O desakralizacji językowej : na przykładzie tekstów z okresu baroku

Dorota Adamiec

O desakralizacji językowej : na

przykładzie tekstów z okresu baroku

Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 5, 7-13

1999

D oro ta A d am iec

O de sakralizacji językow ej

(na p rzyk ład zie tekstów z okresu baroku)

L

in te rp re to w an y c h przez w iern y ch ja k o ko n tak t z B ogiem : w rytuale, w m odlitw ie, w m i­ stycznym sp o tk a n iu ”1. L udzka egzystencja realizuje się zarów no w sferze sacrum, ja k i profa­

ni! ni. O b ie te płaszczyzny w spółistnieją, a granica m iędzy n im i nie je s t nieprzekraczalna.

„Język k u ltu ró żn i się od języ k a św ieckiego, ale nie je s t o d e ń izolowany, nie m oże tedy u n ik n ą ć w p ły w u w szystkich inn y ch stro n cywilizacji, w której fu n k cjo n u je, zm ien ia się, rozw ija i o b u m ie ra. To, co dzieje się w polityce, filozofii, nauce, obyczajach, sztuce czy m o d ach , w pływ a na sposób, w jak i w ierzący p o jm u ją sw oją w iarę i w yrażają łączność d u c h o ­ w ą z tajem n iczy m numinosum”2.

O ję z y k u religijnym m o ż n a m ów ić w o d n iesien iu do tekstów. „Język sacrum (...) p ro p o ­ now ałab y m w ięc ro zu m ieć ja k o ję z y k charakterystyczny dla w ypow iedzi, któ ry m i p oszczę­

' ' 3

gólni ludzie lub całe społeczności dają w yraz sw ojem u kontaktow i z sacrum” . N a p o zio m ie leksyki tylko część śro d k ó w stosow anych w w ypow iedziach należących do sfery sacrum to sło w n ictw o religijne. W iększość w ystępujących w tekstach religijnych w y razó w należy do zasobu leksyki w sp ó ln o o d m ian o w ej. L eksem y te w sakralnym kontekście m ogą ulegać m o ­ dyfikacjom sem an ty czn y m , p o p rzez które w tapiają się w ję z y k sacrum. P rz em ian y w o d w ro t­ n y m k ie ru n k u zachodzą w słow nictw ie genetycznie religijnym p o d d an y m w pływ ow i w y ­

1 L. K ołakowski, O wypowiadaniu nieurypowiadalnego: ję z y k i sacrum, [w:] J ę z y k a kultura, t. 4, red. J. Bartm iński, R. G rzcgorczykow a, W rocław 1991, s. 53.

2 Tamże, s. 61.

3 J. P uzynina, C złow iek — J ę z y k — Sacrum, [w:] C złow iek — dzieło — sacrum, red. S. Gajda, H . J. Sobcczko, O p o le 1998, s. 25.

8 D o ro ta A d a m ie c

m iaru profanum. W pływ te n polega m .in. na p rze n o sze n iu leksyki ze sfery sacrum do niesak- ralnych kontekstów . P roces te n chciałabym najogólniej nazw ać desakralizacją, zastrzegając je d n o c z e śn ie , że je g o m e ch a n izm y i skutki są bardzo zróżnicow ane.

T erm in desakralizacja d o p ie ro n ied aw n o pojaw ił się w polskich słow nikach ogólnych. W cześniej był defin io w an y w w ydaw nictw ach specjalistycznych4. N ie w ystępuje je d n a k ja k o w yraz hasłow y w Słowniku języka polskiego pod redakcją W itolda D oroszew skiego, S łoim iku

języka polskiego pod redakcją M ieczysław a Szym czaka ani w w ydanym przez P W N w 1980 r. Słow niku wyrazów obcych pod redakcją Ja n a Tokarskiego. W Słow niku u>spółczesnego języka polskiego w y ró ż n io n o dw a znaczenia w yrazu desakralizacja: „1. ‘o d bieranie cz em u ś (głów nie

