, czyli realizacji potrzeb. Ozna cza to, że chodzi o „całość przytom nego (św iadom ego) zachow ania się człow ie ka dorastającego i dojrzałego, tzn. że: „Pow staw anie i spełnianie potrzeb je s t więc je d n ą z podstaw ow ych cech życia (psychicznego) ludzi (i zw ierząt)” (s. 155), zaś „św iadom ość je s t je d n ą z cech życia p sychicznego, a nie je s t tożsam a z n im ” (s. 155). C złow iek dzięki św iadom ości (przytom ności) poznaje rzeczyw istość i dzięki tem u m oże adekw atnie do swych potrzeb działać i zaspokajać je poprzez konkretne czynności przystosowawcze, które w ostatecznym kształcie sprow adzają się do czynności motorycznych. Zaspokajając potrzeby, człow iek św iadom ie prze żyw a szereg zdarzeń i sytuacji, w jakich uczestniczy, jak ie podejm uje i realizuje. Realizacja potrzeb przejaw ia się w postaci określonych przeżyć uczuciow ych, na pięć, postaw, zam ierzeń (długo lub krótkofalow ych), chęci, zadow olenia, sukce su lub porażki. Św iadom ie podejm ow ane działania służą w ostatecznym sw ym kształcie „interesom określonego «ja» reprezentującego całość organizm u i jeg o potrzeb” (s. 156). W zaspokajaniu potrzeb bierze udział „cały żyw y człow iek” , „cały organizm ”, „cała św iadom ość” , a nie „osobno ręka czy głow a” .
U przytom niony sens działania ludzkiego je st zaw sze celow y i ukierunkow a ny na osiągnięcie „określonego braku” dla zaspokojenia potrzeby (biologicznej, społecznej, psychologicznej, kulturow ej). Oznacza to, że człow iek zaw sze „dosto sow uje się do podniet, do sytuacji i do w arunków ” w jakich żyje, działa i rozw ija się. To dostosowywanie się jest uśw iadom ionym ciągłym reagow aniem na podnie
ty, sytuacje i warunki. Człow iek zdobywa i przechow uje w swej pam ięci określone dośw iadczenia życiow e i zaw odowe. „Zm agazynow ane” w pam ięci dośw iadcze nie je s t ciągle w zbogacane i „m odernizow ane” w zależności od now ych podniet, sytuacji, w arunków życia i rozw oju człow ieka. C złow iek w stosunku do sam ego siebie i sw ojego otoczenia stoi zaw sze w nastaw ieniu różnych oczekiw ań i w ym a gań, w zależności od podniet, sytuacji i warunków. Zm agazynow ane w ludzkiej pa m ięci dośw iadczenia życiow e i zaw odow e to cała je g o w iedza, ja k ą dysponuje i dzięki której może skutecznie w alczyć o swój byt (istnienie, bezpieczeństw o, re alizację potrzeb, kulturę i ośw iatę, zdrow ie i czyste pow ietrze, jed ze n ie i rozryw ki). W istnieniu, życiu, działaniu i rozw oju człow ieka szczególną rolę spełnia po ziom jego świadomości, która stanowi centralny składnik życia psychicznego w re alistycznej koncepcji psychiki. To św iadom ość człow ieka je st podstaw ow ym „ste rem ” czynności przystosow aw czych, zaspokajania potrzeb, zachow ania się, dzia łania i przew idyw ania biegu życia. O znacza to, że „poszukiw anie innych źródeł” naszego, ludzkiego życia je st czynnością m oże interesującą, ale kosztow ną i bez celową, tak sam o ja k podejm ow anie prób utw orzenia „m aszyny m yślącej” , która m oże posiadać tylko tyle „zdolności ludzkich”, ile ustali, zaprogram uje i „pow ie rzy ” m artw ej m aterii inteligencja ludzka. R ealistyczna teoria psychiki posiada „sw oją” bazę m etodologiczną, któ rą je s t opis i w yjaśnienie życia psychicznego ludzi. Opis życia psychicznego „daje fakty” , a w yjaśnianie ukazuje zw iązki i za leżności m iędzy faktami, co w konsekw encji „daje teorię” . Fakty dotyczą: 1) pod niet, sytuacji i warunków, 2) stanu organizmu ludzkiego, 3) pam ięci jak o dośw iad czenia jednostkow ego i gatunkowego. Zdaniem J. Pietera życie ludzkie (życie psy chiczne ludzi ) m ożna najlepiej poznaw ać przy pom ocy m etody biograficznej (au tobiograficznej), którą opisał w pracy: „B iografia ogólna. W stęp do nauki o życiu ludzkim ” . (K raków 1946).
10. R e a listy c z n a te o r ia ro zw o ju . Jest ona oparta na realistycznej koncepcji psychiki J. P ietera i w ykorzystaniu oraz rozw inięciu jej głów nych założeń do re alizm u życia człow ieka w całym cyklu jeg o rozw oju, w sytuacjach transform acji społeczno-ekonom icznej, oś wiato wo-kulturowej i ekonomicznej, w których ludzie b io rą udział, i które w różny sposób przeżyw ają.
