Sojusz interesów.
Stosunki białorusko‑rosyjskie 1991‑2014
Zarys treści: Sytuacja polityczna w Rosji i na Białorusi w pierwszych latach po rozpadzie ZSRR nie sprzyjała zacieśnianiu współpracy. Czynniki gospodarcze w przypadku Białorusi i geopo-lityczne w przypadku Rosji determinowały charakter relacji dwustronnych w minionym dwu-dziestoleciu. Praca omawia politykę zagraniczną Białorusi w latach 1991-2014 oraz jej stosunki z najważniejszym sąsiadem, którym bez wątpienia była Federacja Rosyjska. Były to kluczowe lata kształtowania się wzajemnych relacji opartych na fundamencie interesów politycznych i ekono-micznych definiowanych autonomicznie zarówno w Moskwie, jak i Mińsku.
Outline of content: The political situation in Russia and Belarus in the first years after the collapse of the USSR was not conducive to enhancing cooperation. Economic factors in the case of Belarus, and geopolitical ones in the case of Russia, both determined the character of bilateral relations over the past two decades. This study discusses the foreign policy of Belarus in the years 1991-2014, especially that relating to its most important neighbour, which undoubtedly was the Russian Federation. These were crucial formative years for the mutual relations between the two countries, founded on political and economic interests which both Moscow and Minsk defined autonomously.
Słowa kluczowe: Rosja, Białoruś, stosunki białorusko-rosyjskie 1991-2014, Aleksander Łukaszenko, Wiaczasłau Kiebicz, Władimir Putin, Borys Jelcyn
Keywords: Russia, Belarus, Belarusian-Russian relations 1991-2014, integration between Belarus and Russia, Alexandr Lukashenko, Vyacheslav Kebich, Vladimir Putin, Borys Yeltsin
Na Białorusi, w odróżnieniu od sąsiednich republik radzieckich, nie było przed rokiem 1990 liczących się nurtów intelektualnych kwestionujących istniejący porzą-dek prawno-polityczny ZSRR. Ogromna większość mieszkańców akceptowała sta-tus polityczny swojej republiki1. Niepodległość uzyskana w 1991 r. była głównie
1 E. Mironowicz, Historia państw świata w XX wieku. Białoruś, Warszawa 2007, s. 253-275.
Eugeniusz Mironowicz
wynikiem koniunktury międzynarodowej i działań nielicznej grupy inteligencji. Odwilż, która następowała w ZSRR po dojściu do władzy Michaiła Gorbaczowa, dość szybko doprowadziła do zmian politycznych w republikach bałtyckich, na Ukrainie i w samej Rosji. Na Białorusi natomiast aparat partyjny i administracyjny z ogromną determinacją bronił istniejącego porządku sowieckiego. Większość białoruskich elit partyjnych i intelektualnych była mocno zsowietyzowana2. W znacznej części były to elity rosyjskiego pochodzenia, język i kultura rosyjska od kilku dziesięcioleci zdecy-dowanie dominowały nad białoruskimi odpowiednikami w przestrzeni publicznej3. W 1990 r. odbyły się na Białorusi wybory do Rady Najwyższej, w których po raz pierwszy brali udział kandydaci na deputowanych nierekomendowani przez Komunistyczną Partię Białorusi. Po raz pierwszy w parlamencie białoruskim zna-lazła się opozycja. Jedyna organizacja, która domagała się niepodległości Białorusi – Białoruski Front Ludowy – liczyła 36 deputowanych (ok. 8% składu parlamentu)4.
17 marca 1991 r. na terenie całego ZSRR przeprowadzono referendum, w którym obywatele mieli udzielić odpowiedzi, czy chcą pozostać w państwie radzieckim5. W głosowaniu na Białorusi wzięło udział ponad 83,3% uprawnionych, z czego 82,7% opowiedziało się za zachowaniem ZSRR6. Było to nawet kilka procent więcej niż w Rosji. Ogłoszenie niepodległości przez Białoruś 25 sierpnia 1991 r. było zatem aktem w znacznym stopniu wymuszonym sytuacją zewnętrzną, a przede wszystkim wydarzeniami w Rosji, która od 12 czerwca 1990 r. miała status suwerennego pań-stwa w składzie ZSRR7. 8 grudnia 1991 r. w Wiskulach, miejscowości położonej na terenie Puszczy Białowieskiej, z udziałem szefów niepodległych państw Białorusi, Rosji i Ukrainy dokonano likwidacji Związku Radzieckiego i powołania fasadowej struktury o nazwie Wspólnota Niepodległych Państw. W myśl prawa międzynaro-dowego Białoruś formalnie stała się równorzędnym partnerem Federacji Rosyjskiej. Na Białorusi zerwanie łączności państwowej z Rosją nie wywołało, tak jak w sąsiednich republikach, wielkiego entuzjazmu. Zachowania więzów ze wschod-nim sąsiadem pragnęła większość społeczeństwa oraz białoruskich elit politycznych i gospodarczych8. Ponad 80% wymiany gospodarczej Białorusi w 1992 r. przypadało
2 A. Вялікі, Парттыйная наменклатура, [w:] Таталітарызм, Мінск 2007, s. 84-85. 3 D. Marples, Historia ZSRR od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2006, s. 258.
4 П. Натчык, Выбары Вярхоўнай Рады БССР у 1990 г., [w:] Найноўшая гісторыя беларускага парляментарызму, Мінск 2005, s. 34-37. 5 Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1976 г. – верасень 1991 г.), т. 6, рэд. У. Ракашэвіч. А. Шарапа, Мінск 2003, Пастанова Прэзідума Вярхоўнага Савета БССР аб арганізацыі і правядзенні рэфэрэндуму аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, s. 288. 6 Ibidem, Пастанова Прэзідума Вярхоўнага Савета БССР аб выніках галасавання на рэферэндуме СССР 17 сакавіка 1991 г. у Беларускай ССР па пытанні аб захаванні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, s. 293. 7 О придании статуса конституционного закона Декларации Верховного Совета Белоруской Соцциалистической Республики о государственном суверэнитете БССР, [w:] История Беларуси в документах и материалах, рэд. И. Кузнецов, В. Мазец, Минск 2000, с. 640. 8 В. Шадурскі, Тнтаграцыйныя працэсы на постсавецкай прасторы як фактар
na Rosję. Gospodarka była całkowicie uzależniona od rosyjskich paliw i surowców9. Rosja zgodziła się dostarczać na Białoruś ropę i gaz za jedną trzecią ceny uzyski-wanej za te surowce na rynkach światowych, a formą płatności mogły być białoru-skie towary, którym trudno było znaleźć nabywców poza obszarem WNP. Ten fakt skutecznie powstrzymywał rządzących republiką przed zbyt forsownym dążeniem do umacniania jakichkolwiek atrybutów samodzielności.
Rząd Białorusi, podobnie jak władze Rosji, dążył do poszerzania integracji państw WNP10. Białoruś opowiadała się za zachowaniem wspólnej strefy rublowej i jed-nego banku emisyji jed-nego Wspólnoty. Nie dysponując niemal żadnymi rezerwami dewizowymi, rząd białoruski nie miał także wielkich możliwości do prowadzenia aktywnej polityki poza strefą WNP11. Orientacja na Rosję dokonała się już u zarania białoruskiej niepodległości i był to w dużej mierze wybór wewnętrzny Białorusi, wymuszony sytuacją gospodarczą, który dawał szansę na przetrwanie ogromnych kompleksów przemysłowych, utrzymania zatrudnienia, pozwalał ograniczać gwał-towny spadek PKB oraz złagodzić skutki społeczne krachu ekonomicznego nęka-jącego wszystkie republiki po upadku ZSRR12.
W Radzie Najwyższej istniała wprawdzie liczna grupa deputowanych pragnąca zachować suwerenność polityczną wobec Rosji, której zwolennikiem był także jej przewodniczący Stanisław Szuszkiewicz, pełniący jednocześnie funkcję głowy pań-stwa, lecz premier Wiaczesław Kiebicz wychodził z założenia, że niemożliwa jest bliska współpraca gospodarcza w oderwaniu od politycznej13. Różnice w tej sprawie wśród elit politycznych prowadziły do podejmowania wzajemnie wykluczających się decyzji. Reprezentujący Białoruś na spotkaniu szefów państw WNP w Taszkiencie Stanisław Szuszkiewicz (15 maja 1992 r.) odmówił podpisania porozumienia o zbio-rowym bezpieczeństwie, zasłaniając się doktryną o neutralności Białorusi. Natomiast premier Kiebicz 20 lipca 1992 r. podpisał z pełniącym obowiązki premiera Rosji Jegorem Gajdarem szereg dwustronnych umów wojskowych przywracających ści-sły związek militarny obu krajów. Szef rządu nie widział możliwości zapewnienia krajowi bezpieczeństwa militarnego i ekonomicznego bez udziału Rosji14.
Proces zacieśniania stosunków Białorusi z Rosją w latach 1991-1992 przebie-gał niezwykle opieszale nie tylko ze względu na opór opozycyjnego Białoruskiego Frontu Ludowego, lecz także z powodu wyraźnego sceptycyzmu ze strony rosyj-S. Jaczyński, R. Pękasa, Siedlce 2009, s. 62.