zjaw iskom p rzy ro d y i insty tu cjo m ) cech św iętości, czynienie ich św ieckim i’: Książka służąca desakralizacji ro d zin y i rodzicielstw a; 2. ‘proces utraty przez coś ch arak teru św iętości, sacrum’: D esakralizacja pracy na ro li”5. N a to m ia st Słow nik wyrazów obcych. Wydanie nowe podaje następującą definicję: „proces pozbaw iania czegoś, głów nie zjaw isk p rzy ro d y i instytucji społecznych, charakteru św iętości, nadaw anie im ch arakteru św ieckiego”6. O b y d w ie d efin ic­ je uw ypuklają zubażający w y m iar desakralizacji: „odbieranie, utrata, p o zb aw ian ie”. O d n o szą c

te n te rm in do pro cesó w ję zy k o w y ch podkreślić trzeba je d n o stro n n o ść takiego ro zu m ien ia , gdyż z drugiej stro n y desakralizacja oznacza dla leksem ów i frazeologizm ów n o w e m o ż liw o ­ ści sem antyczne. D latego też p ro p o n u ję ogólne zdefiniow anie desakralizacji językow ej ja k o pro cesu p rze n ik an ia słow nictw a religijnego do niesakralnych kontekstów . K onsekw encje znaczen io w e tego procesu m ogą być różnorakie.

F u n k cjo n o w an ie w e w spółczesnej polszczyźnie leksyki genetycznie zw iązanej ze sferą

sacrum stało się p rz e d m io te m badań językoznaw czych. A nalizę w yb ran y ch zagadnień zaw

ie-• ■ ■ 7 • • ✓ *8

rają m .in . artykuły Ire n y B ajerow ej i M arii K am ińskiej . B ajerow a w y o d rę b n ia „ k o m p o n e n t sakralności” ja k o je d e n ze składników znaczenia w yrazu i analizuje m e ch a n izm y redukcji tego k o m p o n e n tu w grupie w y b ran y ch przykładów , głów nie biblizm ów . K am ińska w części arty k u łu zatytułow anej Desakralizacja terminów przedstaw ia w yniki badań św iadczące o tym , że „ Z u b o ż en ie zasobu pojęć z dziedziny religijnej w idać w yraźnie; d o k o n u je się o n o p oprzez zatratę p ie rw o tn e g o sensu w ielu te rm in ó w ” . R o z u m ie n ie desakralizacji p rzed staw io n e w artykule K am ińskiej w ynika ze specyfiki analizow anego m ateriału ję zy k o w eg o i ró żn i się od tu prezen to w an eg o .

P rzykłady użyć lek sem ó w i frazeo lo g izm ó w ilustrujące niniejsze rozw ażania o desakra­ lizacji językow ej zaczerpnięte zostały z kartoteki Słoim ika Języka Polskiego X V I I i 1. poł.

4 Z ob. hasło desakralizacja, opr. przez R. Łukaszyka i B. Snelę, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3, Lublin 1985, kol. 1 1 8 9 -1 1 9 1 .

5 S łow nik współczesnego języka polskiego, red. B. D unaj, Warszawa 1996, s. 167. 6 S łow nik wyrazów obcych. Wydanie nowe, Warszawa 1999, s. 225.

7 Z ob. I. B ajerow a, K ilka problemów stylistyczno-leksykalnych współczesnego polskiego ję zy k a religijnego, [w:] O ję z y k u

religijnym, red. M . Karpiuk, J. Sambor, Lublin 1988, s. 2 1 -4 4 .

8 Z ob. M . Kamińska, Z problemów funkcjonowania terminologii religijnej w świadomości wiernych, [w:] J ę z y k a chrze­

ścijaństwo, red. I. Bajerowa, M . Karpiuk, Z. Leszczyński, Lublin 1993, s. 8 5 -9 4 .

X V I I I w., redagow anego w P racow ni H isto rii Języka X V II-X V III w. In sty tu tu Języka P olskie­

go Polskiej A kadem ii N a u k . Podstaw ę badaw czą stanow i zatem m ateriał h istorycznojęzyko- wy. J e st to zaw sze isto tn e źródło o graniczeń analizy sem antycznej. M ateriał h isto ry czn y nie poddaje się w eryfikacji przez naszą w sp ó łczesn ą ko m p eten cję językow ą. Je d n o cz eśn ie znacz­ na odległość czasow a m oże w spom agać p róbę badania desakralizacji ja k o pro cesu na pła­ szczyźnie języ k o w ej, bez odw oływ ania się do je g o w artościow ania.

