ANNA G SKA1
RECENZJA KSI
ĄŻKI EWELINY SZPAK:
MENTALNO
ŚĆ LUDNOŚCI WIEJSKIEJ W PRL.
STUDIUM ZMIAN
2Ksi żka Mentalno ć ludno ci wiejskiej w PRL. Studium zmian, Eweliny Szpak, ukazała się w 2013 roku w Wydawnictwie Naukowym Scholar, ma 311 stron3i po-wstała na podstawie rozprawy doktorskiej napisanej w Instytucie Historii Uniwersy-tetu Jagiellońskiego, w ramach grantu promotorskiego, sfinansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zrealizowanego w latach 2008–2009. Publikację rozpoczyna Przedmowa profesora Uniwersytetu Warszawskiego, Jerze-go Wilkina, w której wskazuje na oryginalnoć i duż warto ć naukow publikacji oraz wagę problematyki w niej podjętej, zwi zanej z kwestiami mentalno ci grup społecz-nych okresu PRL-u. Wstęp autorka rozpoczyna od prezentacji zmian cywilizacyjnych, gospodarczych oraz politycznych, mieszkańców wsi okresu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Wskazuje w nim również na powody, które skłoniły j do podjęcia tak zary-sowanego tematu. Wstęp jest też prób zdefiniowania na gruncie historycznym pojęcia „mentalnoć” oraz opisuje obszar terytorialny badań, tj. ziemie zachodniopomorskie (dawne województwo szczecińskie), Lubelszczyznę (województwo lubelskie) oraz Ma-łopolskie (województwo krakowskie) i materiał źródłowy, z którego powstało dzieło.
Rozdział pierwszy, zatytułowany Przestrzeń i czas, rozpoczyna się omówieniem
Przestrzeni wspólnoty, czemu przewodz słowa bohatera powie ci Wiesława My
liw-skiego: jako, że wszystko zależy od naszego miejsca w przestrzeni, przestrzeń bowiem
WIE I ROLNICTWO, NR 2 (163) 2014
1 Autorka jest doktorantk Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydział Nauk Społecznych, Instytut Socjologii (e-mail: gaskaa@op.pl).
2 Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, 311 s.
3 Ksiżka ma dosyć skomplikowan strukturę, ale przy zachowaniu oczywistych elementów, jak: Przedmowa, Wstęp oraz siedem rozdziałów: 1. Przestrzeń i czas, 2. Wie wobec polityki, 3. Praca, 4. Czas wolny, 5. W ród swoich – s siedztwo i rodzina, 6. Higiena i zdrowie, czyli ciało na wsi, 7. Religijnoć, Zakończenie i obszerna Bibliografia.
okre la nasze odczucia i wyobrażenia, a w konsekwencji nasz los. Autorka przybliża
proces przekształcania przez człowieka przestrzeni naturalnej w społeczn poprzez nadawanie jej znaczeń, uwypuklaj c warto ci wyznawane przez ich mieszkańców.
Wprowadzenie czytelnika w przestrzeń mieszkańców wsi okresu PRL-u pozwa-la na prezentację różnorodno ci i wieloaspektowo ci przestrzeni wiejskiej, wskazu-j c na m.in. zróżnicowanie regionalne wynikaj ce z położenia geofizycznego, s siedztwa gór, jezior, mórz, blisko ć granic oraz s siedztwo innych wiejskich osad.
W Przestrzeni dworu, autorka ukazuje rolę reformy rolnej, która wpłynęła na li-kwidację dworów i przejęcie maj tku dworskiego przez państwo. „Pańsk ” ziemię wcielano do maj tku PGR-ów lub rozdzielano między miejscowych chłopów, co z pewno ci wpłynęło na kształtowanie przestrzeni wiejskiej. O ile rolnicy pańsk ziemię, inwentarz żywy czy produkty rolnicze chętnie przyjmowali i uważali wszystkie te dobra za swoje, o tyle przejęcie i zamieszkanie w cudzym domu owia-ne było strachem i wywoływało dyskomfort psychiczny. Nadawano temu wymiar mistyczny, czuj c, że przestrzeń cudzych domostw, może być nawiedzana przez du-chy przodków dawnych wła cicieli.