9 E. Toczek, Białoruś, [w:] Europa Środkowo‑Wschodnia 1992, wyd. ISP PAN, Warszawa 1994, s. 35. 10 Rząd Białorusi ze względu na sytuację gospodarczą znajdował się w sytuacji zmuszającej do przyjmowania każdych rozwiązań, które mogły oddalać widmo bankructwa państwa. Spadek PKB od 1992 do 1995 średnio w skali roku sięgał 10%: K. Marzęda, Pozycja ekonomiczna Białorusi, [w:]
Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 149.
11 Ze względu na niewypłacalność państwa białoruskiego Rosja przejęła całą pulę długu po ZSRR przypadającą na Białoruś wielkości 3,5 mld, w zamian otrzymała tę część poradzieckiego majątku za granicą, który pierwotnie miał przypaść Białorusi: E. Toczek, Białoruś…, s. 34-35.
12 Ю. Шевцов, Обьединенная нация. Феномен Белоруси, Москва 2005, с. 193-195. 13 В. Кебич, Искушение властью. Из жизни прэмьер‑министра, Минск 2008, s. 233-234. 14 Ibidem, s. 292.
skiej. Rosja, chociaż podpisywała z Białorusią szereg umów regulujących bieżące problemy między dwoma państwami, to formalnie stosunki dyplomatyczne nawią-zała 25 kwietnia 1992 r., jako 53 kraj świata15. Kierujący sprawami bezpieczeństwa i gospodarką Rosji wicepremierzy Siergiej Szachraj i Jegor Gajdar traktowali już obowiązujące umowy z Białorusią jako zbędne obciążenie dla rosyjskiego budżetu. Rosyjscy reformatorzy, chociaż nie kwapili się z dotowaniem niereformowanej białoruskiej gospodarki, zainteresowani byli zachowaniem politycznej i militarnej kontroli nad tym obszarem, chcieli uzyskać ją najniższym kosztem, bez zobowią-zań ekonomicznych na rzecz Białorusi, które narażałyby na spowolnienie procesów transformacyjnych w samej Rosji16. W Moskwie dopiero u schyłku 1992 r. podjęto realne działania, aby utrzymać Białoruś w swojej strefie wpływów. Impulsem były pierwsze działania Polski i Litwy w kierunku uzyskania członkostwa w NATO. Zmieniły one w Moskwie sposób postrzegania problemu stosunków z Białorusią. Rosja, nie zważając na koszty ekonomiczne, przystąpiła do wzmacniania własnych wpływów w sąsiednim państwie.
Wybitnie sprzyjała temu sytuacja gospodarcza Białorusi. W obliczu piętrzących się trudności, gwałtownego spadku PKB w 1993 r., rząd w Mińsku skłonny był iść na wszelkie ustępstwa polityczne wobec Rosji i przełamywać opór wobec różnych projektów integracyjnych w Radzie Najwyższej. Najważniejsze stanowiska w rządzie premier Kiebicz obsadził byłymi funkcjonariuszami radzieckimi, zwolennikami przywracania więzów z Rosją. W grudniu 1992 r. premierem Rosji został Wiktor Czernomyrdin, który w przeciwieństwie do Jegora Gajdara nie miał wątpliwości w sprawie ponoszenia kosztów finansowych zbliżenia politycznego z Białorusią. Rozpoczęło to proces szybkiego przywracania kontroli Rosji nad życiem politycznym Białorusi17. 31 grudnia Białoruś przystąpiła do Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Nowa polityka rosyjska wpłynęła na zdynamizowanie przemian na bia-łoruskiej scenie politycznej i utworzenia nowego układu sił sprzyjającego procesom integracyjnym. Aleksander Łukaszenko, który wygrał pierwsze wybory prezydenckie na Białorusi latem 1994 r., reprezentował generację polityków ostatniego pokolenia Komsomołu, którzy mieli dość pragmatyczny pogląd na władzę. Szybko zorientowali się, że Zachód traktował Białoruś jako rosyjską strefę wpływów i żaden z liczących się krajów świata nie był zainteresowany zmianą istniejącego stanu rzeczy. Wybory prezydenckie pokazały także, że zdecydowana większość społeczeństwa głosowała na kandydatów głoszących hasła integracji z Rosją.
W ciągu kilku tygodni po wyborach prezydent udzielił kilku wywiadów, w któ-rych podkreślał przede wszystkim potrzebę zachowania bliskich stosunków z Rosją, lecz jednocześnie powtarzał zdania o konieczności zachowania suwerenności przez 15 В. Снапковский, Проблемы формирования белорусско‑российских междугосударственных
отношении, [w:] Российско‑белорусские отношения: проблемы и перспектывы, Москва 1998,
s. 144.
16 И. Климин, Беларусь и Россия: трудный путь к воссоединению, Санкт-Петербург 2001, s. 368-392.
Białoruś i dobrych relacji ze wszystkimi pozostałymi sąsiadami18. Pierwszą wizytę złożył w Moskwie w sierpniu 1994 r., gdzie wprawdzie powtarzał hasła z kampa-nii wyborczej o zamiarach zacieśniania stosunków z Rosją, lecz odmówił realizacji umowy uzgodnionej przez rząd Kiebicza o połączeniu systemów pieniężnych obu krajów19. U schyłku 1994 r. nasiliła się jednak prorosyjska retoryka prezydenta, adre-sowana zarówno do odbiorcy wewnętrznego, jak i rosyjskiego. Przed zbliżającymi się wyborami parlamentarnymi jako alternatywę dla władzy Łukaszenki pokazywano opozycyjny Białoruski Front Ludowy, oskarżany o nacjonalizm, a nawet tendencje faszyzujące. Łukaszenko gwaranta swojej władzy zaczął szukać w Moskwie. Otwarcie głosił, że jego celem jest polityczna, gospodarcza i militarna integracja z Rosją20.
Wprawdzie podczas kampanii wyborczej Łukaszenko nie był faworytem Kremla, został jednak dość szybko zaakceptowany w roli szefa białoruskiego państwa. Jego zdecydowane zwycięstwo pod hasłami integracyjnymi dawało rosyjskim decydentom podstawy sądzić, że Białoruś pozostanie w strefie wpływów Federacji. Dlatego pre-zydent Jelcyn i jego polityczne otoczenie wyszli naprzeciw propozycjom zgłaszanym przez pierwszego prezydenta Republiki Białoruś. Wiązały się z tym spore koszty, a przede wszystkim konieczność dostarczania białoruskiej gospodarce surowców po preferencyjnych cenach. Wydatki ekonomiczne Rosji rekompensowały jednak zyski polityczne, zbiegło się to bowiem w czasie z pierwszą wojną czeczeńską, gdzie Rosja ponosiła klęski w desperackich próbach opanowania Groznego. Gdy od Federacji Rosyjskiej za wszelką cenę chciała odłączyć się jej zbuntowana republika, ogłaszano światu, że dołączyć pragnie suwerenne państwo21.
Argumentem strony białoruskiej w debatach politycznych z decydentami rosyj-skimi, wysuwanym także przez rząd premiera Kiebicza, było podkreślanie znaczenia samego faktu partnerstwa z Białorusią dla geopolitycznego i wojskowo-strategicznego położenia Rosji. Zdaniem analityków rosyjskich, elity białoruskie, nie wyłączając prezydenta Łukaszenki, wychodziły z założenia, że za taki sojusz Rosja powinna płacić, tak jak to czyniły Stany Zjednoczone wobec Izraela. „Białoruscy geopolitycy – pisała Irina Sieliwanowa – wychodzą z założenia, że orientacja Białorusi na sojusz z Rosją powoduje zdecydowane pogorszenie stosunków politycznych i ekonomicz-nych z Zachodem, niesie ogromne straty związane z bezpośrednimi ograniczeniami kontaktów i przywilejów. W związku z tym proponują oni, że byłoby rozsądnym ze strony Rosji, kompensować Białorusi wszystkie straty środkami ekonomicznymi, dyplomatycznymi, wojskowymi i materialnymi. (…) Kierownictwo białoruskie domaga się od «starszego brata» przede wszystkim szerokich ekonomicznych
pre-18 E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Białorusi 1990‑2010, Białystok 2011, s. 60-61.
19 И. Селиванова, Экономическая интеграция России и Белоруссии и её влияние на развитие народного хозяйства Белоруссии: http://www.yabloko.ru/Themes/Belarus/belarus-25.html (dostęp 23.09.2013). 20 В. Сіліцкі, Праект захопу неабмежаванай улады: http://www.nn.by/2002/24/13.htm (dostęp 23.09.2013). 21 Сучасны стан і перспектыва беларуска‑расейскіх адносін „Правы Альянс”: http://aljans. org/?p=2130 (dostęp 01.09.2013).
ferencji: nie mniej i nie więcej jak nieprzerywanego dostępu do źródeł surowco-wych i rynku zbytu”22.
Łukaszenko w polityce wobec Rosji partnerów szukał nie tylko wśród polity-ków tego kraju, lecz także za pośrednictwem mediów odwoływał się do rosyjskiego społeczeństwa, kładąc nacisk na moralny wymiar wspólnoty interesów obu naro-dów. „Stracić Białoruś dla Rosji – to katastrofa nie tylko o wymiarze geopolitycz-nym, lecz przede wszystkim moralnym – mówił na spotkaniu z przedstawicielami mediów rosyjskich. Białorusini to najbliższy i najbardziej oddany Rosjanom naród. Białorusini i Rosjanie – to faktycznie jeden naród”23.
