A N D R Z E J C IE C H A N O W IE C K I
N IE Z N A N Y PO LSKI P O R T R E T R O T A R IE G O ZE ZBIO RÓW STA NISŁA W A A U G U STA
W zbiorach prywatnych w Londynie znajduje się interesujący portret przedstawiający młodego człowieka w pudrowanej peruce en catogan, w aksa mitnym fraku z ciemnym sobolowym kołnierzem, w białym halsbandzie i koronkowym żabocie, ze wstęgą i gwiazdą orderu O rła Białego. Osobą portretow aną jest słynny w drugiej połowie XV III w. m agnat polski Franciszek Michał Rzewuski1. Osoba portretow ana oraz sposób ujęcia wizerunku kojarzy się z zapisem w katalogu obrazów galerii Stanisława A ugusta. Tadeusz Mańkowski w swoim nigdy nie przestarzałym dziele Galeria Stanisława
Augusta podaje pod numerem 2252 c następujący zapis: „ P o rtra it du M arechal
Comte Rzewuski en habit garni de zobols cordon bleu la dessus, p a r le Com te R otari” 2. Niewątpliwie zapis ten odnosił się do zachowanego w zbiorach prywatnych portretu, który jest przedm iotem niniejszego artykułu. Spośród bowiem kilku Rzewuskich czynnych w 2 poł. XVIII w. jedynie Franciszek
1 Olej, płótno, 59 x 46,5 cm, w złoconej, rzeźbionej ramie z herbem „K rzyw da” . Zbiory prywatne. Londyn.
2 Lwów 1932 s. 448. W kolekcji królewskiej znajdow ały się jeszcze dw a portrety Franciszka Michała Rzewuskiego. Pierwszy określony jak o kopia z P om peo B atoniego (por. M a ń k o w s k i , jw. poz. nr 80 s. 212) zakupiony został przez M ichała M niszcha 28 VIII 1819 r. (por. tam że s. 159), a następnie przez brata Franciszka M ichała Rzew uskiego, Kazimierza (tam że s. 212). M ańkow ski podaje też, że portret ten w ystaw iony był na wystawie obrazów we Lwow ie w 1909 r. w grupie obrazów ze zbiorów ks. Stanisława Jabłonow skiego. K atalog w ystaw y obrazów m alarzy dawnych i współczesnych urządzonej staraniem Andrzejow ej K siężnej Lubom irskiej na dochód T ow arzystw a im. D zieciątka Jezus we Lwowie zestaw ił M . Treter (L w ów 1909) podaje na stronie 18, pod poz. 72, portret Adam a W awrzyńca R zew uskiego, a nie, jak pisze M ańkow ski, portret Franciszka Michała, nie zgadzają się też wymiary obrazu z galerii Stanisława A ugusta i obrazu w ystaw ionego we Lwowie. Zaznaczyć też należy, że najnowsza literatura dotycząca twórczości Pom peo Batoniego nie wymienia m alow anego przez tego malarza portretu Franciszka M ichała Rze wuskiego. Por. A M. C l a r k . Pompeo Batoni: A Com plete Catalogue o f his W orks with an Introductory Text. Oxford 1985. Drugi notow any w galerii Stanisława A ugusta portret Franciszka Michała Rzewuskiego określony jedynie jako kopia (por. M a ń k o w s k i , jw. poz. nr 1459 s. 361) zaginął jeszcze za czasów administracji Stanisława K łosow skiego.
124 A N D R Z E J C IE C H A N O W I E C K I
M ichał Rzewuski sprawował urząd m arszałka, a mianowicie m arszałka nadw ornego koronnego (od 1775 do 1783 r.).
Postać Franciszka M ichała Rzewuskiego była często przywoływana przez pam iętnikarzy czasów stanisławowskich, głównie ze względu na jego bliskie stosunki ze Stanisławem A ugustem 3. Był on synem M ichała i Urszuli ze Stamirowskich. Od 20 X 1752 r. do roku 1774 był pisarzem polnym koronnym . W latach 1775-1783 sprawował wspom niany już wyżej urząd m arszałka nadw ornego koronnego. Rezydował wtedy na drugim piętrze w skrzydle północnym Zam ku W arszawskiego. Liczył bardzo na urząd m arszałka wielkiego koronnego. Kiedy dowiedział się, że urząd ten otrzymał M ichał Jerzy M niszech, opuścił Rzewuski dw ór królewski i wyjechał za granicę. W 1766 r. otrzym ał starostw o bohusławskie, a w 1771 r. drohowyskie. 3 VIII 1757 r. został kawalerem O rła Białego, a w 1765 r. kawalerem orderu św. Stanisława. Ożeniony był z Julianną Skarbków ną, z którą nie miał dzieci4.
