F. OMAŃKOWSKA
KRÓTKI OPIS HISTORYCZNO-GEOGRAFICZNY
WIELKIEGO KS. POZNAŃSKIEGO
F. Omańkowska.
Krótki opis historyczno-geograficzny
Wielkiego Ks. Poznańskiego
Poświęcony dzieciom wielkopolskim.
Czy znasz ten kraj, gdzie przodków Twych prawica Orała ziemię, gromiła jej wrogi?
To sławnych Piastów prastara dzielnica, Co światło Wiary wnieśli w Polski progi.
wi‘:
1
POZNAN.
Nakładem i czcionkami Drukarni i Księgarni św. Wojciecha.
■
T.
Krótki rys historyczny.
Początki dziejów narodu polskiego są ciemne i niepewne, tyle jest rzeczą niewątpliwą, Ze kraj, co się potem Polską nazywał, za mieszkiwały od najdawniejszych czasów plemiona należące do rodu
S ł o w i a n . Jedno z tych plemion zwało się P o l a n a m i , t. j. pól mieszkańcami. Osiedli oni po obu stronach Warty, między średnią Odrą i Wisłą, a więc w dzisiejszem W ie lk ie in K s i ę s t w i e P o z n a ń s k i m i .
Musieli Polanie jeszcze przed przyjęciem św. "Wiary mieć urządzenia państwowe, kiedy już przedhistoryczne, dzieje Jedlickie wspominają o icli książętach, czyli panujących.
Pierwszym książęciem, o jakim mamy wiadomość, był L e c h 7., który przybył podobno z nad Dunaju około r. 5ho w okolice Onie- zna, gdzie założył stolicę, dawszy jej nazwę od znalezionego tam gniazda białych orłów. Po Lechu panowało 1 2 w o je w o d ó w, po nich
objął rządy K r a k u s (Ok. r. 700), który podług podania zabił smoka w jaskini pod Wawelem i założył miasto Kraków. Po krótkiem pa nowaniu syna jego L e c h a 7/.’ nastąpiła W a n d a, która skoczyła do Wisły niechcąc zostać żoną Pytygiera, księcia niemieckiego. Po Wandzie rządziło 1 2 w o j e t r o d ó upo nich obrano księciem Przemy sława, zwanego L e s z k i e m /', po tym nastąpili I j c s x e k 77.. L e s z e k I I I . , J * o p i c l /. i P o p i e l I I , którego, jak podanie głosi, za zabicie stryjów myszy zjadły we wieży na jeziorze Gople pod Kruświcą. Po nim obrano księciem P i a s t a, rolnika i kołodzieja z Kruświcy. Po Pia ście nastąpił syn jego Z ie m o w it , po tymże L c s \ c l : I V . , a po Leszku Z i c m o m y s l, syn jego. Trzej ostatni rozszerzali granice kraju łącząc pod swe panowanie sąsiednie plemiona Słowian, które przyjmowały także nazwę Polan, czyli P o la k ó w . Odtąd wstępujemy na pole
p r a w d z i w e j h i s f o r y i.
Po Ziemomyśle nastąpił syn jego M i e c z y s ł a w I . (962 — 992 r.) który ożeniwszy się z Dąbrówką, księżniczką czeską, przyjął Chrzest św. i wiarę chrześcijańską w Polsce zaprowadził. Po nim panował
l i o l c s l a w 7. C h r o b r y (do r. 102”)). Prowadził on pomyślne wojny z Niemcami, Czechami, Pusinami i rozszerzał granice państwa.
Za-prowadzał oświato w kraju, budował miasta, zamki i klasztory, zakła dał szkoły. Był pierwszym królem - p o l s k i m koronowawszy sio w Gnieźnie. Syn jego M i e c z y s ł a w 1 1., Gnuśny (do r. lOo-ł), stra cił przez niedbałość zdobycze ojca. Po jego śmierci trwało bezkró- lewie lat (>. poczem nastąpił syn jego, K a z i m i e r - . 1. C k liw ie i c i e l (d<> r. 10ÓS). który ojcowskie niedołęstwo naprawił. Po nim objął rządy
B o h s l a w I I . Ś m i a ł y (do r. 1079). Dzielny z początku, prowadził zwycięskie wojny z Węgrami, Czechami i Rusinami, później popadł w rozpustę. Zabiwszy św. Stanisława, który go upominał, i wyklęty za to przez papieża, uszedł z kraju. Umarł jako pokutnik w kla
sztorze w Ossyaku r. 10S1. Nastę pcą był brat jego, W ł a d y s ł a w l l e r m a n (do r. 1102). Słaby to był i niedołężny monarcha. Zosta wił tron synowi B o l e s ł a w o w i I I I . K r z y w o u s t e m u , który szczęśliwie wojował z Pomorzanami, Prusa kami. Czechami i Niemcami, ale przy śmierci 1198 r. podzielił Pol skę między I synów, co było przy czyną kłótni i nieszczęść w kraju. Najstarszy syn W ł a d y s ł a w zaczął wojnę z braćmi, ale pobity przez nich uszedł r. 114<> do Niemiec, a rządy objął B o l e s ł a w I V . K ę d z i e r z a w y (do r. 1179), który bra
ciom oddał ich dzielnice. Po nim nastąpił M i e c z y s ł a w I I I . S i a r y , ale został r. 1177 z tronu złożony, a tron posiadł brat K a z i m i e r z I I . S p r a w i e d l i w y (do r. 119-1). Ten zaprowadził w kraju ład i podzieloną przez
Krzywoustego Polskę w jedną całość połączył. Następca jego L e s z e k B i a ł y był jeszcze dzieckiem, korzystając g tego wydzierają mu rządy kilkakrotnie Mieczysław Stary i W l e u ly s l a w L a s k o n o y i , dopiero r. 1202 obejmuje Leszek tron w stałe posiadanie do r. 1227. Za jego panowania sprowadził Konrad, książę mazowiecki, r. 1222 Zakon Krzyżacki do Polski, który z czasem stał się największym jej wro giem. Ponieważ syn Loszka B o l e s ł a w J'. W s t y d liw y był małoletni,
wydzierali sobie kolejno rządy K o n r a d M a k o w ie c k i, I le n r y k I. B r o d a / / / i H e n r y k I I . P o b o ż n y aż do r. 1219. Bolesław był ożeniony z św. Kingą, córką króla węgierskiego, która podług podania wniosła w posagu kopalnie soli w Bochni i Wieliczce. Za panowania tego króla zaczęli Tatarzy Polskę napadać, pustosząc ją i uprowadzając jeńców. Umarł 1279 r. a po nim nastąpił L e s '. e k C z a r n y (do r.
I. 2KS) za którego 'katarzy znów Polsko spustoszyli. Po śmierci Leszka starają się o panowanie brat jego Władysław Łokietek, Hen ryk Próbus, książę wrocławski, i Wacław 11.. król czeski. Tron obejmuje H e n r y k , Łokietek musi z kraju uchodzić. Henryk umiera r. 1290, a panowanie
obejmuje P r z e m y ś l a n ' I I . książę wielkopolski, który się r. 1295 koro nuje w Gnieźnie na k r ó l a m l e j P o l s k i, za zezwo leniem papieża. Hyla to pierwsza koronacya od czasów Bolesława Śmia łego. -Już w 7 miesięcy później ginie Przemy sław zamordowany w Rogoźnie za sprawa margrabiów Branden burskich. Wielkopola nie wzywają Łokietka na tron, wnet go jednak usuwają a rządy bierze
W a c ł a w I I . Po jego
śmierci do]) i ero wraca
Ł o k ie t e k po raz trzeci do Polski i otrzymuje tron I .‘lot) r. Rozumny i mężny był to król, koronował się w Kra kowie, i odtąd przestało < uliczno być miastem stołecznem Polski. Naj ważniejszym czynem Łokietka było zwycię stwo nad Krzyżakami
pod Piewcami r. Id.ll. Jadwiga. I marł r. ŁTl.T Byn
jego i następca K a \ i n / i e r \ W ie lk i (do r. 1 .'1701, byL mądrym i do lnym monarchą. I stanowił dla całej Polski jedno obowiązujące wszystkich prawo znane pod nazwą Statutu Wiślickiego. Popierał nauki, rolnictwo, rzemiosło i handel. Założył w Krakowie Akade mia.. Żydom nadał prawa i przywileje. Zmarł nie zostawiając mę skiego potomka. Nastąpił po nim syn jego siostry L / u h e / k. król węgierski. Ten nie mieszkał w Polsce. Po nim <>1 • raii'. kodowa
córko jogo J a d w i g ę . Młodziutka królowa była zaręczoną
mcm, księciem rakuskim, ale dla dobra kraju i św. Wiary poślubiła rJ a g i e l l e , wielkiego księcia litewskiego, który przjęjął Chrzest i zapro wadzi! Chrześcijaństwo na pogańskiej jeszcze Litwie, i złączył ja. z Polską w jedno państwo pod swojem berłem.
Na Chrzcie św. przyjął imię W ł a d y s ł a w a I I .
tęgę Krzyżaków w pamiętnej bitwie pod Grunwaldem Po Jagielle objął tron r. Mdl syn jego W ł a d y s ł a w
Złamał on po- 0. lipca 1410 r.