Idea integracji była także wykorzystywana w polityce wewnętrznej ośrodków władzy w obu krajach. Na Białorusi była to polityka zbieżna z oczekiwaniami więk-szości obywateli, w Rosji zaś łagodziła skutki swoistej depresji społecznej po utracie radzieckiego imperium. Porozumieniem, które propaganda w obu krajach okre-śliła pierwszym etapem integracji, był traktat o unii celnej z 6 stycznia 1995 roku. Znosił on wszelkie opłaty celne na granicy białorusko-rosyjskiej, przez co ułatwiał przepływ towarów w obu kierunkach24. Białoruski przemysł zyskiwał perspektywy pozyskania po obniżonych cenach surowców i rynków zbytu na swoje produkty.
Łukaszenko osiągnął cel najważniejszy – Moskwa zdecydowała się płacić za integrację dotacjami dla białoruskiej ekonomiki. W lutym 1996 r. podpisano poro-zumienie o uregulowaniu wzajemnego zadłużenia, biorąc za punk wyjścia „opcję zerową”. Z rachunku Rosji zdjęto dług wielkości 300 mln dol. za obsługę wywozu rakiet jądrowych i arendowanie baz wojskowych. Białoruś nie musiała płacić dłu-gów wielkości 470 mln dol. w zaciągniętych w formie pożyczek w latach 1992-1994 i przeznaczonych na zakup rosyjskich surowców25.
Ogromne znaczenie polityczne i propagandowe miał Układ o przyjaźni, dobro‑
sąsiedztwie i współpracy między Federacją Rosyjską i Republiką Białoruś, podpisany
21 lutego 1995 r. przez prezydentów Łukaszenkę i Jelcyna26. Mówił on o integracji w sferze gospodarki, współpracy w dziedzinie nauki i kultury, ruchu bezwizowym dla obywateli obu krajów, poszanowaniu suwerenności partnera, nienaruszalności istniejących granic, konsultacji w kwestiach polityki zagranicznej. Artykuł 5 Układu mówił, że w przypadku napaści na jednego z sygnatariuszy przeprowadzone zostaną konsultacje w ramach traktatu taszkienckiego o zbiorowym bezpieczeństwie, lecz nie wiązał drugiej strony koniecznością uczestniczenia w potencjalnym konflikcie.
Wydarzeniem, które sankcjonowało zmiany w białoruskiej polityce wewnętrz-nej i zagraniczwewnętrz-nej, było referendum z 14 maja 1995 roku. Połączono je z wyborami
22 И. Селиванова, Экономическая интеграция России и Белоруссии… 23 Пресс‑конференция Президента А.Г.Лукашенко российским СМИ. Тип документа: Стенограмма выступления Президента: http://law.sb.by/989/ (dostęp 01.09.2014). 24 І. Екадумава, Мытны саюз Беларусі і Расіі: www.kamunikat.org/download.php?item=9661-21. pdf&pubref=9661 (dostęp 12.09.2014). 25 И. Селиванова, Экономическая интеграция России и Белоруссии… 26 Договор о дружбе, добрососедстве и сотрудничестве между Российской Федерацией и Республикой Беларусь: http://www.soyuz.by/ru/?guid=10264 (dostęp 23.10.2014).
do Rady Najwyższej, które miały wyłonić po raz pierwszy parlament w warunkach suwerenności państwowej Białorusi. Referendum miało być także miernikiem popu-larności Łukaszenki i przyzwolenia społecznego dla polityki centralizacji władzy i zbliżania z Rosją.
Obywatelom postawiono cztery pytania: czy chcieliby, aby język rosyjski, obok białoruskiego, był językiem państwowym; czy akceptują zmianę biało-ruskich symboli narodowych; czy popierają politykę prezydenta zmierzającą do integracji ekonomicznej z Rosją; czy wyrażają zgodę na rozwiązanie Rady Najwyższej przez prezydenta, gdyby naruszyła ona konstytucję27. Ponad 75% obywateli biorących udział w głosowaniu pozytywnie odpowiedziało na wszyst-kie pytania postawione przez prezydenta. W ten sposób otrzymał on społeczne przyzwolenie na umocnienie swojej władzy, zacieśnienie więzów z Rosją i przy-wrócenie w zapisach prawnych pierwszoplanowej roli języka rosyjskiego w pań-stwie28. Łukaszenko poprzez referendum zademonstrował jedność własnych celów z poglądami politycznymi większości Białorusinów oraz zdobył wielkie zaufanie w Rosji29. Zmiany te spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem przez rosyjskie elity polityczne i intelektualne30.
Skład nowo wybranego parlamentu stwarzał szanse harmonijnego ułożenia stosunków z prezydentem na zasadzie posłusznego akceptowania jego polityki i stylu rządzenia. Zwolennicy nurtu niepodległościowego stanowili znikomy procent deputowanych. Rada Najwyższa bez sprzeciwu akceptowała kolejne traktaty integracyjne z Rosją zawierane przez Łukaszenkę. W nowym par-lamencie nie było żadnej zorganizowanej struktury, która reprezentowałaby odmienną wizję położenia geopolitycznego Białorusi niż ta artykułowana przez Łukaszenkę. Prezydent mógł bez przeszkód realizować swoje cele integracyjne, które do 1996 r. nie wychodziły jednak poza sprawy związane z gospodarką, współpracą kulturalną czy naukową.
Znacznie mocniej wiązała oba państwa Umowa zawarta między Rosją i Białorusią zawarta 2 kwietnia 1996 r. o powołaniu Wspólnoty Białorusi i Rosji31. Zgodnie z arty-kułem 3 tej Umowy Białoruś i Rosja miały współdziałać w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa i ochrony granic, uzgadniać swoją politykę zagraniczną z partnerem, wypracować ogólne zasady rozbudowy potencjału wojskowego. Do końca 1997 r. 27 Центральная комиссия Республики Беларусь по выборам и проведению республиканских референдумов, Вопросы, вынесенные на республиканский референдум Президентом Республики Беларусь: http://www.rec.gov.by/refer/ref1995q.html (dostęp 07.10.2014). 28 Итоги республиканского референдума 1995 года. глава государства использовал для укрепления своих позиций волну массовой ностальгии по «светлому прошлому», „Naviny.by”: http://www.naviny.by/rubrics/elections/1970/01/01/ic_articles_623_169946/ (dostęp 26.09.2014).
29 V. Silicki, Białoruś: anatomia zapobiegawczego autorytaryzmu, [w:] Geopolityczne miejsce
Białorusi w Europie i świecie, V. Bulhakau (red.), Warszawa 2006, s. 66‑67.
30 Круглый стол на тему «Проблемы русской культуры в Беларуси»: http://www.imperiya. by/table21-7238.html (dostęp 10.10.2014).
31 Договор аб стварэнні супольніцтва Беларусі і Расіі, [w:] Знешняя палітыка Беларусі.
oba kraje miały dokonać ujednolicenia systemów prawnych w sferze gospodarki oraz stworzyć warunki do wprowadzenia wspólnej waluty32. Jednolita przestrzeń gospodarcza miała umożliwiać swobodny przepływ ludzi, kapitału, towarów.
Był to traktat, który zrywał ostatecznie z zasadą neutralności politycznej Białorusi i wiązał jej politykę zagraniczną z rosyjską. W obu krajach powołanie Wspólnoty ogło-szono jako „dzień jednoczenia narodów Białorusi i Rosji33. Nowy układ był potrzebny przede wszystkim prezydentom obu krajów, Borysowi Jelcynowi i Aleksandrowi Łukaszence. Prezydent Rosji ubiegał się o wybór na drugą kadencję, miał niską popularność, a obywatele nie mogli mu wybaczyć udziału w likwidacji Związku Radzieckiego. Wybory przewidziano na czerwiec 1996 roku. Szumne ogłaszanie początku procesu reintegracji przestrzeni postradzieckiej adresowane było do oby-wateli odczuwających nostalgię za upadłym imperium34.
Łukaszenko miał coraz większe problemy z parlamentem, gdzie coraz częściej rozważano możliwość impeachmentu za nieustanne naruszanie konstytucji. Rada Najwyższa niezależna od prezydenta i posiadająca uprawnienia legislacyjne od samego początku była uważana za zagrożenie dla władzy Łukaszenki. W miarę upływu czasu coraz więcej deputowanych zaczynało rozumieć swoje położenie, a w konsekwencji myśl o odwołaniu prezydenta od wiosny 1996 r. zyskiwała coraz więcej zwolenników35. W obliczu nieuchronnej konfrontacji z parlamentem układ z Rosją był spełnieniem wielokrotnie składanych obietnic, działaniem obliczonym na pozyskanie opinii publicznej i akceptację kolejnego etapu centralizacji władzy.
Łukaszenko zdecydował zmienić konstytucję sprawdzoną już metodą, ogłaszając kolejne referendum w listopadzie 1996 roku. Obywatele Białorusi mieli zadecydować o przyjęciu poprawek do konstytucji, w których była mowa o przedłużeniu kadencji prezydenta o 2 lata, utworzeniu dwuizbowego parlamentu o pomniejszonych kom-petencjach oraz przeniesieniu zwierzchnictwa nad Trybunałem Konstytucyjnym i Centralną Komisją Wyborczą z parlamentu na prezydenta36. Pomoc ze strony Rosji w przeprowadzeniu tej operacji okazała się nieodzowna. Przygotowania do odwołania Łukaszenki ze stanowiska prezydenta przez Radę Najwyższą sprawiły, że Jelcyn wysłał w roli mediatorów premiera Wiktora Czernomyrdina i przewodni-czącego Dumy Gienadija Sieleźniowa, którym skutecznie udało się przekonać część deputowanych do odstąpienia od planowanego impeachmentu. Według oficjalnych danych, w referendum 19 listopada 1996 r. ponad 70% biorących w głosowaniu miało wypowiedzieć się za wprowadzeniem prezydenckich poprawek do konstytucji37.
