Brocki, Zygmunt
Jeszcze o tytule słownika
geograficznego Polski
średniowiecznej i dwóch innych
kwestiach słownika tego dotyczących
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 281-284
D
Y
S
K
U
S
J
A
I
P
O
L
E
M
I
K
A
Z Y G M U N T B R O C K I
JESZCZE O TYTULE SŁOWNIKA GEOGRAFICZNEGO
POLSKI ŚREDNIOWIECZNEJ I DWÓCH INNYCH KWESTIACH
SŁOWNIKA TEGO DOTYCZĄCYCH
W 1972 r . w „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” J a n P o w ie rs k i o p u b lik o w a ł a r ty k u ł re c e n z y jn y o w y d a n y m w 1971 r. S ło w n ik u h is to r y c z n o - g e o g r a fic z n y m
z ie m i c h e ł m i ń s k ie j w ś r e d n io w ie c z u , s ta n o w ią c y m I to m "Słow nika h is to ry c zn o -g e o - g r a fic zn e g o z ie m p o ls k ic h w ś r e d n io w ie c z u . N a s. 412 te g o a r ty k u łu A u to r z w ra c a
u w a g ę n a s fo rm u ło w a n ie s a m e g o ty tu łu S ło w n ik a , a ś c iś le j: n a u ż y ty w ty m ty tu le p rz y m io tn ik zło żo n y h is to ry c zn o - g e o g r a fic z n y .
O tóż J . P o w ie rs k i p isze , że p rz y m io tn ik te n „ k o ja rz y się z te rm in e m h is to ria g e o g ra fii” , a p rz e c ie ż n ie o h is to rię g e o g ra fii tu idzie, lecz o g e o g ra fię h is to ry c z n ą (pisze, że S ło w n ik z a w ie ra „ in fo rm a c je ź ró d ło w e d la sze ro k o p o ję te j g e o g ra fii h is to ry c z n e j”, a w ięc — d o d a ję — in fo r m a c je d o ty c z ąc e śro d o w isk a g e o g ra fic z n e g o w p r z e szłości). U w aż a , że „ b a r d z ie j sz c z ę śliw y ” (ja k sam o k re ś la ) b y łb y t u t a j p rz y m io tn ik
g e o g r a fic z n o -h is to r y c z n y , u ż y ty ju ż w t y tu le w y d a n y c h w la ta c h 1966— 1970 m a te
ria łó w S. i S. M. Z a ją c z k o w s k ic h d o ty c z ą c y c h g e o g ra fii h is to ry c z n e j z iem i łę c zy c k ie j i s ie ra d z k ie j: M a te r ia ły do s ło w n ik a g e o g ra fic z n o -h is to r y c z n e g o d a w n y c h z ie m ł ę
c z y c k ie j i s ie r a d z k ie j do 1400 r.
T y le J . P o w ie rs k i. P o z w o lę so b ie te r a z z w ró c ić u w a g ę , że p rz y m io tn ik h is to
r y c z n o -g e o g r a fic z n y n ie o d n o si się je d n a k do tego, co n a z y w a m y h is to rią g e o g ra fii,
a p rz y m io tn ik g e o g r a fic z n o -h is to r y c z n y n ie o d n o si się do teg o , co n a z y w a m y g e o g ra
fią h is to ry c zn ą . Z g o d n ie z o b o w ią z u ją c y m i p rz e p is a m i o r to g r a fic z n y m i p rz y m io tn ik
o d n o szą c y się do ’h is to rii g e o g ra fii’ m a p o s ta ć h is to r y c z n o g e o g r a fic z n y (np. w z d a n iu : „w 1966 ro k u u k a z a ła się h isto ry c zn o g e o g r a fic zn a p r a c a z n a n e g o g e o g ra fa , J. S ta sz e w sk ie g o , p t. H is to ria n a u k i o Z ie m i w z a r y s ie ”), a p rz y m io tn ik o d n o szą c y się do ’g e o g ra fii h is to ry c z n e j’ m a p o s ta ć g e o g ra fic z n o h is to r y c z n y (np. w z d a n iu : „w r. 1951 w y d a n o p ie rw s z ą od c za só w Z. G lo g e ra p r a c ę g e o g ra fic z n o h is to ry c zn ą ty p u p o d r ę c z n ik o w e g o , k s ią ż k ę w y b itn e g o h is to ry k a , S. A rn o ld a , p t. G e o g ra fia h is to r y c z n a P o l
s k i”). A w ię c p rz y m io tn ik i te, złożone z d w ó c h czło n ó w n ie w sp ó łrz ę d n y c h , czy in a
czej: z n a c z e n i o w o n i e r ó w n o r z ę d n y c h , p isz e się łą c zn ie . N ie w sp ó łr z ę d - n o ść p o le g a t u n a ty m , że g łó w n e z n ac z e n ie w y ra z u z a w a rte j e s t w czło n ie d ru g im , a człon p ie rw s z y je u ś c iś la , z ac ie śn ia, w y ró ż n ia itp . (czło n ó w ty c h n ie m o ż n a tu ta j p rz e s ta w ić b ez n a r u s z e n ia tre ś c i ta k ie g o w y ra z u złożonego; p o r. te ż p rz y m io tn ik
2 8 2 Z Y G M U N T B R O C K T
k tó re g o p rz e d m io te m je s t b a d a n ie g e o g ra fic z n eg o ro z m ie szc z en ia fa k tó w ję z y k o w ych').