N a kanw ie zarysow anej p rzez J. P ietera realisty czn ej k o n cep cji psychiki stw ierdzam , że może ona być dobrą podstaw ą do zaproponow ania zarysu reali stycznej teorii życia i rozw oju człow ieka, analogicznie do wcześniej przedstaw io nych teorii psychologicznych. Uważam , o czym napisałem ju ż w 1975 roku, że ca łość życia psychicznego człow ieka, integralnie ze sobą „złączona” , obejm uje na stępujące składniki:
1) poznaw anie świata i samego siebie, którego podstaw ą biologiczną są zadat ki neuroanatom iczne i neurofizjologiczne, kształtująca się św iadom ość ludzka, g ro m ad zen ie się d o św iad czeń z ap isy w an y ch w p am ięci (szczeg ó ln ie w ied za
зо Nauczyciel і Szkota 2(9) 2 0 0 0
і um iejętności) oraz kształtujące się zdolności trafnego reagow ania całego orga nizm u na podniety, w arunki i sytuacje,
2) ocenianie (w artościow anie) św iata i sam ego siebie, którego p odstaw ą są uczucia „poznaw cze” , tj. poznaw czo-uczuciow y stosunek do sam ego siebie, do innych ludzi, do w artości ogólnoludzkich oraz do podniet, sytuacji i warunków,
3) zm ienianie (działanie) św iata i sam ego siebie, które je s t oparte na w iedzy 0 działaniu, celach działania, motywacji działania. Człowiek działający zmienia nie tylko swoje otoczenie, ale również — w trakcie działania — zmienia (kształtuje) siebie, np. gromadzi niezbędne do życia i rozwoju doświadczenie życiowe i zawodowe.
Człow iek, poznając św iat i siebie, oceniając św iat i siebie, zm ieniając św iat 1 siebie — kształtuje sw oją osobow ość. Jest to proces całożyciow y. R ealistyczna teoria rozw oju człow ieka opiera się w ięc na trzech filarach: poznaw aniu, przeży w aniu i działaniu człow ieka, w w yniku których rozw ija się je g o osobow ość.
G rom adzenie faktów o poznaw anej przez człow ieka rzeczyw istości, przeży- w aniu-w artościow aniu poznaw anej rzeczyw istości oraz zm ienianiu je j dla reali zacji w łasnego życia, je s t pierwszym krokiem dochodzenia do kolejnego etapu na ukow ego poznania — do poszukiw ania zw iązków i zależności pom iędzy pozna- w an iem -p rzeży w an iem -d ziałan iem , jak o autentycznie istniejącym i zjaw iskam i i przejawam i psychicznego życia ludzi. W ykrywane zw iązki — a tkw ią one imma- nentnie w w yróżnionych sferach życia psychicznego ludzi — stanow ią „cegiełki” ogólnej, jednolitej i całościow ej, realistycznej teorii rozw oju człow ieka.
W realistycznej teorii rozw oju człow ieka trzy w yróżnione sfery jeg o życia psychicznego i kształtow anie się osobow ości traktow ane są nierozłącznie, tzn. że nie m ożna badać i analizow ać tylko jeg o sfery poznaw czej, w oderw aniu od prze żywania i w artościow ania oraz działania, bo takie postępowanie badaw cze je st nie pełne (fragm entaryczne), gdyż skuteczne poznaw anie rzeczyw istości w iąże się ściśle z jej ocenianiem (w artościow aniem ) i działaniem . N ie m ożna badać odręb nie oceniania (w artościow ania), gdyż w iąże się ono obiektyw nie z tym , co pozna jem y i oceniamy, bądź poznaliśm y wcześniej i oceniliśmy. Nie m ożna badać osob no działania, gdyż w szelkie skuteczne i celow e działanie opiera się na posiadanej w iedzy i um iejętnościach oraz stosunku uczuciow ym do przedm iotu działania. Skuteczną m e to d ą — ju ż spraw dzoną — poznaw ania rozw oju życia ludzkiego jest m etoda autobiograficzna, która pozw ala ukazać cały przebieg życia ludzkiego i te głów ne (szczególnie ważne) podniety, sytuacje i w arunki, które przyczyniły się do ukształtowania określonego typu osobow ości człowieka. R zecz zrozum iała, że po w yższy zarys realistycznej teorii rozw oju człow ieka w ym aga dalszych jeszcze przem yśleń, w ym iany zdań i stanow isk oraz uszczegółow ienia w ielu je j wątków.
Literatura źródłowa i cytowana
K. C zarnecki: Psychologia dla nauczycieli szkól zaw odow ych. G liw ice 1975. J. Pieter: B iografia ogólna. Wstąp do nauki o życiu ludzkim . K raków 1946. J. Pieter: Ja k poznaw ano psychiką. W arszawa 1963.
M. Przetacznik-G ierow ska, M. Tyszkowa: P sychologia rozwoju człowieka. W arszawa 1996.
J. Strelau (red.): Psychologia. Podrącznik akadem icki. G dańsk 2000. Tom 1, 2, 3.
J. S. Turner, D. B. Helms: R ozw ój człowieka. W arszawa 1999.
R. Vasta, M. M. H aith, S. A. M iller: P sychologia dziecka. W arszaw a 1995. P. Zim bardo: P sychologia i życie. W arszawa 1999.