32 Ibidem, s. 50.
33 День единения народов Беларуси и России, Информационно аналитический портал
Союзного Государства: http://www.soyuz.by/ru/?guid=79207 (dostęp 09.10.2014).
34 K. Malak, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Białorusi, Warszawa 2003, s. 45.
35 Г. Kapпенка, Пытанне імпічменту абмяркоўваецца амаль усімі дэпутатаміi, „Свабода”, 28.07.1996.
36 E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Białorusi…, s. 67-68.
37 Pеферендум как высшая форма волеизъявления народа: http://ptklp.minsk.edu.by/ sm.aspx?uid=34104 (dostęp 12.06.2014).
W parlamencie, który został uformowany po referendum, pozostali deputowani, którzy gotowi byli stanowić instytucjonalną dekorację do samowładztwa prezydenta.
Referendum, na mocy którego Łukaszenko otrzymał władzę niemal absolutną, spowodowało narastanie izolacji Białorusi w świecie. Kraje Europy Zachodniej nie uznały ani jego wyników, ani utworzonego przez prezydenta Zgromadzenia Narodowego. Odmienne stanowisko zajmowała Rosja, co sprawiło, że izolowana w Europie Białoruś jeszcze mocniej wiązała się ze wschodnim sąsiadem38. Zamrożenie stosunków z Białorusią przez Zachód czyniło układ z Rosją jedyną alternatywą w polityce zagranicznej Łukaszenki39.
W Rosji idea zjednoczenia z Białorusią miała licznych zwolenników, zwłaszcza w kręgach komunistycznych i nacjonalistycznych. Mimo niechętnych Łukaszence rosyjskich środków masowego przekazu cieszył się on ogromną popularnością wśród tamtejszego społeczeństwa. Był zaprzeczeniem zniedołężniałego Jelcyna, a jego antyzachodnia retoryka brzmiała dość przekonująco także dla dużej części rosyj-skiej sceny politycznej. Najbardziej jednak podziwiano Łukaszenkę za terminowe wypłacanie rent, emerytur i świadczeń dla sfery budżetowej. Na tle Rosji i Ukrainy było to ogromnym osiągnięciem. Upatrywano w nim człowieka, który mógłby także w Rosji przywrócić radziecki dobrobyt. Kremlowskim elitom prezydent Białorusi dawał gwarancje bezpłatnego dostępu do szlaków tranzytowych prowadzących z i do Europy Zachodniej oraz możliwość stacjonowania garnizonów wojskowych. Jego polityka propagandowa tworzyła wśród Rosjan wizerunek Białorusi jako kraju najbardziej im przyjaznego. Na drugim krańcu byli Łotysze, Litwini i Gruzini40.
W 1996 r. Białoruś po latach krachu gospodarczego miała dodatni wskaźnik przyrostu dochodu narodowego. W 1997 r. przyrost PKB przekraczał nawet 11 pro-cent w skali roku41. Cud gospodarczy przypisywano talentom prezydenta i odbu-dowie relacji z Rosją. Dlatego kontynuował tę linię polityki, która przynosiła mu popularność i rozwój gospodarczy kraju. Dokładnie rok po utworzeniu Wspólnoty Białorusi i Rosji, 2 kwietnia 1997 r., prezydenci Łukaszenko i Jelcyn podpisali Układ
o Związku Białorusi i Rosji42. Z treści podpisanego dokumentu poza zmianą nazwy układu stowarzyszeniowego i kilku patetycznych zwrotów o jedności duchowej narodu białoruskiego i rosyjskiego nie wynika nic konkretnego, co wnosiłoby zmiany do porozumienia z kwietnia 1996 roku. Najważniejsze było jednak to, że ten nowy układ został przyjęty przez media rosyjskie i światowe, a wraz z nimi przez elity
poli-38 Беларусь – Россия: независимость и экономические интересы. Доклад на конференции
«Беларусь и «большая Европа»: проблемы и перспективы» (г. Минск, 22‑23 февраля 2007 г.):
http://nmnby.eu/news/analytics/888.html (dostęp 16.05.2014).
39 У. Снапкоўскі, Знешняя палітыка Рэспублікі Беларусь, Мінск 2007, s. 129.
40 M. Mendras, Powrót do oblężonej twierdzy, [w:] Imperium Putina, red. W. Konończuk, Warszawa 2007, s. 153-154.
41 K. Marzęda, Pozycja ekonomiczna Białorusi, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych…, s. 149.
42 Дагавор аб Саюзе Беларусі і Расіі, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў
tyczne, jako fundament wspólnego państwa, chociaż bardzo wyraźnie akcentowano w tym dokumencie fakt zachowania suwerenności obu podmiotów. W przypadku Rosji nowy układ z Białorusią stanowił swoistą osłodę dla własnej opinii publicznej w sytuacji bankructwa polityki zagranicznej Jelcyna ukierunkowanej na współpracę ze Stanami Zjednoczonymi. Dla większości Rosjan perspektywa rozszerzenia NATO do granic ich państwa była niezwykle trudna do zaakceptowania.
Wobec zamrożenia kontaktów z Zachodem, ekonomia i finanse Białorusi stały się zależne od tego, w jakim stopniu Rosja gotowa była pokrywać koszty integracji obu państw. Prezydent Łukaszenko zaś chętnie wystawiał rachunki za każdą formę współpracy, a zwłaszcza wojskowej. W 1997 r. szacował, że Rosja była winna Białorusi 1 mld dol. za wykorzystywanie terytorium przez jej siły zbrojne oraz za ochronę zachodnich okręgów Federacji przez wojska obrony przeciwlotniczej Białorusi43.
Łukaszenko przekonywał międzynarodową opinię publiczną, że integracja z Rosją była wymuszona istniejącymi powiązaniami ekonomicznymi Białorusi oraz zmianą układu politycznego w Europie. Zwracał uwagę, że przywracanie więzi gospodar-czych z Rosją wpłynęło bardzo szybko na zahamowanie negatywnych tendencji w gospodarce i pozwoliło państwu na wypełnianie zobowiązań socjalnych wobec obywateli. Kwestia współpracy wojskowej i politycznej była, jego zdaniem, konse-kwencją rozszerzania NATO. „Terytorium naszej republiki – mówił na konferen-cji międzynarodowej – niejednokrotnie w XX wieku było areną starcia potężnych machin wojennych. Właśnie ten fakt warunkuje nasze negatywne stanowisko wobec przesuwania NATO na Wschód. Jesteśmy przekonani, że atmosfera w Europie w związku z rozszerzeniem NATO nie rozrzedzi się, a na odwrót, ulegnie zaostrzeniu. Bardzo byśmy nie chcieli jeszcze raz być na granicy dwóch bloków”44. Współpraca wojskowa i polityczna z Rosją była, według narracji Łukaszenki, ucieczką ze strefy niczyjej, działaniem wprawdzie niezgodnym z białoruską koncepcją bezpieczeństwa w Europie zakładającą status państwa neutralnego, lecz wyborem mniejszego zła.
We wrześniu 1997 r. Umowa o powstaniu Związku Białorusi i Rosji została zare-jestrowana w ONZ i układ w ten sposób uzyskał międzynarodową osobowość prawną45. Związek Białorusi i Rosji posiadał wiele cech jednego państwa, takich jak organy władzy państwowej, granice, obywatelstwo, budżet, system prawny, lecz suwerenność rządów krajów członkowskich, stanowiących podmioty prawa mię-dzynarodowego, czyniła większość tych zapisów czystą fikcją.
Gdy podpisywano dokumenty integracyjne w Rosji, brany był już pod uwagę wariant inkorporacji Białorusi. Problemem był Łukaszenko, który nie zamierzał tracić stanowiska i władzy niemal absolutnej w średniej wielkości państwie
euro-43 И. Селиванова, Экономическая интеграция России и Белоруссии… 44 Выступленіе прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі на адкрыцці міжнароднай канферэнцыі па ўстойлівым развіцці краін з пераходнай эканомікай 16 красавіка 1997 г., [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996‑2000), т. 8, Мінск 2008, s. 103-104. 45 Создание Союзного государства России и Беларуси: прблемы и перспектывы: http://www. postsoviet.ru/page.php?pid=51 (dostęp 03.12.2014).
pejskim46. Szukał raczej sposobu wejścia na rosyjską arenę polityczną. Retoryka integracyjna i szeroko reklamowane kolejne akty zjednoczeniowe służyły mu umac-nianiu władzy na Białorusi. Zyskiwał popularność, ponieważ było to zgodne z ocze-kiwaniami większości obywateli, a jednocześnie widziany był w otoczeniu potęż-nych rosyjskich sojuszników akceptujących jego styl rządzenia. Profity gospodarcze wynikające z bliskości stosunków politycznych były najważniejszym skutkiem gry prowadzonej ze wschodnim sąsiadem. Wyniki tej polityki były doceniane przez obywateli, o czym świadczyło poparcie udzielane Łukaszence podczas kolejnych wyborów prezydenckich.