Służbę dyplom atyczną rozpoczął wcześnie. Już w 1758 r. przybył do Petersburga wraz z księciem Karolem K urlandzkim , by reprezentować A ugu sta III na dworze cesarzowej Elżbiety. W lipcu 1764 udał się po raz wtóry do Petersburga wysłany tam jak o poseł konfederacji generalnej koronn ej5, a od stycznia 1765 roku akredytow any był jak o poseł nadzwyczajny i minister pełnom ocny króla polskiego i Rzeczypospolitej6. W sumie jednak wiadomości o życiu i działalności Franciszka M ichała Rzewuskiego są bardzo skąpe (nie ustalono np. daty urodzin m agnata), szczególnie jeśli chodzi o lata, kiedy po opuszczeniu warszawskiego dw oru królewskiego przebywał za granicą. Adam Jerzy Czartoryski podaje w swym pam iętniku, że ostatnie lata swego życia spędził Rzewuski w Pizie, gdzie zm arł w 1802 r. Pochowany został na cm entarzu Cam po Santo we Florencji7.
W racając do zapisu w katalogu galerii Stanisława Augusta, drugą istotną inform acją jest to, że portret nam alow any był przez znanego włoskiego m alarza Piętro R otariego. Aby potwierdzić tę atrybucję i wesprzeć analizę
3 K. K o ź m i a n . Pam iętniki. T. l . W rocław 1972 s. 174; A. M a g i e r . E stetyk a M iasta Stołecznego W arszaw y. W rocław 1963 s. 9 7 -9 8 ; P olska Stanisławowska w oczach cudzoziemców. Warszawa 1963 — t. 1 s. 137, 229, 233, 4 2 0 -4 2 2 . 512, 513, 532, 6 5 4 -6 5 5 ; t. 2 s. 25, 33, 3 6 -3 9 ; A.J. C z a r t o r y s k i . Pam iętniki i m em oriały polityczn e 1 7 7 6-1809. W arszawa 1986 s. 264, 2 7 6 -
277.
4 W. D w o r z a c z e k . Genealogia. W arszawa 1959, tablice, tabl. 157; S. Ł o z a . Order Orla Białego. W arszawa 1939 s. 3 3 -3 4 ; t e n ż e . K awalerowie Orderu Świętego Stanisława 1765-1813. W arszawa 1925 s. 18; J. D u n i n - B o r k o w s k i . Almanach Błękitny. Genealogia żyjących rodów polskich. Lw ów 1908 s; 824.
5 J. M i c h a l s k i . D yplom acja P olska w latach ¡ 7 6 4 -1 7 9 5 . W: H istoria dyplom acji polskiej. T. 2: 15 7 ?-1795. W arszawa 1982 s. 499.
6 Tam że s. 537.
126 A N D R Z E J C IE C H A N O W IE C K I
form alną dzieła8, któ ra w pełni uzasadnia możliwość autorstw a Rotariego, ustalić należy, czy istniały okoliczności, w których Franciszek Michał Rze wuski zetknąć mógłby się z włoskim malarzem. W acław Konopczyński w swych Dziejach Polski nowożytnej pisał, że „W iosną [1758 roku] udał się do Petersburga w pogoni za szczęściem królewicz Karol [Ks. Kurlandzki], ulubieniec ojca w towarzystwie takich panów , jak Ksawery Branicki, F ran ciszek Rzewuski i paru innych” 9. Julian Nieć uściśla ten fakt, stwierdzając, że miało to miejsce w kwietniu 1758 ro k u 10. W acław Konopczyński w książce
Polska w dobie wojny siedmioletniej wzmiankuje kilkakrotnie o tym, że
Franciszek Rzewuski ubiegał się w Petersburgu o miejsce po stolniku litewskim Stanisławie Poniatow skim oraz — co dla nas jest szczególnie interesujące — że cesarzowa Elżbieta „kazała sobie przysłać po rtret Rzewuskiego [5 paździer nika 1758 ro ku]” 11. W tym samym czasie przebywa w Petersburgu Piętro R otari i wszystko wskazuje na to, że właśnie u niego zamówił Rzewuski portret w celu ofiarow ania go cesarzowej, jednocześnie zamawiając jeden egzemplarz dla siebie. R otari przyjechał do Rosji w czerwcu 1756 roku, gdzie objął stanow isko nadw ornego m alarza cesarzowej Elżbiety. W Petersburgu prze bywał aż do śmierci, któ ra nastąpiła 21 VIII 1762 r.12 Zebrane wiadomości pozwalają przyjąć, że po rtret Rzewuskiego m alowany był przez Rotariego w drugiej połowie 1758 r.