I I I . W a r n e ń -
woj-e \ y l J woj-e / n zwany, gdyż poległ w bitwie pod "Warną
nie z Turkami. Grat jego K a z i m i e r : . J a g i e l l o ń c z y k (do r. 1192) przyłączył .Prusy Zachodnie do Polski. Za jego panowania urodził się w Toruniu r. 1172) Mikołaj Kopernik, sławny astronom, Syn Kazimierza, J a n O lb r a c h t (do r. 1 >01) podjął r. 1197 nieszczęśliwą wyprawę na Wołochów zakończoną straszną klęską. Za rządów brata jego A l e a a n d r a (do r. 1506) za częły się wojny Polski z Moskwą. Po nim obrany królem brat jego
Z y g m u n t I . S t a r y (do r. 1518). Ten prowadził zwycięskie wojny z Moskwą. Za jego panowania przyjął Wielki Mistrz Krzyżacki Albert Brandenburski wiarę luter- ską i prosił króla Zygmunta, żeby go wziął w swoją opiekę i uznał jako świeckiego księcia Prus. Zygmunt zgodził się na to, Albert przyjechał do Krakowa i złożył publicznie hołd królowi polskiemu 1525 r. Polska doszła wtedy do najwyższego stopnia swej potęgi i zamożności, nauki zakwitły, nastały t. zw. Złoto czasy Zygmun- towskie. Syn jego Z y g m u n t A u g u s t (do r. 1572) już za życia ojca królem obrany, odziedziczył po ojcu rozum i cnoty. Połączył on ostatecznie Polskę z Litwą r. L5G9 U n i ą L u b c l s h ą . Za jego pano wania znalazł protestantyzm wstęp do Polski. Na nim wygasł ród Jagiellonów. Obrano królem księcia francuskiego 1 le n r y ł ,a W a lc \e y o ,
ale ten ujechał wnet potajemnie z Polski do Francy i, a Polacy we zwali na tron Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu. Ten prowa dził szczęśliwe wojny z Moskalami i ustanowił Trybunały, czyli najwyższe sądy dla Korony. Umarł r. L5s(i. Po nim obrano kró lem królewicza szwedzkiego Z y g m u n t a I I I . JPc.ę, który prowadził wojny z Szwccyą, Moskwą i Turkami, ale nie zawsze szczęśliwie. Za jego panowania wsławili się hetmani Zamojski, Żółkiewski
Chodkiewicz i Lubomirski. Syn jego 117u d g s l a u : I V . (1 G->'J — 16-18) zawarł pokój z Moskwą i rozejm z Szwecja.. 'Wszczynają. siQ bunty kozackie. Za panowania brata jego J a n a K a z i m i e r z a dotknęły Polskę srogie klęski. Bunty kozacki'1 pod Chmielnickim i sprowadzeni przez tegoż Tatarzy pustoszą ją ogniem i mieczem. Moskwa i sie- dmiogrodzki książę Rakoczy napadają kraj. zdrajca Hieronim Radzie jowski naprowadza Szwedów, którym się prawie cała Polska poddaje. -Jan Kazimierz uchodzi na Śląsk. Byłaby już ostateczna zguba ojczyzny nadeszła, żeby nie klasztor Jasnogórski w Częstochowie, w którym kilkudziesięciu zakonników wraz z garstką żołnierzy i chro niącej sio pod opiekę Matki Boskiej szlachty, zagrzani dzielnym du chem świątobliwego przeora ks. Piotra Kordeckiego, tak się oparł© oblegającym Szwedom, że się ze wstydem cofnąć musieli.
Opamiętał się nareszcie cały naród i pod wodzą Czarnieckiego Stefana wygnał Szwedów z kraju. Jan Kazimierz złożył w r. 1668 koronę, a w rok później obrano królem księcia M i c h a ł a K o r j j b u t a W iś n io w ic c k ic g o (do r. 1678). Turcy wszczęli wojnę z Polską, gro mił ich hetman Jan Sobieski, którego po śmierci Michała obrano królem. J a n I I I . S o b i e s k i (do r. 1696) nie przestawał z Turkami wojować. Nieśmiertelną sławę zjednał sobie i Polsce oswobodziwszy Wiedeń 1688 r. z oblężenia przez Turków. Po Sobieskim dostał tron A u g u s t I Ii, elektor saski (do r. 1738). Ten zaczął wojnę z kró
lem szwedzkim, który go pobił i z tronu złożył, ogłaszając królem polskim S t a n i s ł a w a L e s z c z y ń s k i e .g o , wojewodę Poznańskiego, którego jednak nie wszyscy uznali za króla. Po przegranej przez Szwedów bitwie pod Połtawą 1709 roku wrócił August do Polski, a Stanisław schronił się do Francyi. Za Augusta wkradły się zbytki i pijaństwo do Polski. Po nim obrała jedna część narodu syna jego A u g u s t a I I I .
(do r. 1763), drudzy wezwali Leszczyńskiego do powrotu. Moskale wypędzili Leszczyńskiego i August został królem. Źle się za jego panowania w Polsce działo, ale gorzej jeszcze za jego następcy
S t a n i s ł a w a A u g u s t a P o n ia t o w s k ie g o . Trzy sąsiednie mocarstwa Rosya, A ustn a i Prusy rozebrały Polskę między siebie w trzech podziałach roku 1772, 1793 i 1795. Prusy zabrały między innemi częściami kraju i Wielkopolskę. dając jej nazwo Prus Południowych. W wojnie z Napoleonem I. r. 1807 oddały Prusy prawie wszystkie Polsce zabrane kraje, ale nie na długo, bo po upadku Napoleona wrócono (r. ls ló ) Prusom zajęte dawniej dzielnice polskie, których część południowa tworzy dzisiejsze Wielkie Księstwo Poznańskie. Naczelną władzo objął wtedy z ramienia rządu pruskiego Namiestnik, którego później zastąpił Naczelny Prezes. Traktatem wiedeńskim (r. lsló) zapewniono nam reprezentacją i instytucje narodowe, dla tego miało też Księstwo od r. 1827 —-17 swoje odrębne sejmy. Naj- ważniejszem zdarzeniem z tych lat jest zniesienie przez rząd pruski
s
klasztorów w W. Ks. Pozn. i zabranie ich dóbr. Choć znaczna liczba Wielkopolan brała udział w powstaniach polskich pod zaborem rosyj skim r. 1Sd 1, 1Si il) i 1 Sb:}, nie przeniosły się one jednak do Księ stwa. Za to r. 1 N4tf przyszło do znacznego, szybko przez rząd stłu mionego wybuchu, za któiy wielu odpokutowało więzieniem w Mo- abicie berlińskim, skavd ich dopiero r. ISIS wskutek rewolucji wy buchłej w iłerlinie uwolniono. Tegoż r. lttls przyszło do zbroj nego powstania w Księstwie. Odbyło się kilka potyczek po części zwycięskich dla Polaków, którzy w końcu jednak uledz musieli prze wadze wojska pruskiego i złożyć broń. W r. .lśós próbował rząd pruski wywołać w Księstwie rozruchy, żeby mieć powód wystąpić w najostrzejszy sposób przeciwko Polakom. Wysyłał w tym celu do licznych osób odezwy polskie, zachęcające do powstania. Ale intryga się nie udała. Poseł Władysław Niegolewski wykrył po długich i mozolnych poszukiwaniach, że odezwy te wyszły z pole cenia dyrektora policyi poznańskiej Paerensprunga i były drukowane w rządowej drukarni. R. 1 ns:J wydał rząd pruski ustawę dla Wielk. Ks. Pozn.. w której tej nazwy już nie wspomina, tylko mówi o Pro wincji Poznańskiej. .Mimo to używa król pruski w tytułach swoich zawsze jeszcze tytułu Wielk. księcia Poznańskiego.
II.
Ogólny pogląd na przyrodę Wielk. Ks. Poznańskiego i jego mieszkańców.
Nazwę dostało Wielkie Ks. Pozn. r. 1 s 1 r» na Kongresie wie deńskim od głównego miasta Poznania. Położone jest pomiędzy .'>2" i db° dług. wschód, i miedzy ól° i Al11 szer. ])«Vłn. (i ran i czy na I"'iłnoc z Prusain:i Zachodni cmi, na wscliói 1 z Królekst.wem Pulslciem, na południe ze Śląskiem i na zachód z Prandenl mrgią. Obszaru mii ■jsiMió • kim. i liczy i>koło 2 000 000 mieszkańców.
Wielk. Ks. Pozn. jest krajem prze w;iżnie płaskini. niezna,czne pasina wzgórz ciilgną się. wzdłi iż Warty i Noteci i nad -daską g ra ni eą. Najwyższą górą jest (ió )'d ś / r . A n n// O l O O m. ) pod ()wińskami
w pow. wsi Imd. pozn.
Najgłównioj sza rzeką jest I \ a r f a , kt.ira wypkrwa z1 .1"id
Kro-molowa niedaleki ) Kiakowa, pł;y ni o prze/. Królestwc) Polslde na pół-miC aż do Czesiochowy, pijtom na zachód, potem znów naV'ilnoc
aż do Koła. Tu zwraca sii) na zachód, od K.diiina :staje się >mlawną. pod Pyzdrami wlna cza do Księstw.a, płynie na zUehÓd do śremu. potern na północ przez Pozn ań aŻ lin I riinni ile, skąd :5llo W u na zacihód. w<dmdzi do Prańdenhurgii, yilzio [nul Landsliergiem przyjmuje >
9
Do Warty wpada 1(> mniejszych i większych rzek. Z lewej strony: 1. P r o s n ą, która wypływa ze Śląska, tworzy potem granico
pomiędzy Księstwem a Królestwem Dolskiem i staje się spławną na drzewo od Kalisza. 2. L u t y n i a , 8. M o s i n k a , 4. S a m i c a łf 's c h o d n ia ,
■"). S a m i c a Z a c h o d n i a , 0. O s t r o r o g u , 7. K w is. K a m i o n n a . !•. O b r a, wypływa ze stawu tegoż nazwiska w pobliżu wsi Obra pod Koźmi nem, pod Kościanem tworzy bagno odrzańskie ciągnące się aż do Kopań i ey. przepływa kilka jezior i wpada pod Skwierzyną do Warty. Od miasta Trzciela jest spławną na drzewo. Z prawej strony Warty wpadają: 1. S t r u g a, 2. W r z e ś n i a , 8. J l a s z l m c a , 1. C y b i n a , 5. G ł ó w n a .
t>. W c in a, wypływa w powiecie gnieźnieńskim, przepływa kilka je zior, przyjmuje z lewej strony małą Wartę, także Wełną zwaną i wpada pod Obornikami do Warty. Od Kogożna jest spławną. 7. K o lo r, wypływa z jeziora Gopła, pod Naklom łączy się z kanałem bydgoskim z Brdą, przyjmuje w dalszym biegu rzeczki L o b i o n l a y a i d e i D r a w ę i wpada pod Santokiem do Warty.