Ważnym aspektem poruszanym w tym tek cie, jest pamięć o przeszło ci miejsca. Dowiemy się zatem, jak dwory i pałace wpisywały się w historię miejsc, gdzie się znaj-dowały. Jak ważne było to miejsce w pamięci kolejnych pokoleń mieszkańców wsi.
Drogi i komunikacja to kolejna czę ć rozdziału pierwszego, pokazuj ca, jak
wzrost mobilno ci wpływa na kształtowanie się przestrzeni wiejskiej i pozawiej-skiej. Autorka prezentuje wspomnienia respondentów, ze szczególnym uwzgl ędnie-niem czynnika zmiany pokoleniowej. Ludzie okre laj , jakie znaczenie ma dla nich droga, która pozwala komunikować się ze wiatem zewnętrznym oraz podkre laj warto ć elektryfikacji i upowszechnienia wiatła. Z jednej strony droga była demo-nizowana, przeklinana, ale jednocze nie doceniana i poż dana, gdyż wpływała na zmianę stylu życia i pracy, a z czasem dobra asfaltowa droga stawała się w poczuciu rolników niezbędnym elementem wsi, umożliwiaj cym kontakty wiejsko-miejskie, a co za tym idzie, pozwalała na dwuzawodowo ć, zwiększała powszechno ć nauki szkolnej, a przede wszystkim ułatwiała dostawę produktów rolnych do punktów sku-pu. Przestrzeń drogi miała często cisły zwi zek z ważnym w wiatopogl dzie wiej-skich mieszkańców miejscem, jakim była szkoła, najczę ciej podstawowa, okre lana mianem Miejsca wspólnego, które stanowi tytuł kolejnej czę ci ksi żki. W okresie przedwojennym, jak również po wojnie, często szkoły lokowane były poza centrum wsi i dzieci codziennie wędrowały kilka kilometrów, aby do niej dotrzeć, bez wzglę-du na warunki atmosferyczne. Jak wspominaj rozmówcy, (…) jesienią brnęli w
bło-cie po kolana, zimą w niegu po pas. Z czasem kształcenie dziecka stało się
priorytetem wychowawczym wielu rodziców i zaczęto organizować różne sposoby zbiorczego dowozu dzieci do pobliskich szkół. Znacz c rolę od lat sze ćdziesi tych odegrała komunikacja PKS, która umożliwiała młodzieży szkół rednich i zawodo-wych transport do pobliskich miast i miasteczek.
We wsiach, w których zlokalizowane były placówki szkolne, spełniały one czę-sto dodatkowe funkcje integracji społecznej, wiejskiej rozrywki, tworz c przestrzeń dla nowego zjawiska społecznego, jakim było spędzanie czasu wolnego. Do miejsc lokalnej rozrywki i codziennych spotkań zaliczano wietlice i remizy ochotniczej
straży pożarnej – typowe miejsce organizowanych zabaw tanecznych, a w latach sze ćdziesi tych i siedemdziesi tych miejscowe kluby i klubokawiarnie. Ważne w wiadomo ci mieszkańców wsi były kina – najczę ciej objazdowe, ale zdarzały się również te stacjonarne.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego, ważnym punktem w przestrzeni wiejskiej była karczma, któr w późniejszym czasie zamieniono na sklepy spółdziel-cze i domy ludowe. Dlatego też po wojnie karczmy zniknęły z krajobrazu polskiej wsi. Je li wsie były pozbawione miejsc spotkań, tak funkcję przejmowały sklepy lub kioski „Ruchu”, będ c miejscem zwyczajowej wymiany informacji i plotek. Ważnym miejscem dla ludno ci wiejskiej były również remizy OSP, które stały się niezbędnym elementem wiejskiego krajobrazu, wpływaj cego na wzrost poczucia bezpieczeństwa. Inne bezpieczeństwo, duchowe, zapewniała Przestrzeń sakralna, obecna na terenie wsi dzięki przestrzennemu sacrum, jakim był ko ciół oraz cmen-tarz. W miejscach gdzie nie było ko cioła, ważne funkcje kultu pełnił przydrożny krzyż lub kaplica. Sakralizacja przestrzeni zarówno prywatnej, jak i publicznej reali-zowana była poprzez zawieszanie symboli i obrazów religijnych na cianach do-mostw, ale również instytucji użyteczno ci publicznej.