Zadaniem białoruskich analityków, Łukaszenko, mając znakomite preferencje w Rosji, czynił przygotowania do odegrania pierwszoplanowej roli na scenie politycz-nej połączonego państwa rosyjsko-białoruskiego. Planował objęcie stanowiska wice-prezydenta nowego państwa, co w sytuacji, gdy prezydentem był schorowany Borys Jelcyn, otwierało mu perspektywę objęcia najwyższego urzędu w ogromnym kraju47.
Problemem w polityce wschodniej Łukaszenki były rosyjskie media, w więk-szości bardzo krytyczne wobec jego polityki wewnętrznej i zagranicznej. Rosyjskie ekipy telewizyjne przebywające na terenie Białorusi prezydent nakazał traktować tak, jak przedstawicieli niezależnych mediów białoruskich. Aresztowania rosyjskich dziennikarzy nie należały do rzadkości48. Wywoływało to w Rosji protesty, które były ignorowane przez władze białoruskie49.
Na Kremlu integracja ekonomiczna, na której najbardziej zależało prezydentowi Białorusi, przez władze Rosji była traktowana jako sprawa drugorzędna w zestawieniu z problemami natury wojskowej lub politycznej. Moskwa milcząco akceptowała poli-tykę wewnętrzną Łukaszenki, która prowadziła do kolejnych kryzysów z Zachodem, co w konsekwencji czyniło Rosję jedynym realnym sojusznikiem Białorusi.
W latach 1998-1999 podpisywano kolejne dokumenty, które miały urealniać proces integracyjny, takie jak: Deklaracja o dalszym jednoczeniu Republiki Białoruś i Federacji
Rosyjskiej 25 grudnia 1998 r.50, Układ między Republiką Białoruś i Federacją Rosyjską
o równych prawach obywateli51 czy Porozumienie między Republiką Białoruś i Federacją
Rosyjską o stworzeniu równych warunków podmiotom gospodarki52, lecz większości tych
46 R. Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991‑2011. Studium politologiczne, Polkowice 2011, s. 116-117.
47 Ibidem, s. 117.
48 R. Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś…, s. 121; А. Дашчынскі, Крамлёўскія
чыноўнікі лётаюць а Шарамет сядзіць, „Свабода”, 01.10.1997, nr 108. 49 Прэзідэнт Беларусі траціць давер у Расіі, „Свабода”, 01.10.1997, nr 108. 50 Декларация о дальнейшем единении Республики Беларусь и Российской Федерации 25.12.1998, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996‑2000)…, s. 240-241. 51 Дагавор паміж Рэспублікай Беларусь і Расійскай Федэрацыяй аб роўных правах грамадзян, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996‑2000)…, s. 241-244. 52 Пагадненне паміж Рэспублікай Беларусь і Расійскай Федэрацыяй аб стварэнні роўных умоў субектам гаспадарання, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996‑2000)…, s. 245-246.
postanowień nie realizowano ani w roku 1999, ani w latach następnych. Podpisywano kolejne dokumenty i szeroko reklamowano je jako przełomowe wydarzenia w dziejach obu krajów. Zarówno w Rosji, jak i na Białorusi zbliżały się wybory prezydenckie, co skłaniało do działań zgodnych z oczekiwaniami społeczeństw53.
Łukaszenko w przemówieniu wygłoszonym 2 lipca 1999 r. podczas XII sesji Zgromadzenia Parlamentarnego Białorusi i Rosji używał dość racjonalnych argumen-tów, mówiąc, że Rosja jest Zachodowi potrzebna jedynie jako dostawca surowców. Alternatywnym rozwiązaniem mogłoby być szerokie ich wykorzystanie na wspól-nym rynku Białorusi i Rosji, zapewniającym miejsca pracy i dochody obywatelom obu krajów54. 8 grudnia 1999 r. władze obu krajów wykonały kolejny gest wobec własnych społeczeństw. W rocznicę podpisania porozumień białowieskich likwi-dujących Związek Radziecki, prezydenci Jelcyn i Łukaszenko powołali na Kremlu Państwo Związkowe Białorusi i Rosji55.
Zapisano w tym dokumencie, że „Państwo Związkowe bazuje na zasadach suwerennej równorzędności państw uczestniczących, dobrowolności i sumien-nego wypełniania wzajemnych zobowiązań”. Każde z państw tego układu zachowy-wało odrębne członkostwo w ONZ i innych organizacjach międzynarodowych56. Potwierdzono wcześniejsze zapisy dotyczące wspólnego obywatelstwa. Obywatele mogli wybierać Parlament Państwa Związkowego, lecz organy wybieralne władzy krajów uczestniczących stanowione były wyłącznie przez ich obywateli. Zapisy tego dokumentu uniemożliwiały prezydentowi Białorusi objęcie jakiejkolwiek funkcji politycznej w Federacji Rosyjskiej. Wspólne obywatelstwo nie dawało takich moż-liwości, potrzebne było obywatelstwo rosyjskie. Układ nie przewidywał funkcji pre-zydenta lub wiceprepre-zydenta Państwa Związkowego. Faktycznie przekreślał aspira-cje Łukaszenki do najwyższych stanowisk zapewniających władzę na obszarze obu państw, ograniczał jego realne wpływy do granic Białorusi.
Drugim czynnikiem pozbawiającym prezydenta Białorusi marzeń o misji na rosyjskiej scenie politycznej była jej radykalna przebudowa w 2000 roku. Pojawienie się Władimira Putina w roli głównego polityka na Kremlu przekreśliło plany bia-łoruskiego prezydenta. Wizja władania olbrzymim krajem stała się nieaktualna57.
Polityka integracyjna Łukaszenki przyniosła jednak Białorusi wymierne korzyści ekonomiczne. W wyniku obniżonych cen na surowce rosyjskie i otwarcia wielkiego rynku gospodarka białoruska od 1996 r. miała stały dynamiczny wzrost PKB oscy-lujący wokół 10%. Wprawdzie w 1999 r., w wyniku krachu finansowego w Rosji, odnotowano na Białorusi spadek przyrostu PKB do 3,4% (rok wcześniej wskaźnik
53 R. Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś…, s. 115.
54 Вытрымкі з выступлення старшыні Вышэйшага Свата Саюза Беларусі і Расіі, прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Лукакшэнкі на 12‑й сесіі Парляменцкага сходу Беларусі і Расіі, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996‑2000)…, s. 310. 55 Дагавор аб стварэнни Саюзнай дзяржавы, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996‑2000)…, s. 393-415. 56 Ibidem, s. 394.
ten wynosił 8,4%), lecz w kolejnych latach następował jego systematyczny wzrost, aż do 11,4% w 2004 roku58.
Białoruska biurokracja, mimo iż służyła suwerennemu państwu, podzielała powszechne wśród społeczeństwa przekonanie, że nic w ich kraju nie dzieje się bez przyzwolenia Moskwy. Prorosyjska retoryka reżimu nie była w żadnym wypadku sprzeczna z oczekiwaniami większości społeczeństwa białoruskiego. Prorosyjskich nastrojów społeczeństwa białoruskiego nie mógł ignorować żaden polityk aspirujący do władzy w Mińsku. W sposób mistrzowski wykorzystywał te nastroje Aleksander Łukaszenko. Był to jednak zbyt słaby atut, aby zająć eksponowane miejsce na rosyj-skiej scenie politycznej.
Wraz z pojawieniem się Putina w roli gospodarza Kremla możliwości prowadzenia aktywnej polityki przez Łukaszenkę na terenie Rosji zostały radykalnie ograniczone. Jakikolwiek układ dwóch państw jako równorzędnych podmiotów politycznych przestał być realny, a nowy prezydent Rosji podjął działania zmierzające w kierunku osłabienia pozycji Łukaszenki w samej Białorusi i kontynuowania procesu integra-cji na warunkach proponowanych przez Rosję59. Aby pozostać u władzy, prezydent Białorusi musiał podjąć działania w odwrotnym kierunku, i chociaż nigdy nie ogło-szono rezygnacji z projektów integracyjnych ze strony Białorusi, to od 2000 r. nie uczyniono nic, co zbliżałoby do powołania wspólnego państwa.
Nowy gospodarz Kremla, Włodzimierz Putin, nie był tak mocno wyczulony na hasło „integracja” jak Borys Jelcyn, który złożył podpis pod „porozumieniem bia-łowieskim” likwidującym Związek Radziecki. Działania prointegracyjne dla Jelcyna stanowiły formę odkupienia win w oczach rosyjskiego społeczeństwa, tęskniącego po upadłym imperium, środkiem na pozyskanie elektoratu przed każdymi wyborami. Putin błyskawicznie zdobył popularność polityką wobec Czeczenii, powstrzymując rozpad Federacji i kolejne spektakularne porozumienia z prezydentem Białorusi nie były mu potrzebne do umacniania pozycji na rosyjskiej scenie politycznej. Zażyłość ze skompromitowanym Łukaszenką nie pomagała mu przede wszystkim w budowa-niu prestiżu na arenie międzynarodowej, gdzie prezydent Putin próbował kreować się na strażnika demokracji i stabilizacji w Rosji60.