W powiatach inowrocławskim i bydgoskim dotyka granic Księ stwa Jł7.s7o. przyjmując pod Fordonem B r d ę wypływającą z Prus Zachodnich, która po przyjęciu rzeczki S e m p o l n y na granicy Księ stwa łączy się pod Bydgoszczą z kanałem bydgoskim, odkąd jest spławną.
K a n a ł b y d g o s k i łączy Brdę z Notecią i przez to Wisłę z Odrą. Ciągnie się prawic w prostym kierunku od Bydgoszczy do Nakla, jest 80 km. długi i tak szeroki, że dwie wielkie szkuty lub tratwy obok siebie płynąć mogą. Ma 10 śluz.
Do Odry płynie z pod Ostrowa l i a r y c., kierując się na zachód do Śląska przyjmuje O r lę płynącą z pod Koźmina i jest od .Milicza spławną,
Liczba jezior w Wielk. Ks. Pozn. dochodzi kilkuset. Najwięk- szem jest (k o p io , w powiecie strzelińskim, długość jego z północy na południe wynosi 80 km., szerokość 8 km. Do znaczniejszych należą:
T rta y j pod Pakością, na zachód od Gopła, P o w i d \ k i c w pow. Witkow skim, długie na 7 1 a km. i aż do 81/* km. szerokie. S k ó r \ c c i ń s k ic
na zachód od jeziora Powidzkiego. P o y o w s k i c w pow. żnińskim,
Z b a s \ y ń s k i c pod Zbąszyniem i jeziora 'A n i ń s k ic .
W dawnych czasach były brzegi większych rzek Wielk. Ks. Pozn. pokryte rozległemi bagnami, które teraz osuszone kanałami zamieniły się w urodzajne pola i łąki. Takie większe bagna były nad Wartą w pow. międzychodzkim i skWierzyńskim, nad Obrą w kościańskim i babimojskim, nad Notecią, w chodzieskim i czarn- kowskim, nad Baryczą w odolanowskim. bagna zwana Bachorze nad (iopłem i inne.
Powierzchnia naszego Księstwa była w zamierzchłych czasach dnem morskiem, świadczą o tern liczne wykopaliska skamieniałych
1 0
zwierząt morskich i kawałki bursztynu. Z tego powodu niema u nas węgla kamiennego i metali, za to często znajdują się pokłady węgla brunatnego, mianowicie nad Wartą, Obrą, Notecią i Brdą. Sól wy dobywają. w Inowrocławiu, gips we wsi Wapnie p. Kcynią, wapno we Wapiennie w pow. szubińskim; wielkie pokłady tortu znajdują się w okolicach Noteci. Powszechne są glina zwyczajna i garncarska, margiel i żwir. — Ziemię posiada Księstwo po większej części uro dzajną, tylko północno i południowe krańce mają dużo piaszczystych gruntów. Naj żyzni ej sza ziemia jest na Kujawach, najmniej żyzna w powiecie wieleńskim i ostrzeszowskim. — Klimat Księstwa jest umiarkowany, latem gorączki dochodzą do 26°, zimą mrozy rzadko przechodzą 20°.
Pierwotni mieszkańcy Wielk. Ks. Pozn. są P o l a c y, zaludniają je oni w liczbie przeważającej, obok nich jest także znaczna liczba Niemców i Żydów. Pierwsi osadnicy Niemcy przybyli już na po czątku XIIr. w., później jeszcze nieraz sprowadzano nowych kolo nisto wg szczególnie już za pruskich rządów po rozbiorach Polski. Odtąd ich liczbą ciągle wzrasta, najbardziej w ostatnich czasach za pomocą komisyi kolonizacyjnoj, także że dziś stanowią mniej wię cej 1j\] mieszkańców. Żydzi osiedli w kraju już przed wiekiem
XIII. W ostatnich czasach liczba ich maleje, wynoszą się, doro biwszy majątku na Polakach, w niemieckie strony. Obecnie jest ich około 40,000. Co do wyznania, to Polacy są przeważnie katoli kami, a Niemcy cwangielikami, jednakże mieszka w południowych powiatach znaczniejsza liczba Polaków-ewangielików, a nad branden burską granicą Niemców-katolików.
Położenie i klimat Wielk. Ks. Pozn. nadają się przedewszyst- kicm do uprawy płodów rolniczych, to też głównem zatrudnieniem mieszkańców jest r o l n i c t w o j wszystko, co się z niem wiąże, a więc hodowla koni, bydła, owiec i trzody. Rozwija się także ogrodnictwo i sadownictwo. Wino uprawiają w okolicy Babimostu i Wolsztyna, a około Zbąszynia i Nowegotumyśla chmiel. Pasiecznictwo było już od niepamiętnych czasów ulubionem zajęciem Wielkopolan, pszczoły więc mają i dzisiaj licznych hodowców. Bogate w ryby jeziora i rzeki dają utrzymanie rybakom. Dobrze rozwinięte gospodarstwo leśne, cegielnie i huty szklane zatrudniają mnóstwo ludzi, tak samo liczne gorzelnie, cukrownie i browary. Po miastach kwitną kupic- ctwo i rzemiosła. Przemysł fabryczny polski rozwija się coraz po myślnej. Wiole artykułów fabrykowanych przez Polaków w Księstwie, jak n. p. maszyny rolnicze, papierosy i inne znajduje uznanie i zbyt zagranica.. Dzielnie rozwijające się polskie banki i spółki przemy słowe i rolnicze przyczyniają się w niemałej mierze do podniesienia handlu i przemysłu. Tuczne drogi żelazne przecinające całe Księ stwo ułatwiają zakup i zbyt płodów i towarów.
Administracja kraju, oświata i zakłady naukowe, sądownictwo, niegdyś i obecnie.
"Wielkie Księstwo Poznańskie jest częścią dawniejszego kró- lewstwa polskiego, mianowicie tej jego dzielnicy, która się zwała Wielkopolską. Obejmowała ona województwa: poznańskie, kaliskie, gnieźnieńskie (te trzy stanowiły pierwotną Polskę) i brzesko-kujaw skie, sieradzkie i inowrocławskie, (które to trzy były utworzone z ziemi Polan, Kujawami zwanej), stanowiła wiec k o le b k ę n a r o d u i p a ń s t w a p o ls k ie g o .
Województwa miały samorząd. Ka czele stał wojewoda, jako najwyższy urzędnik. Każde województwo dzieliło się na kasztelanie, t. j. okręgi wojskowe, z których każdy obowiązany był dostarczać na wojnę oddziału zbrojonego pod wodzą kasztelana, mającego naj wyższą władzę nad całym okręgiem i dozór nad bezpieczeństwem publiczuom. On też zbierał podatki do skarbu królewskiego. Woje woda i kasztelan mieli godność senatorską. Obok nich byli jeszcze starostowie, do których należał nadzór nad utrzymaniem porządku publicznego i sądownictwo kryminalne. Dla Wielkopolski ustanowiony był starosta generalny w Poznaniu; niektóre powiaty miały jeszcze swoich starostów grodowych.
W pierwszych czasach po zaprowadzeniu chrześcijaństwa w Pol sce spoczywała oświata prawie wyłącznie w ręku duchownych. Zna czne postępy uczyniła za panowania ostatnich Jagiellonów'. R. 1519 założył biskup poznański Jan Lubrański wyższą szkołę, t. zw. akademią Lublańskich. Później nieco powstało kolegium Jezuickie w Poznaniu (roku 1573), szkoła ks. ks. Pijarów w Rydzynie i Braci czeskich w Lesznie. Oprócz tego znajdowały się przy licznych klasztorach szkoły i szkółki. Ustanowiona r. 1775 Komisya edukacyjna zajęła się urządzeniem szkół w Wielkopolsce, ale jej wypadki polityczno przeszkodziły w wykonaniu zamiaru. Pod względem kościelnym dzieliła się Wielkopolska na B i s k u p s t w o p o z n a ń s k i e , najdawniejsze w 1’olsce i A r a y b i s k u p s t w o g n i e ź n i e ń s k i e . Arcybiskup gnieźnieński był zarazem J >r g m a s e m P o l s k i f t. j. dopełniał koronacyi każdego nowego króla, a w czasie bezkrólewia był najwyższą władzą w kraju. Już za pruskich rządów zostały za zezwoleniem papieża roku 1821 obie dyecezye złączone pod jednym zwierzchnikiem, tak że od tego czasu Arcybiskup gnieźnieński jest zarazem Biskupem poznańskim. Kapituły pozostały jednak oddzielne. Sprawami kościelnemi zawia duje konsystorz, któremu podlegają dziekani, a tym proboszczowie. Rząd pruski ustanowił jako najwyższego urzędnika w Wielk. Ks. Pozn. naczelnego prezesa, który ma swoją siedzibę w Poznaniu. Jemu podlegają obie rejcncyc, prowincyonalne kolegium szkolne
w Poznaniu, główny urząd podatkowy i zarządy komunalne. Księstwo jest podzielone na dwa obwody rejencyjne, na czele których stoją prezesi rejencyjni w Poznaniu i Bydgoszczy. Obwody rejencyjne dzielą się na powiaty, powiatem zarządza radzca ziemiański (landrat), temu podlegają magistraty miast, komisarze obwodowi i urzędy gminne. Udział w zarządzie biorą także sejm prowincyonaluy, sejmiki powia towe i rady gminne, składające się z obieralnych członków.