Przestrzeń wspólna i jej odgórne zmiany zamyka tematy podjęte w podrozdziale
pierwszym. Autorka zwraca uwagę na to, iż często ludno ć wiejska była pozbawio-na kontroli pozbawio-nad zmiapozbawio-nami w otaczaj cej ich przestrzeni. Decyzje odgórne dezorgani-zowały czasem pracę na ziemi uprawianej przez chłopów. Socjalistyczne d żenie do lepszego wiata zmieniało rytm życia i przestrzeń wsi, choćby poprzez budowę za-pór i kanałów melioracyjnych, które utrudniały, a czasem nawet uniemożliwiały do-jazd do pól, ł k i pastwisk. Ważnym aspektem podjętym w pracy jest migracja ludno ci wiejskiej, przy zachowaniu silnej pamięci miejsca pochodzenia i dawnej przestrzeni życiowej. Zgodnie z ni modyfikowała ona swoje obecne (nowe) miej-sca zamieszkania, dostosowuj c je do utrwalonych wspomnień i specyficznego po-czucia „wła ciwej” estetyki.
Podrozdział Wiejskie stare i nowe pogranicze, omawia powi zania chłopów z in-stytucjami powstaj cymi po 1945 roku w przestrzeni wiejskiej. Autorka wskazuje na kilka ważnych podmiotów, jakich wcze niej wie nie znała. Rok 1948 i powołane do życia PGR-y; rozwój RSP, kółek rolniczych i indywidualnych spółdzielni produkcyj-nych, jak również bardzo ważny aspekt kolektywizacji, czyli powstaj ca baza usłu-gowa, jak choćby państwowe o rodki maszynowe. W tek cie znajdziemy opis relacji wiejsko-pegeerowskiej rozmówców oraz informacje o wpływie kółek rolniczych na funkcjonowanie wsi. Istotn rolę w życiu wsi odegrały również gminne spółdzielnie Samopomoc Chłopska, zwane geesami, które pełniły funkcję po rednika między rol-nikiem indywidualnym a państwowym przemysłem przetwórczym. W horyzoncie przestrzennym, ważnym obszarem i punktem odniesienia było pobliskie miasteczko, zlokalizowany tam targ oraz instytucje administracyjne, lecznica i szpital.
Podrozdział trzeci, zatytułowany Przestrzeń najbliższa, przybliża obszar indywi-dualnego gospodarstwa domowego, czyli dom, zagrodę, pola i ł ki. Ewelina Szpak wskazuje czynniki kształtuj ce tę przestrzeń, takie jak wojna, a w późniejszym okre-sie parcelacja ziem, które znacz co wpłynęły na postać gospodarstw chłopskich. W ocenach opiera się na relacjach respondentów, zamieszkuj cych różne rejony Polski
oraz prezentuje dane statystyczne za Mirosławem Gorczyc , obrazuj ce stan wyposa-żenia mieszkań w latach 1970–1988. Przedstawia proces „dojrzewania” mieszkańców wsi do wygód, z których korzystali już od dawna mieszkańcy miast. Istotny jest tu również wskazany motyw mobilizuj cy, jakim jest s siedzka rywalizacja o wygl d podwórka, zagrody, stanu i wyposażenia domostwa oraz areałów posiadanej ziemi.