D esakralizacja ro zu m ian a ja k o przeniesienie w niesakralny k o n tek st nie m u si oznaczać tylko elim inacji, zubożenia. Z g ro m a d z o n y m ateriał w ielo k ro tn ie potw ierdza, że zachow any zostaje pogłos sfery sacrum, a je d n o c z e śn ie d o chodzi do ro zszerzeń i p rzesu n ięć zn a cz en io ­ wych. Desakralizacja je st procesem — dlatego m ożna m ów ić o jej stopniowalności. Im dalej postępuje, tym w iększy staje się dystans od sfery sacrum. M echanizm y zm ian sem antycznych leksem ów związane z desakralizacją są bardzo zróżnicow ane. O m ó w io n y w dalszym ciągu artykułu m ateriał językow y egzem plifikuje zaobserw ow ane procesy przem ian znaczeniowych.

W yraz pacierz został zaczerpnięty z języka czeskiego, początkow o ja k o nazw a M o d litw y Pańskiej (łac. Pater Noster, czes.p a te r)^ . W p o lszc zy ź n ie ukształtow ało się ró w n ież znaczenie ‘m iara czasu’: był to p ie rw o tn ie o d cin ek czasu p o trze b n y na o d m ó w ie n ie m odlitw y. W takim zn aczen iu w y stęp u je w yraz pacierz w ielo k ro tn ie w kontekstach niesakralnych: Naley na misę

wody, włoż hałunu tłuczonego ...niech dwa albo trzy pacierze postoi SekrWyj 103; Pod Tryszkami 2 Julii napadł na obóz mój polskip. Ważyński ze dwunastu chorągwi insperate o zmroku: w koniach szkodę wielkq uczynił i nachwytawszy uszedł nie bawiąc kilka pacierzy Z aw P am 127; Chameleon ...Oczy ma okrągłe, wypukłe, wesołe, ktoremi na iaki kolor poyzrzy, za pacierz na sobie reprezentuie C h m A ten y I, 472.

K napiusz o d n o to w u je także zw iązek powiedzieć (komu) pacierz w znaczeniu ‘skarcić kogoś, udzielić re p ry m e n d y ’: Natrzeć komu uszy. / Powiedzieć pacierz. D ać łacinę. Naśpiewać KnAd 543. W ystępow anie tego zw ro tu potw ierd za ró w n ież w spółczesny sło w n ik fra ze o lo g ic zn y ^ .

1 ^ W yraz k r zy ż m a od X IV w. w polszczyźnie znaczenie p rze n o śn e ‘cierpienie, u d rę k a ’ “:

W polskim ięzyku to słowo: dotknął go Pan Jezus, K rzyż, utrapienie, frasunek znaczy M ło d zK az IY

505. O to przykłady użyć w ty m znaczeniu: Cieskizaiste krzys tracic Przyiaciela H e r b O r 94; Mola

swego ma każdy. Vide N ik t bez krzyża M a n P h r 63; Malżęństwo krzyże swoje miewa pospolicie

G rochW iersze 236. P o m im o niesakralnych k o n te k stó w sem antyczna w ięź ze zn aczen iem p odstaw ow ym , religijnym pozostaje tu nadal w yczuw alna. P o d o b n ie o d b ieram y — dziś ju ż zap o m n ia n y — w ystępujący w siedem nastow iecznej polszczyźnie zw ro t zjeść za kimś' krzyż, k tó ry znaczył ‘b ro n ić kogoś, stać m u re m za k im ś’: Z -ia d lb y krzy ż za tiiem. V. Jeden drugiego

broni K nA d 1329 (Jeden drugiego broni / wymawia. Pomagaią sobie. N ie wyda ieden drugiego KnAd

306); Daulecie ... N ie ma świat M atki nad twoię macochę. K rzy ż iako mówią ziadlaby za tobą Y nad

własnego przekłada cię syna PotSyl 23.