Sądownictwo spoczywa we władzy: Sądu nadziemiańskiego w Po znaniu, Sądów ziemiańskich w Poznaniu, Międzyrzeczu, Lesznie, Ostro wie, Bydgoszczy, Gnieźnie i Pile i sądów okręgowych. Przy sądach okręgowych są sądy ławnicze dla spraw pieniężnych aż do 300 Al. i lżejszych spraw karnych, przy sądach ziemiańskich odbywają się sądy przysięgłych dla ciężkich spraw kryminalnych. Oprócz tego istnieją sądy procederowe dla spraw rzemieślniczych i handlowe dla. spraw kupieckich.
W zabranych przez siebie dzielnicach zajął się rząd pruski także uporządkowaniem szkolnictwa, pozakładał liczne szkoły Indowe,, dla których wprowadzi! przymus szkolny, i Szkoły średnie i wyższo., obecnie w Księstwie istnieją: seminiiryum duchowne katolickie prze Tumie poznańskim, akademia w Poznaniu, 17 gimnazyów, 2 piw- aimnazya. 1 wyższa szkoła realna, 1 szkolił realna, 7 seminaryów dla nauczycieli i 3 dla nauczycielek, liczne zakłady dla proparandów., wyższe szkoły żeńskie, szkoły średnie i obywatelskie uzupełniające, rolniczo, szkolą budowlana ;(w Poznaniu) i ogrodnicza (w Koźminie).
Sprawami pocztowemi zarządzają naddyrekeye poczt w .Pozna niu i Bydgoszczy. — Główna komend;', wojskowa jest w Poznaniu.
IV.
Podział poliiyczny kraju.
A. Obwód rejeiicyjię r po:, n a ń sh-i obejmuje 2s powiatów 1. Poznański miejski. 11. hahimojski, 21. jarociński, 2. ,, wschodni, 12. śmigielski, 22. pleszewski, 3). ,, zachodni, 13. wschowski, 23. koźmiński, 1, obornicki, 1 1. leszczyński, 21. krotoszyński,
szamotulski. 15. rawicki, 25. ostrowski, (i. międzychodzki, Ki. gostyński. 20. odohmowski, 7. sk wierzy liski, 17. kościiiński, 27. oM rzeszowski, s. międzyrzecki, IN. śremski, 2s. kępiński.
nowotomyski, 11). średzki, ’ ", grodziski, 20. wrzesiński,
1
B. Obwód rejencyjny b y d g o s k i obejmuje 14 powiatów 11. wyrzyski, 12. chodzieski, Bydgoski miejski, wiejski, szubiński, żniński, inowrocławski, (i. strzeliński, 7. mogileński, s. witkowski, 9. gnieźnieński, 10. wągrowiecki, 13. czarnkowski. 14. wieleński.
Z powodu nowego prawa językowego wolno przemawiać po
p o l s k u na publicznych zebraniach (wiecach) tylko w następujących
powiatach: Obwód rejencyjny poznański: Pow. poznański wschodni i zachodni, wrzesiński, jarociński, średzki, śremski, obornicki, szamo tulski, grodziski, śmigielski, kościański, gostyński, koźmiński, kroto szyński, pleszewski, ostrowski, odolanowrski, ostrzeszowski, kępiński. Obwód rejencyjny bydgoski: Pow. inowrocławski, strzeliński, mogi leński, żniński, wągro wiecki, gnieźnieński, witkowski. A . O b w ó d r e j e n c y j n y p o z n a ń s k i (I le y ie - r u n g s b e z i r k P o s c n ) . 1. P o w i a t p o z n a ń s k i m i e j s k i (Stadtkreis Posen). Miasto P o z n a ń
(Posen) nad Wartą, stolica "Wielkiego Ks. Pozn. ma mieszkań ców około 150000, jest siedzibą arcybiskupa, prowincjonalnych i re- jencyjnych władz ad ministracyjnych . na czelnych władz podat
kowych. pocztowych, W(.ij sk o wy o i i. cło wy ch, sądowych, komisyi
ko-izac> jnej. prowin- cymialnego kolegium szkolnogi.». izby rolni czej. starosty krajo wego i innych urzę dów. Ma sądy: nad- ziemiański. ziemiański. Teatr polski.
1-1
-i i
Zamek książęcy.
okręgowy, kupiecki, procederowy i rozjemczy dla ubezpieczenia robotni ków. Z zakładów oświatowych ma: seminaryum duchowne katolickie, król. akademią, 3 gimnazya, wyższą szkołę realną, szkoły średnie i obywatelskie, kilkanaście szkół ludowych, szkołę budowlaną, i szkołę budowy machin, seminaryum dla nauczycielek, kilka wyższych szkół żeńskich, zakład dla głuchoniemych. Oświacie służą także: muzeum i biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk, biblioteka Kaczyńskich, muzeum Cesarza Fryderyka i biblioteka Cesarza Wilhelma. Poznań jest ogniskiem ruchu umysłowego, handlowego i przemysłowego pol skiego Księstwa, istnieją, tu liczne polskie towarzystwa oświatowe, zarobkowe i społeczne, zakłady handlowe, przemysłowe i dobroczynne, polskich banków jest IG, polskich pism i gazet wychodzi 35. Jest tu także t e a t r p o l s k i . — Czasu powstania .Poznania nie można do kładnie oznaczyć, prawdopodobnie przypada on w VI. wieku, a do na zwiska wiąże się podanie o spotkaniu i poznaniu się w tern miejscu trzech słowiańskich braci Lecha, Czecha i Kusa, w każdym razie jest Poznań jedną z najstarszych osad lechickich. Pierwotni.1 miasto leżało po prawej stronie Warty, zamek książęcy znajdował się na wyspie tumskiej, dziś niema po nim śladu. Przemysław przeniósł miasto na przeciwny brzeg Warty i wystawił (r. 1253) na górze po lewym jej brzegu zamek, który do dziś istnieje. <► tej górze
zam-kowej jest podanie, że kiedy po śmierci Mieczysława wrócili miesz kańcy miasta do pogaństwa, P. Bóg rozkazał czartom przenieść góro ze Śląska i wrzucić do Warty, żeby jej wylewem bałwochwalców ukarać. Czarci spóźnili się z przeniesieniem i nie doszedłszy do rzeki gdy kur zapiał upuścili górę na jej teraźniejsze miejsce, gdzie ją mieszkańcy nazajutrz ujrzeli. — Poznań był widownią wielu 11 i story czn y cli zd a i zeń. Tu przyjmował Bole sław Chrobry cesarza Ottona IIP. jadącego do grobu św. IV oj de cha do Oniezna; tu r. 1117 oblegał Wła dysław syn Krzywo ustego braci swoich: tu roku 1297 obrali Wielkopolanie Łokiet ka królem, ale nieza dowoleni z niego ze brali się r. 1200 po raz drugi w Poznaniu ogłaszając Wacława. króla czeskiego panem. Roku 157-1 odbył się wjazd do Poznania Henryka Walezego, ja dącego z Francy i na koronacyą do Krako wa. Szwedzi zajmo wali miasto r. 1655 i ]\ 170:1. rok później była tu bitwa między Szwedami i Sasami, którzy zostali pobici. Tegoż roku obiecałv
Złota kaplica Mieczysława I. i Bolesława Chrobrego w Tumie.
skic. musiały jednak odstąpić zabrały Prusy Poznań (r. 1
które roku 1S15 traktatem wiedeńskim W czasie wojen, zwłaszcza szwedzkich, przez częste pożary i morowe powietrz* nawiedziło Poznań 15 razy.— Za ezasó
szwedow w Poznaniu wojska saskie i rosyj- oblężenia. Przy drugim rozbiorze Polski 'ń)!). Boku ls06 zajął Napoleon miasto,
wróciło znowu do Prus. ucierpiało miasto wiele, także \ któn- od roku 1171— 1709 w Stanisława Augusta zaczęło sio miasto pod: sić, aż z biegiem lat włączając w siebie przedmieścia
— IG
i osady sąsiednie rozrosło się do dzisiejszego rozmiaru. — Poznań posiada wiele budowli historycznych i pamiątek polskich. Samy cli kościołów katolickich jest IG, oprócz nich kilka kaplic, w których sic nabożeństwo odprawia. T u m czyli k a t e d r a założony wraz z pierw- szem polskicm bisku))stwem r. 9G7 przez .Mieczysława i., doznał wieli* zmian przez częste pożary, dzisiejszą postać otrzymał r. 1775. Znaj duje się w nim 1.2 kaplic, między niemi z ł o t a c z y li- k r ó l e w s k a z gro bem Mieczysława I. i Bolesława Chrobrego, na przeciw ko k tórego stoją posągi tych kró lów ulane z bronzu. W katedrze pochowano także: MieczysławaII., Kazimierza I., Prze mysława I. i Przemy sława II. —• Przed Tu mem stoi pomnik d a n a. K o c h a n o w s k i e g o, poety polskiego. — Okazałe są także ko ścioły: Św. Maryi .Ma gdaleny, czyli t. zw. Fara. obok dawniej szego kolegium Ojców Jezuitów, gdzie dziś ] e j en ey a, p ob er n a r d y ń - ski z wspaniałymi m-- ga n am i, p o ira n c i sz k mi ski z hebanowym, śro- brem nabijanym ołta rzem Matki Boskiej i Bożego Ciała, fun dowany przez W
łady-Pomnik Jana Kochanowskiego. .-Jawa Jagiełłę tego knśrieła jest przyI) •
wiązane podanie o św. 1 [ostyach kiótyeh przez Żydów w sklepie dzisiejszej kaplicy P. Jezusa przy Żydowskiej t. wy i wrzuconych w bagna, na których potem wystawiono kościół. — Dawniej miał Poznań i) klasztorów, dziś wszystkie zniesione a budynki użyte na inny cel. Z innych gmachów wyliczyć należy: palue arcybiskupi na. wyspie tumskiej, seminaryum duchowne stare i nowe, gdzie me także znajduje muzeum dyccozalne, s t a r t / r a l n spobudowany za panowania, Zygmunta i., na którego wieży pochodzącej z roku 172.0
umieszczono r. 1783 orła polskiego dziś si<* tam jeszcze znajdującego, biblioteka Kaczyńskich z 2-1 kolumnami z lanego żelaza, zamek po znański, dziś archiwum prowincjonalne (w podziemiach tego zamku miano udusić żonę Przemysława Ludgardę), pałac Działyńskieh i inno. Obok kościoła św. Marcina znajduje się pomnik Adama Mickiewicza.