Znacz cym aspektem wiejskiej przestrzeni kulturowej były dźwięki i to im autor-ka po więca uwagę w tek cie Przestrzeń akustyczna. Wskazuje, jak postęp technicz-ny i modernizacja, zmieniły codzienne dźwięki przestrzeni wiejskiej. Odgłos wozu konnego, kur, gęsi i innego inwentarza zast pił dźwięk uruchamianego silnika ma-szyn rolniczych i aut. piew, czytanie na głos czy opowiadanie, tak ważny element wiejskiej codzienno ci jeszcze w okresie międywojennym i w pierwszych latach po-wojennych, zast piły media audiowizualne, a dawna forma komunikacji międzypo-koleniowej niemal zamarła.
W podrozdziale zatytułowanym Czas został on przez autorkę opisany jako forma odpowiadaj ca sposobom my lenia i mentalno ci wiejskiej, w stosunku do jego upływu oraz sposobu jego mierzenia i warto ciowania. Rozpoczynaj rozważania
Czas roczny i miesięczny, o rytmie pór roku i zwi zanych z nimi pracach rolniczych,
bo to one wyznaczaj czas roczny. Autorka przechodz c do innej sfery prezentuje kilka rodzajów czasomierzy, maj cych zwi zek z systemem wierzeń, obrzędem reli-gijnym, zjawiskami atmosferycznymi i przyrod . Kolejny tekst po więcono na Czas
dzienny, pokazuj c zmiany w sposobach mierzenia czasu, od sposobu odmierzanego
pianiem koguta po precyzyjne, mechaniczne czasomierze. Rozprawa przytacza przy-kłady „uciekaj cego” czasu, na podstawie reportażu z 1968 roku, Krystyny Grycze-łowskiej „90 dni w roku”, korespondencji do pism Gromady – Rolnika Polskiego
i Zielonego Sztandaru4oraz relacji rolników.
Rozdział drugi, zatytułowany Wie wobec polityki, zawiera dwa podrozdziały; pierwszy z nich (Chłopi wobec polityki centralnej) pokazuje zmiany, jakie wymusi-ły procesy drugiej połowy XX wieku. Wracamy do okresu sprzed lat siedemdziesię-ciu, widzimy Powojenny chaos i lęk przed nieznanym/nowym, jaki panował na polskiej wsi. Ewelina Szpak pisze o frustracji i niepewno ci ludno ci wiejskiej. O pogłębiaj cej się po II wojnie wiatowej atmosferze przesyconej bezkarno ci , zwi zanej z rabunkiem, napadami – wszystko to nasilało uczucie niepewno ci i bra-ku bezpieczeństwa. Zagrożenie dodatkowo potęgowała działalno ć Urzędu Bezpie-czeństwa. Ludno ć obawiała się także o swoich najbliższych członków rodziny oraz s siadów.
Kolektywizacja to kolejna tematyka podejmowana w ksi żce. Agresywna
polity-ka państwa do 1954 roku spowodowała masowe tworzenie RSP i PGR-ów, co przez ludno ć wiejsk interpretowane było, jako zamach na ich własno ć, wolno ć i nieza-leżno ć. Według autorki po okresie agresywnej i otwartej kolektywizacji, rok 1956 przyniósł wyraźne ożywienie polityczne ludno ci zamieszkuj cej obszary wiejskie. Lata siedemdziesi te, odej cie z polityki Władysława Gomułki i rozpoczęcie rz -dów przez Edwarda Gierka wywołały duży niepokój na wsi. Te zmiany gospodarcze i nowe tendencje polityczne, autorka opisuje w tek cie Cud gospodarczy. Lata
osiemdziesi te, to okres upowszechnienia się na terenach wiejskich nowych i bar-dziej radykalnych postaw, co przedstawiono w Czasach Solidarno ci: autorka poka-zuje (często skrajne) postawy chłopów wobec wydarzeń lat osiemdziesi tych. Szpak pisze o upadku komunizmu, wolnych wyborach i nadziejach na pozytywne zmiany oraz rozczarowaniu, jakie przyniosły lata dziewięćdziesi te, które zaowocowały ro-sn cym bezrobociem na wsi.