10 Z ob. A. Bruckner, S łow nik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957, s. 390; S ło w n ik wyrazów obcych.

Wydanie nowe, op. cit., s. 809.

11 Z ob . S. Skorupka, S łow nik frazeologiczny ję zy k a polskiego, Warszawa 1996, t. 1, s. 634. 12 Z ob. F. Stawski, S ło w n ik etymologiczny ję zy k a polskiego, Kraków 1 9 5 2 -1 9 5 6 , t. 3, s. 256.

10 D o ro ta A d am iec

F razeologizm y zw iązane genetycznie ze sferą religijną w niesakralnych k o ntekstach zy­ skują no w e znaczenia. S topień ich o d erw ania od korzeni je s t zróżnicow any. B iblizm y b ez p o śred n io o d w o łu ją się do treści Pisma Świętego. Ich w ięź z Biblią pozostaje niezatarta m im o przyjęcia now ego znaczenia. P rzykładem takiego zw iązku je s t z w ro t żyć bożą manną. H isto ria o zesłaniu przez Boga pożyw ienia w postaci m an n y spadającej z nieba nadal f u n ­ kcjonuje w św iadom ości społecznej. W niesakralnych kontekstach siedem n asto w ieczn y ch zw ro t m a znaczenie ‘żyw ić się nie w iad o m o czym , żyć bez śro d k ó w do u trz y m a n ia ’: Mało

iada. Wiatrem syt. M anną bożą żyw. N ie wiedzieć co iada KnAd 473; Ja tu dotąd Jeszcze oczek i wam na deklarację ode dworu, co z tym luojskiem na zim ę uczynić zechcą; boby oni radzi, żeby bożą żyli

• / • • ✓ • • • y 13

manną SobJL 225. Z w ro t te n n o tu ją ró w n ież w spółczesne zbiory b ib lizm ó w .

Biblia m iała istotny w p ły w na rozw ój h istoryczny języka polskiego i o d działuje rów n ież

na w sp ó łczesn ą polszczyznę: „(...) m o ż n a sfo rm u ło w ać tw ierdzenie, że bib lizm y tkw ią głęboko zarów no w system ie gram atycznym , ja k i w zasobie leksykalnym języ k a polskiego, i że nie w szyscy zdajem y sobie spraw ę z tego, że je s t ich tak dużo. B iblizm am i p o słu g u jem y się wszyscy, także ci, k tórzy Biblii nie czytają, nie znają i nie u zn ają”14.

W an alizow anym m ateriale związki frazeologiczne p o ch o d zen ia biblijnego w ystępują w ró ż n o ro d n y c h tekstach. W kazaniach m a zazwyczaj m iejsce p rzytoczenie w ybranej historii biblijnej ja k o ilustracji do rozw ażań hom ilijnych: N iezbożne ludzie Chrystus Pan wieprzami

nazwał I gdy mówił: N ie rzucaycie pereł waszych przed wieprze B irk N ie d z 121; [Izraelczycy] ... macie kaplany / Proroki / i w piśmie uczone Rabiny którzy wam wolą Pana Boga waszego opowiadaią / który ... was wprowadził do ziemie obiecaney oplywaiącey mlekiem y miodem StarK az 359. B ezp o śred n ie

o d w ołania do Biblii pojawiają się ró w n ież w tekstach literackich: Postrzeżesz dzbła w bliźniego

oku a w swym własnym Srogiey balki nie uńdzisz iako Christus mowi Hipokryto wy mii wprzód balke z oka twego A dopierosz wy mi dzblo bliźniemu twoiemu OpalKSat 103 v. C zęsto je d n a k pochodzące z Biblii

zw iązki frazeologiczne fu n k cjo n u ją w p rze n o śn y ch znaczeniach, które w ynikają z procesu desakralizacji. O to przykłady użyć w yrażeń biblijnych w znaczeniach p rzenośnych:

Plaga egipska to ‘coś dokuczliw ego, uciążliw ego, dręczącego’: N ie kryję go [ognia miłos'ci] też, w szak go pełne księgi Moje wys'wiadczą, jako mi był tęgi, Jako był miły, że dla Jego wagi Egipskie prawie luytrzymałem plagi M o rsz A U tw 258-259.