2 . P o w i a t p o z n a ń -
s k i w s c h o d n i. Miasta :
8 w ar.z ę d z (Schwersenz), nad jeziorem, ma mie szkańców' 3512, stację kolei żelaznej, Bank lu dów}'. Założony r. 1366, uzyskał prawo miejskie r. 1638 od króla Zygmunta ITT. Był podobno rajem dla ży dów. P o b i e d z i s k a (Pu-
dewitz) mają 3060 mie szkańców, stację kolei żelaznej, sąd okręgowy. Bank ludowy. — Były niegdyś miastem zamo żnym, siedzibą starosty, miały zamek. Roku 1331 zburzyli je Krzy żacy. Wsio znaczniej sze: O w i ń s k a (Owinsk) z dawnym klasztorem Cystersów', wystawio nym roku 1252 przez Przemysław'a, teraz za mienionym na zakład dla obłąkanych. G ł u s z y n a , tu była bitwa r. 1331 z Krzyżakami.
K o b y l n i c a ze stacją ko-
Stary ratusz w Poznaniu. lonii wakacyjnych i sa nitarną tow. » Stella*. 3. P a w t a l p o z n a ń s k i z a c h o d n i . Miasta: S t ę s z e w o (Stenschewo), ma 1722 mieszkańców', stację kolei żelaznej, Bank ludowy.— Było miastem już w XIV. wieku, miało zamek, po którym jeszcze nasyp widoczny. Pod wsią T r z c b c tw irn i pobił r. 1657 Czarnecki Szwedów. •1. P o w i a ł o b o r n ic k i. Miasta: O b o r n i k i (Obornik) nad Wartą, miasto powiatowe, ma -1*00 mieszkańców, stacjo kolei żelaznej, sąd
18
okręgowy, lecznicę ludową dla suchotników, lianie ludowy. — Istniały jako osada już 1209 r. Tu przyjmował Władysław Jagiełło r. 1-101) posłów krzyżackich. Za miastem stał zamek, siedziba starosty, zbu rzony podczas wojny szwedzkiej. Niegdyś wydobywano sól w Obor nikach, ślady jej znajdowano jeszcze przed 50 laty w ogrodach miasta i okolicy. R o y o frn o (Kogasen) nad Wełną i jeziorem, ma 5800 mie szkańców, stacyę kolei żelaznej, sąd okręgowy, gimnazyum, semina- ryum nauczycielskie, preparantkę, Bank liniowy, Jtolnik. — Była tu już r. 12-18 kasztelania. Z zamku, w którym margrabiowie branden burscy kazali zamordować króla Przemysława II. r. 121)0, nie ma dziś śladu. Roku 1422 nadał Władysław Jagiełło miastu prawo ma gdeburskie. — M u r o w a n a . G o ś l i n a (Murowana Ooslin), ma 1520
mieszkańców, Bank ludowy. — R y c z y w ó ł (Ritsehenwalde, ma 11.'10 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, Bank: Kasa zaliczkowa i oszczę dności. — Został miastem r. 1458.
5. P o w i a ł s z a m o t u l s k i . .Miasta: S z a m o t a ł y (Samter), miasto powiatowe, mają 04MO mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, sąd okrę gowy, szkołę rolniczą. Bank ludowy, Rolnik. — Był\ tu dawniej dwa zamki. Jeden wybudował w XVI. wieku Łukasz Górka, i ten jeszcze dziś stoi, drugi wybudowany przez Szamotulskich został pó źniej przerobiony i»a klasztor XX. Reformatów. W zamku była więzioną w XVI. w. słynna z piękności Halszka z Ostroga. W ko ściele parafialnym znajduje się* ołtarz obozowy króla Jana Sobieskiego, na którym odprawił mszę św. przed rozpoczęciem bitwy pod Wie dniem lis. Marek Awiano. W Szamotułach urodzili się Jan Jonston, sławny przyrodnik i Grzegorz z Szamotuł, uczony profesor prawa
przy akademii krakowskiej. — W r o n k i (Wronko) nad Wartą, mają 4 785 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, sąd okręgowy, więzienie centralne. Bank ludowy. — R. 127!) fundował tutaj Przemysław kościół i klasztor Dominikanów. W czasie zamieszek podczas bez królewia po śmierci Ludwika węgierskiego zostały Wronki zupełnie zniszczone r. 1888. — P n i e w y (Pinne), mają 2580 mieszkańców,
stacyę kolei żelaznej, sąd okręgowy. — Osada istniała już r. 125(5.
O b r z y c k o (Obersitzko) nad Wartą, ma 15(55 mieszkańców. — Było
dawniej kasztelanią. — O s ł r o r ó y (Seharfenort) nad jeziorem, ma 1070 mieszkańców. Bank ludowy. — Stąd pochodziła wielkopolska rodzimi Ostrorogów. Jan Ostroróg, kasztelan międzyrzecki (1420 1505) wsławił się jako uczony i jako poseł do papieża Pawła II. W XVI. wieku była tu szkoła Braci czeskich. Dawny zamek nad jeziorem zburzono i postawiono na jego miejscu browar.
(5. P o w i a t m i e d z y c h o d z k i. Miasta: M i ę d z y c h ó d (Birnbaum) nad Wartą, miasto powiatowe, ma 5400 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, sąd okręgowy, zimową szkołę rolniczą, pocz. gimnazyum realnego, preparantkę. — Tutaj urodził się r. 1720 Jan Daniel
Ja-10
nocki, sławny bibliograf polski. — S i e r a k ó w (Zirke) nad "Wartą, ma •T'!25 mieszkańców. stacyę kolei żelaznej, rządowy zakład stadniczy. Miał już w XIV. wieku zamek. Był tu też klasztor Bernardynów Tu się urodził r. 11)10 Krzysztof Opaliński, poeta polski i wojewoda poznański, który r. 1 (io5 zdał Wielkopolskę Szwedom.
i. P o w i a t s k w i r y \ i / Ą s / i. Miasta: S k w i e r z y n a (Schwerin) nad Wartą, miasto powiatowe, ma 7020 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, sąd okręgowy, ewang. seminaryuin nauczycielskie. — Było już r. 12On miastem. Za panowania Władysława Jagiełły zgorzało do szczętu. P > la l\e w o (Blesen). ma 1079 mieszkańców. — Było to
dawniej opactwo Cystersów.
s. P o w i a t n r i ę d \ y r \ e r k i . Miasta: M i ę d z y r z e c z (Meseritz) nad Obrą, miasto powiatowe, ma ós50 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, sad okręgowy, sąd ziemiański, gimnazyum, preparantkę. — Nad Obrą stał zamek wystawiony przez Bolesława Pobożnego, księcia Kaliskiego, a wzmocniony przez Kazimierza Wielkiego, r. 1005 odparł Bolesław Chrobry cesarza niem. Henryka II. od Międzyrzecza, r. 1095 odbił go Pomorzanom Bolesław Krzywousty. R. 1520 najechały miasto wojska saskie. R. 1517 odbył się wjazd Henryka Walezyusza. Za -Jana Kazimierza zajęli Międzyrzecz Szwedzi, a r. lsOli witano tutaj cesarza Napoleona. Był też Międzyrzecz siedzibą kasztelana i starosty. Jezuici mieli tu klasztor i szkoły, które rząd pruski zniósł, lstnieja.ee za polskich czasów wielkie garbarnie i sławne fabryki sukna, które daleko w świat, aż do Chin wywożono, prawie zupełnie podupadły. Z b ą s z y ń (Bentschen) nad jeziorem i Obra., ma IOOO mieszkańców, stacyę* kolei żelaznej, sąd okręgowy, hodowlę chmielu i tabaki. Bank ludowy. — Był niegdyś kasztelanią. Prze mysław zbudował tu r. 125:! zamek, który późniejszy właściciel Abraham Zba.ski wzmocnił i rozszerzył. Tenże Zhąski wypędził ze Zbąszynia księży katolickich i urządził zbór kalwiński, ale zmuszony przez Andrzeja z Bnina. biskupa poznańskiego, wydał 5 księży husytów, których ów biskup w dobrach swoich spalić kazał. B. 1(555 zabrali Szwedzi z zamku zbąszyńskiego wiele broni i kosztownych sprzętów.