Odrzucić należy bowiem przypuszczenia, że R otari mógł malować Rze wuskiego w czasie swego pobytu w Dreźnie przed 1756 rokiem, jak również przypuszczenie, że p o rtret powstać mógł w czasie, kiedy R otari jechał w 1756 r. przez Polskę do P etersburga13 (brak też potwierdzenia na to, że podróżow ał on przez Polskę). Rzewuski na om awianym przeze mnie portrecie występuje bowiem z orderem O rła Białego, który otrzym ał dopiero 3 VIII 1757 r., portret m alowany mógł być więc po tej dacie. Portret Rzewuskiego oprawiony jest w znakom itą, rokokow ą ramę, zwieńczoną rodowym herbem Rzewuskich „K rzyw dą” . M im o niewątpliwie francuskiego charakteru dekoracji wydaje się, że powstać musiała również w Petersburgu; stanowi bowiem jednorodną kompozycję z portretem , a jej cechy stylowe wskazują, że powstać musiała na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w ieku14.
8 Por. L. N i k o l e ń ko. P iętro R otari in Russia and Am erica. „The C onoisseur” July 1969 s. 191-196; C. F i o c c o D r e i . P iętro R otari. „A ntichitá Viva” 9/10: 1980 nr 5 s. 2 3 -3 2 .
9 T. 2: 1 6 4 8 -1 7 9 5 . W arszawa— K raków — Łódź— Poznań— Wilno— Zakopane 1936 s. 254. 10 M łodość ostatniego elekta Stanisław a Augusta Poniatowskiego 1732-1764. Kraków 1935 s. 186. „Prace K rakow skiego O ddziału P T H ” nr 11.
11 T. 1. W arszawa 1909 s. 4 9 6 -5 0 7 . 12 N i k o l e n k o, jw. s. 191.
13 A utorow i znany jest portret przedstawiający Franciszka M ichała Rzewuskiego, bez orderu Orła Białego, przypisywany R osalbie Carriera, a więc sprzed 1757 r. Pastel ten pochodzi również z dawnej kolekcji Lanckorońskich.
Pozostają jeszcze do rozstrzygnięcia losy m alowanego przez R otariego portretu. Do galerii Stanisława A ugusta trafił p ó ź n o 15. Nie są też znane dalsze losy obrazu. Nie zakupił go w 1820 r. b rat Franciszka M ichała, Kazimierz, nie wymieniany jest też w przebadanych przez M ańkowskiego dokum entach odnoszących się do rozśprzedawania kolekcji Stanisława A ugusta na początku XIX w ieku16. W iadom o jedynie, że po rtret znalazł się w zbiorach Mniszchów w Wiśniowcu, o czym świadczy naklejka znajdująca się na odwrocie obrazu. Zakupiony został przez K arola Lanckorońskiego na aukcji zbiorów M nisz chów w Paryżu w 1910 r.17 Po drugiej wojnie światowej podarow any został dalekim krewnym, w rękach których pozostaje do dzisiaj.
15 T. M ańkow ski zredagował katalog kolekcji Stanisława A ugusta na podstaw ie trzech zachowanych rękopiśm iennych spisów obrazów . Pierwszym był rękopis z Zakładu N arod ow ego im. Ossolińskich, drugi i trzeci pochodziły z Archiwum w Jabłonnie. W szystkie sporządzone były po wyjeździe króla z W arszawy w 1795 r. Pierwszy rękopis (z O ssolineum ) kończy się na numerze 2253, pod którym zapisany był w łaśnie om aw iany przez mnie portret; drugi rękopis katalogu kończy się na pozycji 2245 i nie ujmuje portretu Franciszka M ichała Rzew uskiego m alow anego przez Rotariego; trzeci egzemplarz katalogu objął obrazy d o numeru 2249, a innym pismem dopisano obrazy od 225Ó do 2289, w tym portret R zew uskiego m alow any przez R otariego (por. M a ń k o w s k i , jw. s. 7 7 -7 8 ). Świadczy to, że portret Franciszka R zew uskiego pędzla Pietro Rotariego wszedł do galerii królewskiej jako jeden z ostatnich obrazów i w szystko wskazuje na to, że stało się to już po wyjeździe króla z Warszawy.
16 Tamże s. 135-167.
11 Catalogue des Tableaux Anciens. P ortraits du X V III siecle [ . . . ] p a r suite de deces de M adam e la Com tessa André M niszech [...] H otel D rou ot, Lundi 9 et M ardi 10 M ai 1910.