Cichy baranek ‘człow iek łagodny, uleg ły ’: Wilk drapieżny pod skorą cichego Baranka Jezabal piękna z twarzy, a z serca tyranka D rZ b ió r 110.

G ałązka (rózga) oliwna ‘znak pokoju, zgody’: [Wszyscy obywatele miasta] sto oratorow do Juliusza wysiali. Których on ivszytkich sto w białe odzienia przybranych, z ołiwnemi gałązkami piechotą z miasta do siebie wysłanych widząc, tak całe rozumiał, ze z pokoiem y dobrowolnym poddaniem do niego przychodzili S zo łH ist 18 v.; [Ulisses] gdy Króla w samey w idzi bramie: Roszczkę zatym oliwną na pokoiu znam ię Podnioższy [mówi] U s tr z H is t 139.

13 Z ob. np. A. M . Kom ornicka, Słow nik zwrotów i aluzji biblijnych, Łódź 1994; J. G od yń , O d Adam a i Eury

zaczynać. M a ły słownik biblizm ów języka polskiego, Kraków-W arszawa 1995.

Kraina mlekiem i miodem płynąca ‘ziem ia obfitująca w e w szelkie bogactw a’: Ono chlopstiw nikczemne, bezecni hultaje Szczęśliwe niegdy Ruskie splądrowali kraje, Które miodem i mlekiem przed tym opływały Z im B S ie l 148.

B iblizm y m o g ą podlegać ro zm a ity m p rzekształceniom , ale zachow ują w ięź ze sw oim ź ró d łe m , k tóra je s t w zbogacana o now e w artości sem antyczne ju ż poza sferą sacrum, w ję zy k u ogólnym : Niech ci mlekiem y miodem płyną długie lata M ikS il 158 v.; Wiadomy [Dawid] Hypokryty

słow płynących mlekiem D rZ b ió r 47; Bo niewolno szczęścia puszczać na los taki, A n i przystoi rzucać pereł przede ptaki K uligK ról 36.

W śród frazeologizm ów , których zw iązek sem antyczny ze sferą sacrum je s t znacznie rozluźniony, m o ż n a um ieścić zw roty należące do obyczaju językow ego, czy też w ęziej — do etykiety ję z y k o w e j15. Szczególnie w yrazistym p rzykładem je s t cały szereg fo rm u ł pow itań, pożegnań, p o zd ro w ie ń : pomaga Bóg, Bóg żegnaj (szyk zm ien n y ), (z)ostań z Bogiem, idź z Bogiem,

je d ź z Bogiem, powracaj z Bogiem. Ich geneza w iąże się z p o czu ciem po trzeb y polecania siebie

i innych opiece bożej, w iarą w o patrzność boską kierującą losam i ludzi. U p o w sz e c h n io n e stają się szab lo n em języ k o w y m , utartą reakcją języ k o w ą w sytuacji kom unikacyjnej pow ita­ nia, p ożegnania itp .: R zekszy im pomaga Bog / potym ich przywita / Z ką d wędruią / y dokąd bardzo

pilnie pyta N ę d z a 9; Bog żegnay Hanno ... Cosz usiedzieć ieśli tnie żegnam ostatnie G a w D w 74; Zegnay wam Bog Prałaci / dobrzy gospodarze N ę d z a 14; Tedy poydę / ostańcie z Bogiem PolPar 63; Zostayże z Bogiem Babko / więc poydę od ciebie N ę d z a 8; Id ź z Bogiem, niech Krolowi ta twoia fatyga, Pokaże, ż e z a Chrabięma w woysku Rodryka C o rM o rszA C y d 161; Ied(z)ze W S C z Panem Bogiem iutro iak tiay raniey P asPam 159 v.; Powracaycie sobie z P. Bogiem do Domow P asPam 168.