Białoruś potrzebna była Rosji ze względów bezpieczeństwa i jako przestrzeń tranzytowa. Znajdujące się na jej terytorium ropociągi, gazociągi, drogi i koleje miały strategiczne znaczenie dla gospodarki rosyjskiej. Od początku prezydentury Łukaszenki władze Rosji podejmowały działania zmierzające do przejęcia kontroli nad białoruskimi rurociągami. Perspektywa zbudowania wspólnego państwa miała rozwiązać wszelkie problemy z tym związane.
58 K. Marzęda, Pozycja ekonomiczna Białorusi, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych…, s. 150.
59 M. McFaul, Odwrót rosyjskiego liberalizmu, [w:] Imperium Putina, red. W. Konończuk, Warszawa 2007, s. 56.
60 A. Moszes, Powstanie postimperialnej Rosji i perspektywy odzyskania wpływów na obszarze
W 2002 r. Putin zaproponował Łukaszence dwa projekty integracji Białorusi i Rosji. Pierwszy przewidywał włączenie Białorusi w skład Federacji Rosyjskiej, drugi zaś rozwój stosunków dwustronnych według wzorców obwiązujących pań-stwa członkowskie w Unii Europejskiej61. Realizacja drugiego wariantu oznaczałby przerwanie dotacji białoruskiej gospodarki w postaci dostaw surowców energe-tycznych po preferencyjnych cenach, co było fundamentem białoruskiego „cudu gospodarczego”. Oba pomysły integracyjne zaproponowane przez prezydenta Rosji z oczywistych względów zostały odrzucone.
Łukaszenko bez entuzjazmu odniósł się także do rosyjskiego projektu stworze-nia Jednolitej Przestrzeni Ekonomicznej na obszarze Białorusi, Kazachstanu, Rosji i Ukrainy. Nowa formuła integracji pozbawiałaby Białoruś statusu strategicznego sojusznika Rosji. Pogorszenie stosunków ze wschodnim sąsiadem na początku nowego stulecia stawało się faktem. Prezydent Białorusi tłumaczył początkowo, że przyczyną załamania procesu zbliżania Białorusi i Rosji było opanowanie Kremla przez liberałów i wrogów integracji. W miarę upływu czasu zmieniał zdanie i gło-sił, że utrzymujący się konflikt między krajami ma charakter systemowy i wynika z istoty państwowości rosyjskiej niezdolnej do budowania relacji z sąsiadami na zasadzie zaakceptowania ich suwerenności i niezależności62.
Powołane w 1999 r. Państwo Związkowe Białorusi i Rosji dawało prezydentom obu krajów jednakowe kompetencje i zakres władzy, czego nie był w stanie zaakcep-tować nowy gospodarz Kremla. Putin próbował określić granice wpływów w tym związku proporcjonalnie do potencjału gospodarczego i politycznego obu stron, co jednak naruszałoby zasady obowiązującego traktatu. Brak zgody na takie zmiany ze strony Łukaszenki faktycznie zamroził realizację większości umów integracyjnych podpisywanych w czasie prezydentury Borysa Jelcyna.
Rosja domagała się przede wszystkim realizacji tej części porozumień gospodar-czych, które pozwalały na udział rosyjskich koncernów w prywatyzacji białoruskiego przemysłu i infrastruktury przesyłowej surowców energetycznych. Łukaszenko, nie zmieniając retoryki integracyjnej, faktycznie blokował ten proces. Spełnienie oczekiwań rosyjskich pozbawiałoby prezydenta Białorusi kontroli nad gospodarką własnego kraju, a w dalszej kolejności całkowite uzależnienie od Kremla. Dlatego wchodzenie kapitału rosyjskiego na rynek białoruski napotykało większe przeszkody niż na rynki krajów, których nie wiązały z Rosją żadne plany integracyjne63. Interesy obu krajów definiowane przez prezydentów stały się mocno rozbieżne. Łukaszenko pozbawiony perspektyw na odegranie jakiejkolwiek roli na rosyjskiej scenie
politycz-61 E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Białorusi…, s. 152-153; У. Снапкоўскі, Прэзідэнт Беларусі
А. Лукашэнка аб прычынах пагаршэння беларуска‑расійскіх адносін, [w:] Белорусь в современном мире. Материалы ІХ Международной научной конферэнции посвященной 89‑летию образования Белорусского государственного университета, Минск 2010, s. 51; R. Sadowski, Białoruś-Rosja: integracja wschodnioeuropejska, wyd. Ośrodka Studiów Wschodnich, Warszawa 2003, s. 7-8.
62 Ibidem, s. 51-52.
63 M. Czerwiński, Państwo Związkowe Białorusi i Rosji – założenia i realizacja, [w:]
nej skoncentrował się na umacnianiu swojej pozycji na Białorusi. Putin natomiast dążył do jak najszerszego powiązania Białorusi z Rosją, nie wyłączając inkorporacji w skład Federacji, jako kolejnego jej podmiotu, gdzie Łukaszence byłoby dane co najwyżej stanowisko gubernatora64.
W 2003 r. rosyjski koncern Gazprom podjął próbę przejęcia pakietu kontrolnego białoruskiego monopolisty w dystrybucji i handlu gazem, dysponenta instalacji gazowych na terenie Białorusi – Biełtransgazu65. Władze białoruskie nie zgodziły się na sprzedaż pakietu większościowego, a ponadto zażądały za udziały oferowane do zbycia kilkakrotnie większych sum niż proponowane przez rosyjski koncern. U schyłku roku strona rosyjska postanowiła wymusić ustępstwa, oferując dostawy gazu na Białoruś po cenach zbliżonych do rynkowych, co oznaczało ponad 3-krotny wzrost kosztów tego surowca66. Prezydent Białorusi w rewanżu zażądał odpowied-nich opłat za tranzyt przez Białoruś ropy, gazu i innych towarów przewożonych drogami lądowymi do Europy i z Europy. W wyniku przedłużających się rozbież-ności w sprawie wzajemnych roszczeń finansowych w styczniu 2004 r. doszło do wstrzymania dostaw gazu na Białoruś67.
W białoruskiej propagandzie władze Rosji obarczono winą za rosnące ceny nośników energii, żywności, opłat komunalnych, lecz przede wszystkim o burze-nie harmonijnych i przyjaznych stosunków między obu narodami i krajami. Łukaszenko w przemówieniu telewizyjnym porównał Rosjan do Niemców okupu-jących Białoruś podczas II wojny światowej68. Pierwsza „wojna gazowa” skończyła się spektakularnym porozumieniem Łukaszenki i Putina w rosyjskim kurorcie Soczi w czerwcu 2004 r. na zasadzie zachowania dotychczasowych warunków dostaw błękitnego paliwa69.
Rosja w tym czasie bardziej skupiała się na włączeniu Ukrainy do projekto-wanej Jednolitej Przestrzeni Ekonomicznej. Stosowne porozumienie prezydenci Włodzimierz Putin i Leonid Kuczma zawarli wiosną 2004 roku. Z punktu widze-nia Moskwy stosunki z Białorusią stawały się drugoplanowe, lecz „pomarańczowa rewolucja” stworzyła ponownie warunki do zbliżania Białorusi i Rosji. Białoruś sta-nowiła w tych warunkach dla Moskwy jedyny pewny korytarz do Europy. W prak-tyce obie strony chwilowo zaprzestały okazywania gestów drażniących sojusznika, ograniczyły się do mówienia o integracji bez podejmowania konkretnych działań w tym kierunku70.
64 W. Konończuk, Trudny „sojusznik”. Białoruś w polityce Rosji, „Prace OSW”, Warszawa 2008, s. 9. 65 A. Ляховіч, Палітычны кантэкст папярэдадні парляменцкіх выбараў і рэфэрэндуму, [w:] Найноўшая гісторыя беларускага парляментарызму…, c. 111-121.
66 Białoruś płaciła za tysiąc metrów sześciennych gazu rosyjskiego 46,68 dol., na wolnym rynku cena tego surowca wahała się w granicach 150 dol.
67 A. Moszes, Powstanie postimperialnej Rosji i perspektywy odzyskania wpływów na obszarze
postradzieckim, [w:] Imperium Putina…, s. 132.
68 E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Białorusi…, s. 154.
69 A. Ляховіч, Палітычны кантэкст папярэдадні парляменцкіх выбараў і рэфэрэндуму…, c. 128-130.
Łukaszenko dość trafnie oceniał znaczenie swojego kraju dla Rosji. W wyniku gwałtownego ograniczenia wpływów rosyjskich na Ukrainie Moskwa nie mogła sobie pozwolić na utratę tak ważnego sojusznika w Europie. Każda destabilizacja systemu politycznego na Białorusi mogła być szkodliwa dla rosyjskich interesów. Prezydent Białorusi, mimo niezbyt dobrych osobistych relacji z Włodzimierzem Putinem, mógł być pewny, że Kreml nie uczyni nic, aby pozbawić go władzy, gdyż był gwarantem prorosyjskiej orientacji państwa. Za pozostawanie w rosyjskiej orbi-cie wpływów wystawiał Rosji wysokie rachunki. Jedynie z tytułu obniżonych cen na gaz Białoruś zyskiwała każdego roku kilka miliardów dolarów71. Różne ulgi celne i podatkowe z reguły były korzystne dla białoruskiego budżetu.
Drażliwym problemem był reeksport rosyjskiej ropy naftowej w postaci produk-tów białoruskiego przemysłu petrochemicznego. W 2004 r. Białoruś wyeksportowała 13 mln ton produktów ropopochodnych wyprodukowanych z rosyjskiego surowca nabytego po cenach znacznie niższych niż rynkowe72.