Dalsze strony ksi żki autorka po więca stosunkowi Ludzi (wobec) władzy, poka-zuj c stosunek chłopów do polityki państwa oraz PZPR i ZSL, jak również zaanga-żowanie mieszkańców wsi w działalno ć partii i organizacji politycznych. Wspomina o młodych wiejskich działaczach politycznych i trudzie ich działalno ci w procesie zdobywania szacunku i zaufania mieszkańców wsi. Wskazuje również na reprezentanta wiejskich interesów, po rednika między społeczno ci wiejsk a wła-dz lokaln , jakim był sołtys.
Zjawisko powszechne i masowe, jakim były Układy, znajomo ci i kliki, to tema-tyka kolejnego podrozdziału ksi żki. Autorka, powołuj c się na tre ć chłopskich pa-miętników i listów, wskazuje, iż kliki były popularne w ród członków gminnych i powiatowych komitetów PZPR, GS-ów, rad narodowych, wójtów i sołtysów. Do-puszczali się oni (…) nielegalnego handlu oraz naginania przepisów, pisze Szpak.
Przestrzeń państwowych urzędów i instytucji, czyli Wszechwładna biurokracja, wymuszała na mieszkańcach wsi stały kontakt z pracownikami instytucji państwo-wych, w zwi zku z dostawami obowi zkowymi oraz kontraktacj . Relacje respon-dentów wskazuj na oszustwa i patologię panuj c w tych relacjach, często wynikaj ce z poczucia niemocy, braku wykształcenia i asertywno ci rolników.
Ludzie (wobec) władzy, czyli skargi, pro by i donosy to kolejna problematyka,
której autorka po więciła uwagę. Cytuje listy, które przybierały charakter donosów, skarg i zażaleń. Nadawcy kierowali je do władz, ale również do Polskiego Radia i gazet.
Rozdział trzeci Praca, rozumiana jako czynno ć stanowi ca każde codzienne działanie. Autorka wskazuje na brak rozdzielno ci pomiędzy sfer życia prywatnego i prac , stanowi c element tzw. chłopskiej roboty i wypełniaj c niemal każd chwilę dnia codziennego na wsi. Ziemia jako miejsce życia i pracy, to tekst przybli-żaj cy pojęcie „ziemi” w kategoriach sacrum, należało mu się bezwarunkowo pod-porz dkować, gdyż ziemia była jedynym źródłem utrzymania rodziny. Wi zało się to ci le z silnym warto ciowaniem pracy, o czym przeczytamy w podrozdziale
Pra-ca na wsi – wybór czy los?, w którym poznajemy stosunek mieszkańców wsi do
pra-cy na roli na przestrzeni lat.
Kolejny podjęty w rozprawie aspekt to Wiara, wiedza i do wiadczenie, czyli
o kwalifikacjach i wiedzy rolniczej. Wiedza głównie potoczna, oparta na wierno ci tradycji, bezpo rednim do wiadczeniu oraz obserwacji, przekazywana z pokolenia
na pokolenie, cały czas funkcjonowała w wiadomo ci mieszkańców wsi. Pocz tek XX wieku sprawił, iż na wie zaczęła docierać wiedza fachowa, której, w perspek-tywie czasowej, po więcono kolejny tekst.