T r . r i r t ( Tirschtiegel) nad jeziorem i Obrą. ma 2J50 mieszkańców. stacyę1 kolei żelaznej, sąd okręgowy, znaczny handel chmielem, wikliną i rybami. P s \ r z e / r (Betsche), między dwoma jeziorami, ma 1905
mieszkańców, stacyę kolei żelaznej. Bank ludowy. — P r ó jc e (Bratzi nad zgniłą Obrą. mają 1550 mieszkańców prawie samych niemców. — W ieś P a r a d y ', (Paradies) na południe od Międzyrzecza. W r. 12J0 zostało tu założone opactwo Cystersów, które rząd pruski r. 1 SB ł skasował. W gmachu poklasztornym znajduje się dziś katolicki*-
seminaryuin nauczycielskie.
9. P o w i a t n o i r o t o i n y s k i. .Miasta: M o w y to n n y śt (Neutomischel),
okręgowy, zimową szkołę rolniczą, handel chmielu, którego uprawą trudnią się mieszkańcy tutejsi i okoliczni, wywożą go do Bawaryi, Anglii i Czech. — I/u u U rc k (Neustadt bei 1’inne), ma 270 1 mieszkańców,
stacyę kolei żelaznej. Mank ludowy. — Słynął w XVI. wieku ze swoich browarów. Trudzi! się tutaj sławny pisarz prot. Andrzej Wolanus.
10. J b i c i a I ( j r o ( h i s l i . Miasta: (I r o r U is l- ((Jriitz), miasto powia towe, ma 5501 mieszkańców, stacye kolei żelaznej, sąd okręgowy, browary ze znacznym wywozem za granicę. Bank ludowy. — Sły nie z piwa grodziskiego, które rozchodzi się po całym świecie. Już w XIV. wieku znajduje się- wzmianka o Brodzisku. Był w posia daniu Ostrorogów. Za panowania Zygmunta Augusta sprowadził tu Stanisław Ostroróg protestantów i założył szkoły luterskie. — I h il:
(Buk), ma o5d5 mieszkańców, stacye kolei żelaznej. Bank ludowy. — K. 1257 podarował Bolesław, książę wielkopolski miasto Buk katedrze poznańskiej. Urodził się tu sławny Bobak Stanisław Reszka, uczył sio w szkole Uubrańskich w Poznaniu i na akademii krako wskiej. Xa soborze Trydenckim był sekretarzem kardynała Ilozyusza, potem nauczycielem Andrzeja Batorego, synowca króla Stefana, a na reszcie posłem do Rzymu i Neapolu. Miał pomnik w kościele tutej szym, który spalił się wraz z nim w. X V111. wieku. W Buku spoczy wają zwłoki Andrzeja Niegolewskiego, bohatera z pod Somosicrry i zasłużonego posła Władysława Niegolewskiego. — O p a l e n i c a (Opa- lenitza), ma .'1210 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej. — Jest gniazdem rodziny Opalińskich. Wojciech Opaliński wybudował zamek, w któ rym się później urodziła Katarzyna Opalińska, żona Stanisława Lesz czyńskiego, króla polskiego, a matka królowej francuskiej Maryi.
11. P a r c i a ł b a b i i / i o js la . Miasta: l> a b in to x ( (Bomst). nad zgniłą Obrą, ma 2000 mieszkańców, stacyę kolei żel. W mieście i okolicy są znaczne winnice i plantacye chmielu. — Jest bardzo starą osadą, o której winnicach już r. 1250 dokumentu wspominają. Roku 1055 złupili Szwedzi dwukrotnie miasto; r. 1710 nawiedziło je morowe powietrze, a r. 1781 i 18)>2 zniszczyły jo pożary. Było niegdyś sta rostwem i miało zamek. — W u ls s /ijn (Wollstrin). między dwoma jeziorami, ma 0000 mieszkańców, stacyę kolei żel., sąd okręgowy i jest siedzibą władz powiatowych dla powiatu babimojskiego. Bank ludowy. Spółka pożyczkowa i oszczędności. — Ucierpiał wiele przez pożary w latach 1548, 1011, 10.M, 1728 i 1810; ostatni zniszczył prawie całe miasto. Uprawiają tu winnico i chmiel. — P a l o / t i c t c i c e (Rak- witz), mają 2u05 mieszkańców, stacyę kolei żel. - Zostały r. 1705 zniszczone przez Szwedów, a r. 1707 i 177-1 przez pożary. R. 1750 ścięto tu na rynku (iotfryda Meisnera za bluźnierstwa. — K a n / a r c a
(Unruhstadt) nad Obrzycą, ma 1500 micszkańeów, stacyę kolei żel., sąd okręgowy, preparantkę. — Założone r. 105:; przez Krzysztofa Tn- ruli dostało r. 1001 od Jana Kazimierza prawo miejskie. Przy
dni-Kin1 rozbiorze Po]>ki r. 1 7 poddało sio Prusakom dopiero p>> za ciętym uporze. Było dawniej mKjscem przejazdu i noclegu dla kr<>- lów polskich z domu Saskiego, którzy wybudowali koszary dla wojska saskiego, stojącego lii załogą. — K o p a u i c a (Kopnitz) nad < dmę ma s2-> mieszkańców. — .Dokument z r. 1157 wymienia kniazia Jakso z Kopanićy, który zdobył warowny gród Branibór, dzisiejszy Bran denburg. Kopanica była starostwem, książę śląski Bolesław zbudo wał tu zamek, a król Władysław -Jagiełło kościół. — P o s t a r . r i m
(Rotenburg a. d. Obra), ma 1 210 mieszkańców, stacyę kok i żel. — Zostało dopiero r. 1752 miastom. Podczas wojny szwedzkiej spłonął kościół, wystawiono później nowy, ale go rozebrano r. ]s22 dla braku katolików. Wsie znaczniejsze; K ę b lo w o (Kiebel) było dawniej mia
stem. O b r a z dawnym klaszturem (.'y>tersów wystawiona r. 122!.
C h w a l im zamieszkała przez Wendów. szczep słowiański owangie- lickiego wyznania: przybyli uni z dolnych Lużyc w XVII. w. i za łożyli osadę, zachowując swój język i nie łącząc sio z niemcami
P r \ c m c n ł (Priment). prastara osada, była dawniej miastem i kaszte
lania, miała klasztor Cystersów. Jednym z opatów był sławny uczony Andrzej Załuski, założyciel biblioteki w Warszawie. Przement ma stacyę kolei żel.. Bank ludowy i Bank parcelacyjny.
12. P o w ic i/ ś m i y i c K l i . Miasta: S n i i y i c l (SchtniegeD, miasto powiatowe, ma I I (u mieszkańców, stacyę kolei żel., sąd okręgowy. Bank ludowy, Rolnik. — Starożytna to osada, o czem świadczą wy kopane w okolicy popielnice. W XVI. i XVII. wieku mieszkało tu dużo Socynyanów, którzy tu założyli szkołę swej sekty. -— W ie li ch o w o (Wielichowo), ma 1S2D mieszkańców, stacyę1 kolei żel. Bank
ludowy.
13. P o w i a ł w s c h o w s k i. Miasta: W s c h o w a (Fraustadt), miasto
powiatowe, ma 7500 mieszkańców, stacyę kolei żel., sąd okręgowy, gimnazyum, szkołę rolniczą, katolickie seminaryum nauczycielskie. pr(iparantkę, znaczną liczbę wiatraków. — Niegdyś była Wschowa starostwem grodowem, miała zamek i prawo bicia drobnej monety. Ił. 1122 rozpoczął tu nuneyusz papieski Antoni Zeno z Medyolanu 3-ci proces kanoniczny przeciw Zakonowi Krzyżackiemu. R. 14.7-1 oblegał miasto Maciej Korwin, król węgierski. Po bitwie podAVsehową r. 1700 został Stanisław Leszczyński uznany kr.Jem polskim. —
S \ l y c h l i n y o w a (Schlichtingsheim), nad granicą śląską, ma n5S mie szkańców, stacyę kolei żel. Dawniej była tu polska komora celna. — Pomiędzy wsiami O s o w a s i c ń i D ę b o w a l a b a pobili Szwedzi w krwa wej bitwie r. 17015 Moskali i Sasów.
1 1. P o w i a ł lt’s \ c \ f / ń s h i . Miasta: L c s .i n o (Lissa i. P.), miasto
powiatowe, ma 12,5*2 mieszkańców, stacyę kolei żel., sąd okręgowy i ziemiański, gimnazyum, katolickie seminaryum dla nauczycielek, ewangielickie dla nauczycieli, preparantkę. — Leszno jest gniazdem
rodziny Leszczyńskich, z której pochodził król Stanisław, ostatni jej potomek. W XVI. wieku przyjęto tu gościnnie dysydentów ucieka jących zo Śląska, < 'zecli. VIorawy i Austryi. Sławna tu była niegdyś szkoła braci czeskich, przy której był rektorem Jan Amos Comenius. R. 1()5() spalili Szwedzi miasto, a r. 1707 .Moskale. Leszno miało dawniej sławne fabryki sukna. — ( h i c o . u a (Storchnest) nad jeziorem,
ma 1005 mieszkańców. Bank ludowy, Holuik. — Została miastem 15:;o r. Uórkowie mieli tu zamek, który po pożarze odbudował roku 1005 Jan Opaliński. Zamek ten jeszcze stoi, podanie mówi o pod- ziemnem przejściu z niego pod jeziorem. — S i c i e c i c / t o i c a (Schwetz-
kau, ma 1050 mieszkańców. Była dawniej własnością Benedyktynów w Lubiniu. D ijd \ // n a (Reisen), ma .1180 mieszk., stacyę kolei
żel. — Była własnością króla Stanisława Leszczyńskiego. .Miał on tu zamek, który r. 1707 .Moskale spalili. Koku 171-1 mieszkał król August II. przóz kilka tygodni w Rydzynie, tu przyjmował tenże mku 1710 posła tureckiego. Król Stan. Leszczyński sprzedał dobra Rydzyńskio książętom Sułkowskim, którzy tu wystawili wspaniały zamek; w kaplicy tego zamku pokutuje podług podania co rok pewnej nocy widmo kobiety. R. 1771 założone zostały w Rydzynie szkoły XX. Pijarów, któro rząpi pruski r. 1*20 zamknął. — Wieś Z a b o r e m o
była dawniej miastem.