Chociaż z punktu widzenia interesów rosyjskich korzystnym było pozostawanie Łukaszenki na najwyższym urzędzie w państwie, lecz elitom kremlowskim nie zale-żało na umacnianiu jego pozycji, ponieważ nie spełniał ich oczekiwań w kwestiach prywatyzacyjnych, był nieprzewidywalny i niesterowalny. Politycy i analitycy rosyjscy oceniali w 2005 r., że wymuszanie integracji poprzez nacisk przy wykorzystaniu cen ropy i gazu może okazać się nieskuteczne, gdyż Łukaszenko, ich zdaniem, prędzej wybrałby totalną izolację Białorusi, niż zgodziłby się na ograniczenie lub oddanie swojej władzy73. Rosja, nie znajdując innego rozwiązania, wsparła go podczas kolej-nych wyborów prezydenckich w marcu 2006 roku74. Obserwatorzy Dumy Państwowej Federacji Rosyjskiej uznali ich ważność wbrew opiniom ekspertów z OBWE zarzuca-jącym liczne fałszerstwa i manipulacje75. Prezydent Putin pogratulował Łukaszence błyskotliwego zwycięstwa wyborczego76. Interesy geopolityczne Kremla skłaniały władze Rosji do akceptowania istniejącego stanu rzeczy na Białorusi.
W Rosji argumenty przemawiające za dotowaniem Białorusi głosili zarówno politycy, ekonomiści, jak i wojskowi. Dość obszernie przedstawił je jeden z ekono-mistów Rosyjskiej Akademii Nauk, Jurij Bodin, nazywając Białoruś w tytule swojej
71 Россия подсчитала, сколько потеряла на поставках газа в Беларусь в 2004‑2008 годах: http://bdg.by/news/economics/6489.html (odczyt 26.07.2014).
72 Aлександра Лукашенко готовят к недружественному поглощению: http://bsdp.org/?q=be/ node/1111 (dostęp 20.03.2014). W 2005 r. Białoruś kupowała ropę naftową w Rosji po 29 dol. za baryłkę. Średnia cena na giełdach światowych wynosiła 46 dolarów.
73 Aлександра Лукашенко готовят к недружественному поглощению: http://bsdp.org/?q=be/ node/1111 (dostęp 20.03.2014).
74 R. Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś…, s. 182.
75 Stanowiska przedstawicieli Dumy FR stwierdzających demokratyczny charakter wyborów prezydenckich 19 marca 2006 r. zostały przedstawione w posłaniu do przewodniczącej Białoruskiej Centralnej Komisji Wyborczej Lidii Jarmoszynej: http://www.library.by/portalus/modules/belarus/ data/files/admin/001_gruzdev.pdf (dostęp 20.03.2013).
76 Владимир Путин поздравил Александра Лукашенко с переизбранием на президентский
rozprawy naukowej „twierdzą brzeską współczesnej Rosji”77. Po fiasku rosyjskiej inicjatywy powołania Jednolitej Przestrzeni Ekonomicznej z udziałem Ukrainy, Białoruś pozostała jedynym sojusznikiem na zachodniej flance Rosji78. Bodin w pierwszej kolejności wskazywał rolę Białorusi jako buforu między NATO i Rosją. Wobec niepewnej Ukrainy i nieprzyjaznych Rosji republik bałtyckich znaczenie bia-łoruskiego buforu miało dla Moskwy strategiczne znaczenie. Jego wartość wzrosła jeszcze bardziej po ogłoszeniu planów rozmieszczenia na terenie Polski i Czech ame-rykańskiej tarczy antyrakietowej. Rosja w tych warunkach w relacjach z Białorusią godziła się na rozwiązania przynoszące jej znaczne straty finansowe. Rezygnując z planów sprzedaży gazu i ropy po cenach rynkowych, dotowała w ten sposób tylko w 2007 r. gospodarkę białoruską kwotą 5,8 mld dolarów79. Polityka Łukaszenki pod hasłem „strategicznego partnerstwa z Rosją” miała mocne uzasadnienie finansowe.
Rosja oprócz tanich surowców dawała także białoruskiej gospodarce swój rynek zbytu80. Władze tego państwa od 2005 r. mimo istnienia unii celnej próbowały, chroniąc swój rynek, wprowadzać liczne ograniczenia importowe na towary bia-łoruskie. Białoruś w odwecie reagowała w podobny sposób. Na początku 2007 r. na Białorusi obowiązywało 146 ograniczeń na import towarów z Rosji – alkohol, tytoń, ryby, wyroby chemiczne81.
W warunkach rosnącej rywalizacji gospodarczej z Rosją Białoruś zaczęła wyko-rzystywać tzw. „potencjał tranzytowy”. Każda zapowiedź podniesienia cen na gaz lub ropę powodowała żądania Mińska wyższych cen za tranzyt tych surowców do Europy. Ograniczanie dostaw gazu na Białoruś przez „Gazprom” w styczniu 2007 r., z powodu nieuregulowanych płatności, spowodowało nielegalne pobieranie braku-jącego surowca dla potrzeb białoruskich konsumentów i przemysłu.
Kryzysom gazowym w stosunkach białorusko-rosyjskich najczęściej towarzyszyły kryzysy naftowe. Rosja eksportowaną na Białoruś ropę od 2007 r. obłożyła cłem, co w naturalny sposób spowodowało wzrost ceny tego surowca. W 2007 r. Białoruś impor-towała z Rosji 19,32 mln ton ropy, a jej eksport na rynki europejskie wynosił 13,49 mln ton w postaci produktów naftowych i 1,35 mln ton ropy surowej82. Przetwórstwo ropy w rafineriach w Mozyrzu i Połocku oraz jej reeksport w postaci produktów ropopochodnych był istotnym źródłem zasilania budżetu państwa białoruskiego.
77 Ю. Бодин, Белоруссия – это „Брeстская крeпость” современной России, Москва 2008. 78 Ukraina zainteresowana była jedynie strefą wolnego handlu na tej przestrzeni, aby mieć dostęp do tanich rosyjskich surowców energetycznych. Inne formy zacieśniania współpracy z Rosją nie były brane pod uwagę przez przywódców ukraińskich spod znaku „pomarańczowej rewolucji”.
79 Ю. Бодин, Белоруссия – это „Брeстская крeпость”…, s. 145-156. Rosja podniosła cenę za gaz w 2007 r. z 46 do 100 dol. za 1 tys. metrów sześciennych, zgodziła się jednak płacić wyższe stawki za tranzyt gazu z 0,55 do 1,45 dol. za 1 tys. metrów sześciennych na każdym odcinku długości 100 kilometrów. Było to rozwiązanie mniej korzystne dla Białorusi od wcześniejszego. Zwiększało zobo-wiązania płatnicze wobec Rosji o 1,5 mld dol. (Бодин, s. 157-161).
80 R. Sadowski, Białoruś 2006, „Raport Ośrodka Studiów Wschodnich”, styczeń 2007, Warszawa 2007, s. 15.
81 W. Konończuk, Trudny „sojusznik”. Białoruś w polityce Rosji…, s. 14. 82 M. Czerwiński, Państwo Związkowe Białorusi i Rosji…, s. 80.
Dlatego wprowadzenie przez Rosję ceł eksportowych okazało się potężnym wstrzą-sem dla finansów Białorusi i zmieniło klimat w stosunkach dwustronnych. Podwyżki zarówno ceny gazu, jak i ropy naftowej, nie oznaczały jeszcze wywindowania ich do poziomu występującego w handlu tymi surowcami na rynkach europejskich. Rosja wciąż zapewniała dostawy po cenach znacznie niższych niż do innych krajów.
Celem polityki rosyjskiej stało się przejecie kontroli nad białoruskimi instala-cjami przesyłowymi ropy i gazu do Europy83. Rosja dość skutecznie wykorzystała zarówno uzależnienie Białorusi od swoich surowców, jak i rynków zbytu, była w stanie wywołać kryzysy w obsłudze długów. Zadłużenie w Rosji sprawiło zawar-cie przez rząd białoruski 18 maja 2007 r. umowy z „Gazpromem” pozwalającej na przejęcie pakietu kontrolnego akcji „Biełtransgazu” za 2,5 mld USD w latach 2007-201084. Białoruś straciła bardzo mocny atut sprawnie wykorzystywany przez wiele lat w kształtowaniu relacji ekonomicznych z Rosją.
Zmiany w polityce gospodarczej Rosji wobec Białorusi spowodowały załamanie dotychczasowego modelu stosunków międzypaństwowych obowiązującego od schyłku rządów parlamentarnych, którego „istotę można określić w następujący sposób: tanie rosyjskie surowce i chłonny rosyjski rynek w zamian za lojalność w polityce międzyna-rodowej i sojusz wojskowo-polityczny z Rosją”85. Polityka Kremla zmierzała do stop-niowego przejmowania kontroli nad strategicznymi przedsiębiorstwami sojuszniczego państwa. Nikt już na Białorusi nie wspominał o integracji, gdyż w nowych realiach oznaczało to likwidację białoruskiej państwowości, w tym i prezydenckiego urzędu86.