W polszczy źn ie sie dem nastow iecznej funkcjonow ała grupa w yrażeń p rzyim kow ych z w y ra ze m Bóg. S łużyły one w y rażen iu i w z m o c n ie n iu różn y ch em ocji. C zęsto ulegały p rze k szta łc en iu fo rm a ln e m u w zrosty o charakterze w ykrzyknikow ym . W yrazem strachu m ogły być o k rzy k i: dla Boga, przebóg: Ach koń się ulękł / pierzchnął koń dla Boga / Wodze pozbywszy

gdzie go oko niesie. Stoy / stoy T w D a f 54; O krzyknie [sroka] ptaki: „Przebóg, przebóg, uciekajcie, Z je nas krogulec” B lażSet 22. U ży cie w yrażenia u Boga było oznaką zn iecierpliw ienia m ów iącego: Z nalazł tam iakichsi nowych Doktorow, nie Doktorow Teologyi, nie Doktorow Prawa nie Doktorow lekarskich, i iaktchźe u Boga M łodzK az II, 125. W skazane związki p ełn iły w tekstach funkcje

ekspresyw ne. Był to cz y n n ik sprzyjający ich o d erw an iu od sfery sacrum. Iren a B ajerow a zauw aża p o d o b n y w p ły w ekspresyw nych użyć na zm ian y znaczeń zw iązków z w yrazem Bóg

1 6 w e w sp ó łc ze sn y m ję z y k u polsk im .

Z jaw iskiem , któ re w arto choćby zasygnalizow ać opisując m e ch a n izm y desakralizacji językow ej, je s t w ystępow anie leksem ów zw iązanych genetycznie ze sferą sacrum w tw o rz o ­

n ych nazw ach. Z a przykład m o że tu posłużyć p rz y m io tn ik boży, będący e le m e n te m w ielu

15 Analiza tego zjawiska oparta na materiale staropolskim jest tem atem artykułu M . C ybulskiego, Elementy

chrześcijańskie w staropolskim obyczaju języko w ym , [w:] Biblia a kultura Europy, red. M . Kamińska, E. M ałek, t. 1,

Łódź 1992, s. 19 1 -2 0 8 .

12 D o ro ta A d am iec

zestaw ień o charakterze term in o lo g ic zn y m , np. boży byt, boże drzewko, boży mech, boża traw(k)a,

boża kaźń, boży prątek. U p odstaw takich p rocesów nazyw ania w ró żn y ch dzied zin ach (bota­

nika, m edycyna, m ineralogia) tkw iło zapew ne prześw iadczenie o stw o rze n iu całego św iata p rzez Boga. K onteksty użyć tych zestaw ień pokazują ich daleko p o su n ię tą leksykalizację — fu n k c jo n u ją o n e tak sam o ja k in n e zw iązki term inologiczne: Uplawy białogłowskie zawściąga /

prog łona y otwor iego naparzaiąc Bożymbytem S yrZ iel 729; A b y włosy prędko y pięknie rozly wes' Bożego drzewka ... myigłowę C o m p M e d 639; Omylnie niektórzy to ziele I które Bożym mchem abo Kosmaczkietn / y Niedośpiałkiem zowiem y / M yszym i uszkam i zowią S yrZ iel 910; Boża trawka / fetigrek / krzyżyczki / koziorożec¥LńTh 43; Koziorożec zowią tiaszy Fetigrekiem y Bożą trawą S yrZ iel

1017; Kaduk / choroba rzucaiąca / Wielka niemoc / Boża kaźń / Bożec K n T h 256; N a d głową

kutas złoty wisiał, p rzy nietn czem ony ja k iś kamień; Moskwa go sobie drogo szacuje, a u nas bodaj nie w jednej cenie z bożem prątkiem chodzi, a też mu barzo podobny N ie m P a m 30.

P rzed staw io n e w artykule przykłady d o k u m e n tu ją ró żn e m e ch a n izm y desakralizacji j ę ­ zykow ej C iągły ru c h na granicy m iędzy sferam i sacrum i profanum trw a n ie u sta n n ie także w w y m iarze języ k o w y m . S topień desakralizacji je s t zróżnicow any i każdorazow o aktualizo­ w an y p rze z niesakralny kontekst.