15. D u t r i a i r a i r i c k i . Miasta: H a n i e - . (Kawitsch), miasto po
wiatowe. ma 12 002 mieszkańców, stacyę kolei żel, sąd okręgowy, gimnazyum, seminaryum, preparantkę, dom karny. Bank ludowy, Rolnik. — Został założony r. 1057. Miasto było otoczone dawniej rowem i wałami i miało zamek, w którym r. 170 1 zimował Karol XII. król szwedzki. Koku 1707 spalili Moskale miasto i zamek. Sukna rawiekic były niegdyś sławne. W dawniejszym klasztorze Reforma tów urządził rząd pruski dom karny. — H o ja / t o ir o (Bojanowo), ma
o0!-»7 mieszk., stacyę kolei żel, sąd okręgowy, preparantkę, szkołę* rolniczą, dom poprawy. — AV czasie 50-letnioj wojny (1 I>1 s — 1 (518 reku) schronili się tutaj prześladowani w Niemczech protestanci. Bi (janowskie sukna wywożono aż do Moskwy. - d n l r o s i n (Jutrosehin)
ma 1895 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, sąd okręgowy. Bank ludowy. — M i e j s k a G ó r k a (Górchen), ma 2 175 mieszk.. Macyę kolei żelaznej. Bank ludowy, Rolnik. — S a m o t n i (Sarnę), ma 1*75 miesz kańców, stacyę kolei żelaznej. — Wsie ważniejsze są: D u b i n, daw
niej miasto. G o iv je iv k o ) miało dawniej zamek, z którego jeszcze baszta stoi; w kościele znajdują się ornaty uszyte z materyi jedwabnych zdobytych na Turkach pod Choeimcm.
Ul D o t r i a l ( jo s l i ju s k i . Miasta: G o s h j u (Gostyń), miasto powia
towe, ma 5*10 mieszk., stacyę kolei żel, sąd okręgowy. Banki polskie: Towarzystwo pożyczkowe, Rolnik. Jest jedną z najstarszych osad Wielkopolski, ma kościół wystawiony r. 1119. Pod miastem wznosi
się na wzgórzu kościół i klasztor XX. Filipinów, a na drugim wzgórzu był niegdyś zamek Gostyńskich i są ruiny kościółka św. Rozalii. Podczas rokoszu Lubomirskiego r. 1665 stał Jan Kazimierz obozem w Gostyniu. — K r o b i a (Króben), ma 20.'U mieszk., stacyę kolri żel. Bank ludowy. — Należała dawniej do biskupów poznańskich, którzy tu mieli zamek obronny, pałac i mennicę. Kościół św. Idziego wybu dował Władysław Herman. R. 1757 zgorzała Krobia, odbudował ja swoim kosztem książę Czartoryski, biskup pozn. Sp. arcybiskup Sta- blewski kazał odrestaurować dawny pałac biskupi. — P o n ie c (Punitz), ma 2 197 mieszk., stacyę kolei żelaznej. Bank ludowy, Rolnik. — Założony r. 1892 za przywilejem Władysława Jagiełły słynął Poniec dawniej jarmarkami. Koku 1704 była tu bitwa między Szwedami i Sasami, a r. 1706 między Szwedami i Moskalami. — P i a s k i (Sand- berg), ma 1450 mieszk., stacyę kolei żel. — We wsi & lr ,\ e l c \ c w id k it
jest grób poety polskiego Kaspra Miaskowskiego (urn. r. 1022). W M a r y s i n i e pod Piaskami jest zakład dla chorych i klasztor Braci miłosierdzia.
17. P o w i a t k o ś c i a ń s k i . Miasta: K o ś c i a n (Kosten) nad Obrą. miasto powiatowe, ma 7420 mieszk., stacyę kolei żel., sąd okręgowy, szpital Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego, rządowy zakład dla obłą kanych, ubogich i dom poprawy. Banki polskie: Bank ludowy, Bank rolniczy, Bank parcelacyjny. — Założony został r. 1140 przez Sobie sława księcia czeskiego, był miastem obronnem, miał zamek wybu dowany przez Kazimierza Wielkiego i Komandoryę kawalerów mal tańskich odstąpioną później Farze. W wiekach XV. i XVI. słynął Kościan z fabryk sukna, liczył wtedy 15 000 mieszk. Roku 1065 złupili i spalili miasto Szwedzi, a roku 1768 Moskale. Miasto ma w swojem archiwum przywileje królów polskich: Michała, Jana Ili., Augusta II. i III. Dawniej było tu 6 kościołów katolickich. Klasztor Bernardynów przerobił rząd pruski na dom poprawy, a kościół roze brano; kościół Dominikanów oddano ewangielikom. — K r z y w i ń
(Kriewen), ma 1700 mieszk., stacyę kolei żel. Bank ludowy, Kasa oszczędności i zaliczkowa. — Miał dawniej zamek i był kasztelanią. Należał do klasztoru Benedyktynów w Lubiniu. — C \ e i n p i ń (Czempiń), ma 2300 mieszk., stacyę kolei żel. Banki polskie: Kasa pożyczkowa . zaliczkowa. Bank rolniczy. — R. 1841 zgorzało miasto. Podanie ludowe twierdzi, że za kościołem jest w ziemi skarb ukryty, a kto go znajdzie musi wybudować kościół na miejscu zwanem Winnica. — Wsie znaczniejsze: R a c o t y (Racot), należały w XVI. wieku do rodziny Kostków, którzy tu wystawili zamek. Umarła w nim Anna z Kost- ków ks. Ostrogska, bliska krewna św. Stanisława Kostki. Późniejszy dziedzic Piotr Bronisz kasztelan kaliski kazał w lochu zamkowym głodem zamorzyć niewiernego rządzcę swych dóbr. W zamku gościli przez kilka miesięcy ks. Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko.
U t i/ 'i/n ci, stała początkowo •—• przed wuj im szwedzku, i morowem po wietrzom — na miejscu około ruin kościoła św. Marcina, przy ktorem znajduje sio brzoza słynna legendą o dziecku podimszącem rękę na matkę i nie ukaranem przez nią za to. Dziecko owo p" śmierci wy suwało ciągle rączkę z grobu, schowało ją dopiero, gdy matka rózgą ją uderzyła. Rózgę to zasadziła na grobie i z niej wyrosła owa sławna brzoza. — L u b i ń był własnością Benedyktynów, którzy tu mieli klasztor i kościół. Spoczywają w nim zwłoki Władysława Las- konogiego księcia wielkopolskiego i btog. Bernarda zakonnika, za którego przyczyną wyschnięta studnia w Grodzisku została cudownie wodą napełniona. Od togo czasu słynie piwo grodziskie.
18. P o w i a t ś r e u i s k i . Miasta: P r o u. (Schrimm) nad Wartą, miasto powiatowe, ma ()500 mieszk., stacyę kolei żel., sąd okręgowy, gimnazyum, polski zakład pracy domowej dla panien. Bank ludowy, Bank parcelacyjny, Rolnik. — Był niegdyś kasztelania, i miał zamek warowny, który stał na miejscu dzisiejszego cmentarza żydowskiego. R. i42ó składało miasto przysięgę wierności Władysławowi Jagielle i synowi jogo Władysławowi Warneńczykowi. Za panowania Zy gmunta Augusta były tu znaczne warsztaty sukiennicze. Kościołów kat. było dawniej 5, teraz 2, kościół św. Ducha przerobiono na ewari- gięlicki. W okolicy wykopują, od dawna dużo popielnic, tak że po wstało podanie, że pod Śremom rosły garnki w ziemi. — K ó r n i k
(Kurnik), nad jeziorem, ma 2525 mieszk. Bank ludowy. — Miał już w wieku XV. zamek, na którym ówczesny dziedzic Stanisław Górka podejmował Henryka Walezego jadącego na koronacyą. Różniejsi właściciele Działyńscy odnowili zamek. Tytus lir. Działyński zebrał na zamku kórnickiom znaczną i cenną bibliotekę i muzeum. Ko ściół posiedli w X V 1. wieku na dłuższy czas ewangielicy. Istniały niegdyś w Kórniku fabryki obrusów. Niedaleko miasta są szcza.tki zamczyska, w którem podług podania mają być ukryte skarby. —
B n i n (Bnin), nad jeziorem, ma 1275 mieszk. Bank ludowy. — Za kościołem kat. są okopy, na których stał zamek Bilińskich. Między swymi mieszkańcami nic miał Bnin niegdyś ani jednego, żyda. — M o s i n a (Moschin), ma 1815 mieszk., stacyę kolei żel. Bank ludowy. — Została założoną roku 1302 przez Mikołaja, wojewodę kaliskiego. Była dawniej starostwem. (Dziś jest miejscom wycieczkowem Roznańczy- ków. Niedaleko miasta jest głębokie jezioro Skrzynki zwane, w któ rem mają być skarby zatopione. — D o ls k (Dolzig), między dwoma jeziorami, ma 1025 mieszk. .Bank ludowy. — Należał dawniej do bis kupów poznańskich. Nad jeziorem stał zamek, dziś w ruinach. -
K s i ą ż (Xions), ma 000 mieszkańców, stacyę kolei żel. Bank ludowy. — R. 1848 był tu obóz powstańców polskich; dnia 20-go kwietnia tegoż roku zdobyli Prusacy miasto po czterogodzinnej bitwie. — Wsio ważniejszo: I t o g a l i u z pięknym zamkiem, biblioteką i zbrojownią.