Koniec lat pięćdziesi tych to proces definiowania grupy zawodowej i Zawodu:
rolnik. Praca na roli przestała być wyborem sposobu życia, tylko stała się profesj
fachowej i specjalistycznej wiedzy, jaka docierała na wie . Zmieniły się sposoby wy-konywania pewnych czynno ci, choć sam zespół prac typowy dla gospodarki rolnej pozostał bez zmian. Nadal siano, bronowano, organizowano żniwa i wykopki oraz dbano o inwentarz. Szpak skupia się jednak na zmianie podziału ról w ród członków rodziny. Dotychczas zwyczajowy podział gospodarskich prac pomiędzy mężczyznę, kobietę, dzieci i osoby starsze był okre lany tradycj i każda z tych osób odgrywała ci le okre lone role. Dominował patriarchalny wzorzec rodziny, więc mężczyzna zajmował się najważniejszymi sprawami w gospodarstwie i życiu. Mężczyzna –
go-spodarz czy współgospodarz, Kobieca praca – ku partnerstwu w gospodarstwie oraz Dzieci – wychowanie przez pracę to problematyka zwi zana ze zmianami zachodz
-cymi w obrębie rodziny i podziałem pracy, jak podejmuje autorka w kolejnych tek-stach ksi żki.
Rozdział Czas wolny Szpak rozpoczyna od zadania pytania, czy takie pojęcie ma w ogóle zastosowanie w kulturze wiejskiej? Podejmuje również próbę wyja nienia samego terminu „czas wolny” oraz jego specyfiki, w odniesieniu do pór roku. W jed-nym z kolejnych podrozdziałów: Wiejskie spotkania, czyli między przyjemnym i
po-żytecznym, prezentuje sposoby na prost , codzienn rozrywkę poł czon
z wykonywaniem powszednich obowi zków. Kobiece spotkania przybliżaj czynno-ci, jakie wykonywały wspólnie niewiasty; przędzenie, tkanie, skubanie pierza, szy-cie, które na przełomie lat zmieniały swój charakter i przebieg. Nieco inaczej wygl dało to w przypadku mężczyzn. Męskie przyjemno ci to podrozdział obrazuj -cy, jak mężczyźni ł czyli czynno ci gospodarcze z rozrywk , często zakrapian al-koholem. Ważn rolę w funkcjonowaniu społeczno ci wiejskich odgrywały relacje s siedzkie. Sąsiedzkie posiady były stałym elementem, zwłaszcza podczas długich zimowych wieczorów. Wkraczaj ca na wie technika w postaci radioodbiorników, kina, a później telewizji znacz co wpłynęła na zmianę relacji między mieszkańcami wsi, doprowadzaj c do dezintegracji.
Czas wolny młodzieży wiejskiej, czyli między organizacją, nudą i zabawą to
ko-lejny temat podjęty przez autorkę. Tekst ten prezentuje wpływ wiejskich organizacji młodzieżowych na tworzenie nowej jako ci wzajemnych relacji w ród młodzieży wiejskiej. Wskazuje również na formy spędzania przez nich wolnego czasu, choćby na płaszczyźnie sportowej czy poprzez zaangażowanie się w działalno ć OSP. Au-torka wspomina również o sobotnich potańcówkach, odbywaj cych się zwyczajowo w sobotnie wieczory, po więcaj c im uwagę w podrozdziale Sobotnie zabawy i
nie-dzielne odpoczywanie. Opisuje dawne, tradycyjne zasady funkcjonowania,
obycza-je, normy i zasady towarzysz ce tego typu spotkaniom.
Zmiany cywilizacyjne, które nastały na obszarach wiejskich, przekształciły for-my spędzania czasu wolnego, jednak nadal koncentrowały się one na zajęciach przy-jemno-pożytecznych i często pełniły funkcję integruj c . Tej problematyce po więcono podrozdział Czas dla siebie, czyli wiejskie próżnowanie.
W ród swoich – sąsiedztwo i rodzina to tekst, który podejmuje tematykę
przyna-leżno ci do społeczno ci poprzez fakt zamieszkania tej samej przestrzeni jednej wsi. Ewelina Szpak opisuje skutki powojennego procesu migracji ludno ci, zwi zanej z przesunięciem terytorialnym granic państwa. Wskazuje na funkcjonuj ce w ród osadników stereotypy i uprzedzenia oraz konflikty z s siadami, częste w relacjch
z Ukraińcami i Rosjanami, a na ziemiach zachodnich Niemcami. Opisuje (Nową)
wspólnotę i jej granice, czyli o marginalizacji i odrzuceniu funkcjonuj cym na
tere-nie wsi.