D esakralizacja nie oznacza elim inacji poczucia łączności ze sferą sacrum. N a w e t w w y ra­

zach i frazeologizm ach charakteryzujących się daleko p o su n ię tą leksykalizacją p ie rw o tn y zw iązek z sacrum pozostaje w yczuwalny. P rzyczyny tru d n o ści w d o strzeżen iu tego zw iązku nie w ynikają z pro cesó w desakralizacyjnych języka, lecz z o graniczeń ko m p eten cji językow ej odbiorcy, spow o d o w an y ch np. b rakiem znajom ości tekstu Biblii. P rz en o sz en ie lek sem ó w g enetycznie religijnych w niesakralne konteksty p o w o d u je przed e w szy stk im ich rozw ój, w zbogacenie sem antyczne, nie zaś elim inację zw iązków z sacrum.

N ie m a pow odów , aby tak ro z u m ia n ą desakralizację języ k o w ą w artościow ać negatyw nie. Je st o n a p ro ce sem w spierającym n atu ra ln ie p o trze b n e w sp ó łistn ien ie sacrum i profanum. „Z w iązki ję zy k a religijnego z ję z y k ie m p o to c zn y m m ają trw ać i m ają być silne; o w iele gorzej dla życia religijnego będzie, je śli te zw iązki osłabną, a m oże w ogóle zanikną, Tak ja k religia m a przen ik ać życie świeckie, ta k ję z y k religijny m usi m ieć ścisłą łączność z ję z y k ie m p o to c z ­

* - • * 17

nym , co się realizuje w łaśnie przez u trzym yw anie w sp ó ln y c h fo rm ” .

Wykaz skrótów tekstów źródłowych

B irk N ie d z — F. B irkow ski, Kazania na niedziele i święta doroczne..., 1623 B łażSet — M . B łażew ski, Setnik przypowieści uciesznych, (1608), 1897 C h m A te n y — B. C h m ielo w sk i, N ow e Ateny..., 1745-1746

C o m p M e d — Compendium medicum auctutn..., 1719 C o rM o rszA C y d — P C o rn e ille [tł. A. M o rsz ty n ], Cyd, 1752

D rZ b ió r — E. D rużbacka, Zbiór rytmów duchownych..., 1752 G a w D w — J. G aw iń sk i, D worzanki, 1664

G ro ch W iersze — S. G rochow ski, Wiersze, (1607), 1859 H e r b O r — Herbarz i Orator Polonus, rps XVII w. KnAd — G. K napiusz, Adasia Polonica, 1632

K n T h — G. K napiusz, Thesaurus Polono-Latino-Graecus, 1643 K uligK ról — M . K uligow ski [tł.], Królewic indyjski..., 1688

M a n P h r — A. M a n u tiu s, Purae et elegantes linguae Latinae phrases..., 1607 M ikS il — J. M ik u ć, Silva rerum, rps 1733

M łodzK az — T. M łodzianow ski, Kazania i homilie na niedziele doroczne..., 1681 M o rsz A U tw — A. M o rszty n , Utwory zebrane, (1637-1661), 1971

N ę d z a — N ędza z Biedą z Polski idą, 2. poł. X VII w. N ie m P a m — S. N iem o jew sk i, Pamiętnik, (1606-1608), 1899 O palK S at — K. O paliński, Satyry, rps 1. poł. XVII w.

P asP am — J. C h . Pasek, Pamiętniki, (1656-1688), rps X V III w. P olPar — Französische und Polnische Parlament..., 1653

PotSyl — W P otocki, Syloret, rps X V III w. SekrWyj — Sekret wyjawiony osobliwszy, 1689

SobJL — J. Sobieski, Listy do Marysieńki, (2. poł. XVII w.), 1962 StarK az — Sz. Starowolski,^4rfed... zamykająca w sobie kazania..., 1649 S yrZ iel — Sz. S yreniusz, Zielnik, 1613

S zo łH ist — S. S zołucha, Różne historie, rps X VII/XVIII w.

I w D a f — S. Tw ardow ski, Dafnis w drzewo bobkowe przemieniela się, (1661), 1955 U s trz H is t — A. U strzy ck i, Troista historia..., 1700

Z aw P am — K. Zaw isza, Pamiętniki, (1666-1721), 1862 Z im B S ie l — B. Z im o ro w ic, Sielanki, (1663), 1922