Mimo zmiany na urzędzie prezydenckim w Rosji w maju 2008 r. polityka rosyjska wobec Białorusi nie uległa zmianie. Były prezydent Putin, od 8 maja pełnił funkcję premiera Federacji i zapewniał kontynuację polityki zagranicznej. W 2008 r. cena gazu sprzedawanego Białorusi wzrosła ze 120 do 185 dol. za tysiąc metrów sześ-ciennych87. W lipcu 2008 r. telewizja rosyjska wyemitowała pierwszą część filmu dokumentalnego „Ojciec chrzestny” o Aleksandrze Łukaszence, w którym przy-wódca białoruski pokazany był jako oszust, człowiek niepoczytalny i przestępca. Prezydent Dmitrij Miedwiediew demonstracyjnie odmówił Łukaszence spotkania w cztery oczy 20 sierpnia 2008 r. podczas szczytu przywódców państw Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym w Erewaniu88.
Kryzys gruziński w sierpniu 2008 r. spowodował dalsze ochładzanie relacji biało-rusko-rosyjskich, gdyż Łukaszenko nie udzielił nawet politycznego wsparcia
sojusz-83 R. Sadowski, Białoruś 2006…, s. 16.
84 I. Topolski, Stosunki białorusko‑rosyjskie, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych…, s. 194. 85 У. Е. Снапкоўскі, Аб новых момантах знешней палітыкі прэзідэнта Рэспублікі Беларусь
А. Г. Лукашэнкі, [w:] Белорусь в современном мире. Материалы ІХ Международной научной конферэнции посвященной 88‑летию образования Белорусского государственного университета,
Минск 2009, s. 54. 86 Tamże, s. 55.
87 P. Maciążek, Polityka zagraniczna: http://polityka zagraniczna.blox.pl/html/ 1310721,262146,21. html?723935 (dostęp 03.09.2013). Ukraina w tym czasie płaciła 220 USD, Niemcy 280, Polska około 350.
nikowi, a następnie odmówił uznania suwerenności Abchazji i Osetii Południowej89. Problem uznania niepodległości byłych gruzińskich prowincji stał się przedmiotem gry Mińska i Moskwy, w której strona białoruska na szali stawiała ustępstwa eko-nomiczne ze strony Rosji. Reakcją Kremla była nasilona propaganda w rosyjskich mediach, ukierunkowana na kompromitację Łukaszenki. W odwecie ograniczano emisje rosyjskich programów informacyjnych na Białorusi.
23 lipca 2009 r. Łukaszenko wygłosił wykład na temat białoruskiej polityki zagra-nicznej zaproszonym szefom placówek dyplomatycznych w Mińsku. Dotychczasową politykę ocenił jako słuszną, lecz jednowymiarową i zorientowaną na Rosję90. W nowym wydaniu miała ona stać się wielowektorową, ze szczególnym uwzględnie-niem Moskwy i Brukseli, jako głównych ośrodków przyciągających uwagę Mińska. Nowością było wskazanie równorzędności Rosji i UE w roli partnerów politycznych i gospodarczych Białorusi, z podkreśleniem, że Moskwa nie będzie traktowana jako uprzywilejowany sojusznik numer jeden91.
Nowa strategia białoruskiego przywódcy nie wpłynęła na politykę Kremla. Na posiedzeniu Rady Ministrów Państwa Związkowego 30 stycznia 2009 r. premier Rosji Władimir Putin uzależnił preferencyjny dostęp białoruskich produktów na rosyjskim rynku od powstania wspólnych holdingów, które w rzeczywistości miały stanowić instrument przejmowania poszczególnych sektorów białoruskiej gospo-darki przez kapitał rosyjski. W pierwszej kolejności Rosjanie chcieli tworzyć wspólne holdingi w sektorze mleczarskim. Strona białoruska uciekła się do wypróbowanej strategii mówienia o problemie, lecz unikania jednocześnie jakichkolwiek działań w jego rozwiązaniu. Zniecierpliwione tym władze Rosji 6 czerwca 2009 r. ogłosiły zakaz wwozu białoruskich produktów mleczarskich na teren swojego państwa92. Rozpoczęła się „wojna mleczna” podobna charakterem do wcześniejszych „wojen gazowych”.
Na początku 2009 r. Rosja zaproponowała utworzenie holdingu naftowego, gdzie białoruski wkład do wspólnego przedsięwzięcia miał stanowić odcinek ropociągu „Przyjaźń” znajdujący się w granicach państwa93. Opieszałość i gra na czas także w tym przypadku stała się metodą w rozwiązywaniu trudnych problemów ze stroną rosyjską. W efekcie rok 2010 zastał Białoruś bez kontraktu na dostawy ropy naftowej.
89 В. Костюгова, А. Паньковский, Российско‑белорусские отношения: теперь вместе порознь, [w:] Белорусский ежегодник 2009, Сборник обзорных и аналитических материалов по развитию ситуации в Республике Беларусь в 2009 г., wyd. Белоруский Институт Стратегических Исследований, Минск 2010, s. 63. 90 Беларусь не отступит от принципа проведения многовекторной политики: http://www. president.gov.by/press75148.html (dostęp 23.09.2014). 91 Интервью Президента Республики Беларусь А.Г.Лукашенко телеканалу «Евроньюс»: http://www.tvr.by/rus/eventar.asp?year=2010&id=42#42 (dostęp 23.09.2014). 92 В. Костюгова, А. Паньковский, Российско‑белорусские отношения: теперь вместе порознь, [w:] Белорусский ежегодник 2009. Сборник обзорных и аналитических материалов по развитию ситуации в Республике Беларусь в 2009 г., wyd. Белоруский Институт Стратегических Исследований, Минск 2010, s. 65. 93 Ibidem, s. 67.
Obawa przed utratą rynku rosyjskiego spowodowała przyspieszenie decyzji Łukaszenki o przystąpieniu Białorusi do projektowanego Związku Celnego z Rosją i Kazachstanem na warunkach proponowanych przez Kreml. Stosowne porozumie-nie prezydenci trzech państw podpisali w Mińsku 27 listopada 2009 roku94. Zgodnie z jego brzmieniem na przestrzeni trzech państw ruch towarów, kapitału i usług miał dokonywać się bez żadnych ograniczeń, z wyłączeniem ropy naftowej, która miała być obłożona cłem eksportowym, w przypadku reeksportu przez Białoruś do państw trzecich. Rosja zabezpieczyła się w ten sposób przed zakupem rosyjskiego surowca przez Białoruś po cenach obowiązujących na jej rynku wewnętrznym w celu odsprzedaży na warunkach wolnorynkowych. Początek funkcjonowania Związku Celnego przewidziany na 1 lipca 2010 r. stał się jednak niemożliwy, gdyż Łukaszenko podczas kolejnych negocjacji nie godził się na wprowadzenie ceł eks-portowych na ropę naftową95.
Lata 2009-2010 były okresem systematycznego narastania napięcia w stosun-kach białorusko-rosyjskich. Białoruś ze względu na politykę kaukaską i złagodzenie represji wobec opozycji została zaproszona przez Unię Europejską do „Partnerstwa Wschodniego”. Łukaszenko otrzymał atut w relacjach z Rosją pozwalający na demon-strację gotowości do zmiany orientacji politycznej na prozachodnią. W telewizji rosyjskiej konsekwentnie emitowano kolejne części filmu dokumentalnego „Ojciec chrzestny” z Łukaszenką w roli głównej96. Pogarszające się stosunki Białorusi z Rosją skłoniły Unię Europejską do stopniowego znoszenia sankcji wobec białoruskiego reżimu i stosowania zachęt do dalszej demokratyzacji. Obiecano inwestycje i kre-dyty w zamian za demokratyczne wybory prezydenckie wyznaczone na 19 grudnia 2010 roku97.
Dziesięć dni przed tymi wyborami władze Rosji zmieniły taktykę wobec Białorusi. Prezydent Miedwiediew podczas spotkania przywódców państw Związku Celnego w Moskwie zgodził na rozwiązania dotyczących dostaw rosyjskich surowców energe-tycznych na Białoruś na warunkach oczekiwanych przez Łukaszenkę98. Porozumienie przewidywało bezcłowy eksport ropy na Białoruś, jej przetwórstwo w białoruskich rafineriach, lecz w przypadku sprzedaży produktów ropopochodnych do krajów trzecich cła eksportowe w pełni miały trafiać do budżetu rosyjskiego. Zmiana sta-nowiska Rosji w sprawie zasad sprzedaży ropy naftowej miała – według wyliczeń
94 О едином нетарифном регулировании таможенного союза Республики Беларусь, Республики
Казахстан и Российской Федерации: http://bankzakonov.com/republic_pravo_by_2010/blockm8/
rtf-n5j0i2/index.htm (dostęp 25.09.2014).
95 J. Mielnik, Celna porażka Rosji: http://www.obserwatorfinansowy.pl/2010/05/25/celna-porazka-rosji/ (dostęp 08.11.2013). 96 Медведев выпустил «Крестного батьку‑4»: http://naviny.by/rubrics/politic/2010/10/04/ ic_articles_112_170696/ (dostęp 25.11.2014). 97 Европа огласила ценник на свободные выборы в Беларуси: http://naviny.by/rubrics/elec-tions/2010/11/02/ic_articles_623_171084/ (dostęp 24.11. 2014). 98 Беларусь – Россия: точка возврата: http://naviny.by/rubrics/politic/2010/12/09/ic_artic-les_112_171607/ (dostęp 26.09.2014).