Dalsze strony ksi żki autorka po więca opisowi relacji s siedzkich i Sąsiedzkiej
codzienno ci. Zwraca uwagę, iż pomimo konfliktów s siedzkich, bardzo
powszech-na była pomoc wzajemna w pracach rolniczych, ale również w trudnych sytuacjach życiowych, zwłaszcza podczas klęsk żywiołowych, pożarów i innych zniszczeń.
Kolejna sfera poruszona w publikacji, dotyczy Rodziny i relacji w niej funkcjo-nuj cych. Prezentuje Drogę do małżeństwa, proces Budowania rodziny zakończony małżeństwem, czyli opartym na ludowej tradycji lubie i weselu. Konsekwencj tych działań była Rodzina i dzieci, będ ce gwarantem opieki na staro ć oraz utrzymania gospodarstwa rolnego w rodzinie. Poznajemy procesy przemian ludno ci wiejskiej w podej ciu do regulacji urodzeń oraz wychowania dzieci, które dotychczas było do-men kobiet i na ich barki spadał cały trud z tym zwi zany. Szpak podejmuje rów-nież temat tabu – aborcji.
Higiena i zdrowie, czyli ciało na wsi to temat szóstego, przedostatniego
rozdzia-łu. Autorka rozdział rozpoczyna od relacji jednego z mieszkańców kieleckiej wsi na temat panuj cych tam po wojnie warunków higienicznych, wskazuj c na całkowity brak higieny i wszechobecnie panuj cy brud, co potwierdzaj tre ci artykułów z lat czterdziestych i pięćdziesi tych. Warunki bytowe oraz podej cie do własnej ciele-sno ci uległo znacznym zmianom dopiero w drugiej połowie XX wieku.
Punkt wyj cia – dawne postrzeganie ciała to podrozdział, który pokazuje ciało
ja-ko „narzędzie pracy”, zatem musiało być odporne na niewygodę, ogromny wysiłek, chłód, brud, a często i głód. Ciało miało być sprawne i zdrowe, wygl d był spraw drugorzędn , a choroby utożsamiano z fatum oraz grzechem. Fachowa pomoc me-dyczna, jeszcze w pierwszej połowie XX wieku, na wsi należała do rzadko ci. Do-piero w latach trzydziestych powstawały wiejskie o rodki zdrowia i przychodnie, które jednak były tylko kropl w morzu potrzeb. Najtrudniej przychodziły zmiany my lenia oraz mentalno ci mieszkańców wsi. Medykalizacja życia i dyskursu
poli-tycznego to kolejne procesy, opisane przez autorkę w dalszej czę ci ksi żki. Nie bez
znaczenia były również Przemiany cywilizacyjne i nowe warunki życia, które zaczę-ły zmieniać obraz polskiej wsi. Szpak wskazuje na duże zróżnicowanie tych proce-sów, zależne od wykształcenia jednostki, regionu zamieszkania oraz panuj cych warunków życia. Najgorsza sytuacja była na ziemiach wschodnich, najlepsza na po-niemieckim zachodzie Polski. Przełom w całym kraju to lata siedemdziesi te, zwi za-ne z elektryfikacj polskiej wsi oraz popraw warunków bytowych jej mieszkańców. Zmianie uległ również stosunek do ciała, co prezentuje tekst Ciało – od narzędzia do
warto ci samej w sobie. Wprowadzana sukcesywnie mechanizacja rolnictwa, wi
za-ła się z odci żeniem ciaza-ła, jako narzędzia pracy. Migracja młodego pokolenia do miast, czyli przej cie od zawodu rolnika do wykonywania zawodów pozarolniczych, zapobiegała nadmiernemu wyniszczeniu ciała. Wygl d zewnętrzny zaczynał mieć coraz większe znaczenie, bo ludno ć wiejska chciała wygl dać nie gorzej niż miej-ska. Zaczęła się też kształtować moda wiejska.