Miejsce urodzenia sławnego Krzysztofa Arciszewskiego. Ii. 1S-1S była tu potyczka między Polakami i Prusakami. — W ło ś ć i c je i c k i z ko ściołom starożytnym, w którym się znajduje cudowny obraz Matki Boskiej.
li). P o w i a t ś r e d z k i . Miasta: Ś r o d a (Schroda) miasto powiatowe, ma G4!>0 mieszk., stacyę kolei żel., sąd okręgowy. Bank polski: Kasa oszczędności i pożyczki. — Była już w XIII. wieku opasana minami i wałami. Tu umarł r. 1231 Władysław Laskonogi, pochowany w Lu biniu. Zamek starościński zniszczyli wraz z miastem r. 1331 Krzy żacy. W Środzie odbywały się sejmiki województw poznańskiego i kaliskiego, wybierano na nich posłów na sejm i deputatów do Try bunału. B. 1(555 zniszczyli miasto Szwedzi. Boku 1703 zawiązano tu konfederacyę za Leszczyńskim. Kościół podumiuikański oddał rząd pruski ewangelikom. — K o s t r z y n (Kostschin), ma 2s90 mieszk, stacyę kolei żel. Bank ludowy, Rolnik. — Był dawniej własnością Franciszkanek w Gnieźnie. Mieszkał tu starosta. B. 1331 spalili miasto Krzyżacy. — Z a n i e m y ś l (Santomischel) nad jeziorem, ma
1102 mieszk., stacyę kolei żel. Bank ludowy, Rolnik. — Za pano wania. Władysława Łokietka wysypali mieszkańcy miasta i okolicy wał ochronny ciągnący się od Zaniemyśla aż do Głuszyny, którego resztki dotychczas pozostały. Za ten wał chronili się z dobytkiem przed Krzyżakami, którzy tych okopów zdobyć nie mogli. R. 1331 stoczono pod miastom bitwę z Krzyżakami. Ka jeziorze jest wyspa Fdwarda z zameczkiem wystawionym przez hr. Edwarda Raczyń skiego. — Wsie ważniejsze: G i e c z (Gedcsch) miał dawniej zamek, który roku 10.30 zburzył Brzetysław, książę czeski, a mieszkańców uprowadził ze sobą do Czech. Iy in n o y ó r a , gdzie umarł i pochowany sławny jenerał polski Henryk Dąbrowski.
20. P o w i a t u t ze s i ń s k i . Miasta: W r z e ś n i a (Wreschen), nad
Wrześuicą, miasto powiatowe, ma 7000 mieszk., stacyę kolei żel., sąd okręgowy. Banki polskie: Bank parcolacyjny. Bank pożyczkowy, '■< nil;. — \\r bitwie pomiędzy Wrześnią i Sokołowem zwyciężyli . 1 S i s; powstańcy polscy wojsko pruskie. M i ł o s ł a w i Miłosław) ma 2300 mieszk., stacyę kolei żel. Bank ludowy. — B. ls-łs była tu bitwa. W parku pałacu miłosławskiego znajduj'- się pomnik J n i i i i a w S lo w a c k ie y o .
21. P o w i a t j a r o c i ń s k i . Miasta: 'J a r o c in , (Jarotsohin) miasto powiatowe, ma 5120 mieszk.. stacyę kol. żel., sąd okręgowy. Banki polskie: Kasa pożyczkowa i oszczędności, Rolnik. — Xa miejscu, gdzie dziś stoi dworzec był dawnigj zamek. Jeden z dziedziców Jarocina miał jak podanie głosi, za bezbożność skamienieć razem z koniem i dwoma psami; kamień leży przy drodze do Borku. —
K o / r r m i a s / n (Neustadt a. d. Warthe) nad Warta., ma 1070 mieszk. Kasa oszczędności i pożyczkowa. — M i e s z k ó w (Mieschkow) ma 14.s0
mieszkańców, stacyę kolei żelaznej. Bank ludowy. — Był tu daw niej klasztor Franciszkanów. — Ż e r k ó w (Żerków) ma 17S-J- mieszk... stacyę kolei żelaznej. Bank ludowy. Rolnik. — .Miała tu być daw- wniej kasztelania. Zamek dawniejszych dziedziców znajduje się w po- bliskiem Żółkowie. W sklepach kościoła znajdują się piękne mar murowe trumny. — J a r a e x e w (Jaratschewo) ma 937 mieszk Bank ludowy, Kasa oszczędności i pożyczkowa, Rolnik. — W kościele jest pomnik Adama Jaraczewskiego który walczył pod Cliocimcm z Turkami i we wojnie szwedz kiej. 22. Powiat p i e s z e łu sk i. Miasta: P l e -.s\-V6or(Pleschen; miasto powia towe, ina 7000 mieszk., stacyę kolei żel., sąd okręgowy, pre- parantkę. Bank pożyczkowy— <) Pleszewie jest już wzmianka w dokumencie Przemysława z roku 12S3. - We wsi ( io - l u e h o w ic jest zamek wysta wiony w XV. wieku przez Le szczyńskich, ze sławnym zbio rem obrazów i pamiątek
na-Pomnik Juliusza Słowackiego w Miłosławiu. rodowych.
23. P o w i a t k o i m n w k i . Miasta: K o ź m i n (Koschmin) nad Orlą, miasto powiatowe, ma 4050 mieszk., stacyę kolei żel., sąd okręgowy, szkołę ogrodniczą, cw. seminaryum nauczycielskie. Bank polski:
27
Spółka pożyczkowa. — Posiadał niegdyś wiele przywilejów, miał nawet prawo miecza, t. j. karania śmiercią. Kościół katolicki był przez czas niejakiś w ręku Socynyanów. Tutaj odbył się r. 1 5 fi 5 pierwszy synod dyssydentów. Husyci mieli tu drukarnię. W Koźmi nie urodził sio Benedykt z Koźmina, sławny kaznodzieja Zygmunta Augusta. O zamku tutejszym jest podanie, że duszę jednego z dzie dziców czart porwał. — B o r e k (Borek) ma 2258 mieszkańców, stacyę kolei żel. Bank ludowy. W Zdzieżu tuż pod miastem jest kościół z cudownym obrazem Matki Boskiej. —■ P o g o r z e l a (Pogorschell) ma 1830 mieszkańców. Bank ludowy.
24. P o w i a ł k r o t o s z y ń s k i . Miasta: K r o t o s z y n (Krotoschinj, miasto powiatowe, ma 13509 mieszkańców, stacyę kolei żelaznej, sąd okręgowy, gimnazyum, preparantkę. Bank ludowy. — Był tu dawniej zamek obronny. Klasztor XX. Trynitarzy zamienił rząd r. 1836 na szkołę. Bobra krotoszyńskie dostał r. 1819 książę Turn-Taxis w za mian za odstąpienie rządowi pruskiemu praw pocztowych w Prusiech. R. .1827 urodził się tu Maryan Langiewicz, dyktator podczas powsta nia 1803 r, — Z d u n y (Zduny) nad granicą śląską, mają 3540 mie
szkańców, stacyę kolei żel. — Zostały założone przez wychodźców niemieckich r. 1030—1040. — D o b r z y c a (Bobberschiitz), ma 1351 mieszkańców, stacyę kolei żel. Bank ludowy. — Została założona r. 1110, miała zamek obronny wśród trzęsawisk, który zniósł r. 1799 wojewoda Gorzeński,. a na tern miejscu pałac wystawił. — K o b y l i n
(Kobylin) nad Rzedziącą, ma 2300 mieszkańców, stacyę kolei żel. Bank polski: Spółka pożyczkowa w Kobylinie. — Dostał prawa miej skie od Władysława Jagiełły. Kościół wzniesiony r. 1289, przebu dowano r. 1512. Był tu dawniej klasztor Bernardynów, w którego kościele jest grób poety Samuela Twardowskiego (urn. 1660 r.) Tu się urodził Adam Konarski, biskup pozn. Miasto ucierpiało wiele za wojen szwedzkich. R. 1848 ponieśli tu śmierć X. Wawrowski i kilku obywateli. — Niedaleko Kobylina jest wieś D a s z k ó w, gdzie
się urodziła Marya Leszczyńska, żona Ludwika XV. króla francu skiego.
25. P o i c i a l o s t r o w s k i . Miasta: O s t r ó w (Ostrowo) ma 14150 mieszkańców, stacyę kolei żel., sąd okręgowy i ziemiański, gimnazyum. Banki polskie: Bank kupiecki, Spółka parcelacyjna, Bank ludowy, Kasa pożyczkowa. — Prawa miejskie uzyskał w r. 1714 od Augusta II. Ucierpiał wiele przez wojnę szwedzką za czasów tegoż króla. — We wsi
S k a l m i e r z y c e jest graniczny urząd celny. — W O lo b o k u był dawniej klasztor Cystcrsek.
26. P o w i a t o d o l a n o w s k i. Miasta: O d o la n ó w (Adelnau) nad Baryczą, miasto powiatowe, ma 2267 mieszkańców, sąd okręgowy. Bank ludowy. — Niejakiś Bartosz wystawił tu zamek i trudnił się rozbojem. Poskromił go Władysław Jagiełło 13S6 r. i z kraju wy