„Nienormalni” i chorzy, czyli o relacjach w zdrowiu i chorobie to podrozdział
lub psychicznej, bo w takich przypadkach osoba chora nie mogła pracować, co czę-sto wi zało się z wykluczeniem społecznym.
Ostatni rozdział po więcony jest Religijno ci, która była bardzo ważnym elemen-tem życia społeczno ci wiejskich i podstaw wiatopogl du i sposobu my lenia o otaczaj cej rzeczywisto ci. Autorka definiuje pojęcie Wiedzy religijnej i prezentu-je prezentu-jej stan w ujęciu historycznym. Wskazuje na postawy, reguły i normy obowi zu-j ce w codziennym życiu, przybliża rolę proboszcza i szkoły w kształtowaniu katolickiej wiedzy. Podkre la, iż wiedza ta była bardzo zróżnicowana, uwarunkowa-na wychowaniem oraz lokaln tradycj , co wpływało na Praktyki, rytuały i obrzędy religijne. Szpak opisuje jedn z podstawowych praktyk religijnych, jak była
Nie-dzielna msza więta oraz wskazuje na ceremoniał z ni zwi zany. Uczestnictwo
w niedzielnej mszy wi zało się z Obrzędami i sakramentami, w szczególno ci spo-wiedzi, pokuty i komunii więtej. Obrzędy zwi zane z inicjacj dzieci i młodzieży do wspólnoty religijnej, czyli chrzest i Pierwsza Komunia więta, były w zasadzie obowi zkowe w społeczno ciach wiejskich. Stosunek do sacrum ujawniał się po-przez wypełnianie obrzędów zwi zanych ze więtami ko cielnymi – cyklicznymi
i okazjonalnymi, zmieniał się jednak na przestrzeni lat zarówno ich kształt, jak i
cha-rakter samego więtowania. W dalszej czę ci tekstu autorka opisuje najważniejsze w religii katolickiej więta, tj.: Boże Narodzenie, Wielki Post i Wielkanoc, uwagę po-więca również Odpustom i pielgrzymkom oraz więtom okazjonalnym –
uroczysto-ciom religijnym. Ostatni podrozdział, Religijno ć i relacje między ludźmi, wskazuje
na duże znaczenie grupy oraz czynnik lokalny, maj cy wpływ na budowanie współ-odpowiedzialno ci grupowej Wspólnoty wiejskiej wobec Boga. Przedstawia również proces zmian relacji Księdza i autorytetów z mieszkańcami obszarów wiejskich. Tekst kończy informacja o wpływie pielgrzymek papieża, Jana Pawła II do Polski na jej mieszkańców.
W Zakończeniu autorka przypomina, co było przedmiotem jej badań. W skrócie prezentuje wyniki badań, a co za tym idzie, procesy zmian mentalno ci ludno ci wiejskiej w okresie PRL-u, podkre laj c fakt, iż one nadal trwaj i ewaluuj , zmie-niaj c rzeczywisto ć Polskiej wsi.
Przechodz c do konkluzji, chcę podkre lić, iż recenzowana ksi żka urzekła mnie form i oryginalno ci opisu. Poruszana w publikacji tematyka dotyczy okresu Pol-skiej Rzeczpospolitej Ludowej, który popada stopniowo w niepamięć. Dzieło pre-zentuje przemiany polityczne, gospodarcze i cywilizacyjne oraz ich wpływ na mentalno ć ludno ci wiejskiej epoki PRL-u. Autorka inteligentnie ł czy w tek teo-retyczny z bogatym materiałem empirycznym, co powoduje zgrabne poł czenie wa-lorów poznawczych z dydaktycznymi. Warto mieć tę pozycję wydawnicz . Ksi żka bez w tpienia wzbudzi zainteresowanie studentów socjologii, historii i rolnictwa oraz wszystkich, którym czasy PRL-u s bliskie lub po prostu interesuj się tym frag-mentem historii Polski.