N a to m ia st p rz y m io tn ik i: h is to r y c z n o -g e o g r a fic z n y i g e o g ra f ic z n o - h is to r y c z n y , a w ięc p is a n e z łą c zn ik ie m , z n aczą coś in n eg o . Ł ą c z n ik s y g n a liz u je t u t a j w s p ó ł r z ę d ność o b u czło n ó w , czy in a c z e j: że o ba człony są z n a c z e n i o w o r ó w n o r z ę d n e . T a k w ięc h is to ry c zn o - g e o g r a fic z n y = h is to r y c z n y i g e o g ra fic z n y , a g e o g ra ficzn o -
- h is to r y c z n y ~ g e o g ra fic z n y i h is to r y c z n y (łą c z n ik z a s tę p u je t u t a j s p ó jn ik i), a w ięc
z a ró w n o p ie rw sz y , ja k i d ru g i p r z y m io tn ik o d n o szą się do te g o sam eg o , oba d o ty czą 'h is to rii i g e o g ra fii, z ja w is k b a d a n y c h p rz e z te d y s c y p lin y ’ (człony w ty c h p rz y m io t n ik a c h m o g ą b y ć p rz e s ta w ia n e bez u s z c z e rb k u tre ści) h T a k sa m o np . p rz y m io tn ik
p r a w n o - h is to r y c z n y d o ty czy ’p ra w a i h is to r ii’, p o d czas g d y p rz y m io tn ik h is to ry c zn o - p r a w n y d o ty c z y ’h is to rii p r a w a ’. (N ie m a u n a s c za so p ism a p o ru s z a ją c e g o i t e m a ty
kę p ra w n ą , i te m a ty k ę h is to ry c z n ą , n a to m ia s t je s t c za so p ism o o te m a ty c e h is to rii p ra w a , a w ię c m a m y p ism o h is to ry c zn o p r a w n e . N ie ste ty w y c h o d zi ono p o d n a z w ą : „ C zaso p ism o P r a w n o -H is to r y c z n e ’*.)
A p rz e c ie ż s ło w n ik , k tó re g o t y tu ł tu ro z p a tru je m y , n ie z a w ie ra in fo r m a c ji z z a k r e s u i h is to rii (m u s ia łb y w ó w cz a s u w z g lę d n ia ć w ie le a s p e k tó w p ro c e su dziejo w eg o , m .in. h a sła o sobow e, o czy m w sp o m in a te ż J . P o w ie rs k i, ib id e m ), i g e o g ra fii; n ie je s t w ię c s ło w n ik ie m h isto ry c z n o -g e o g ra fic z n y m (g e o g ra fic z n o -h is to ry c z n y m — co n a je d n o w y ch o d zi).
T y tu ł s ło w n ik a , o k tó ry m tu m ó w im y , p o w in ie n być s fo rm u ło w a n y ta k : S ło w
n ik g e c g r a fic z n o h is to r y c z n y z ie m p o ls k ic h w ś r e d n io w ie c z u . A le m o że w y sta rc z y łb y
tu p rz y m io tn ik g e o g ra fic z n y , sk o ro d a lsz y ciąg t y tu łu in fo rm u je , że sło w n ik d o ty czy ś re d n io w ie c z a : s ło w n ik g e o g ra fic z n y d o ty c z ąc y śre d n io w ie c z a je s t a u to m a ty c z n ie s ło w n ik ie m g e o g ra fic z n o h isto ry c z n y m .
O czy w iście z d a ję so b ie s p ra w ę , że n a z m ia n ę t y tu łu je s t ju ż c h y b a za późno. G d y b y w ty tu le ty m b y ł p r z y m io tn ik g e o g ra f ic z n o - h is to r y c z n y , z m ia n a w d a lsz y c h to m a c h n a g e o g r a fic z n o h is to ry c zn y o p ty c z n ie b y b y ła n ie z n a c z n a , a le z m ia n a p r z y m io tn ik a h is to ry c zn o - g e o g r a fic z n y n a g e o g r a fic z n o h is to ry c zn y to o p ty c z n ie ju ż z m ia n a b a rd z o zn ac z n a . P isz ę o ty m je d n a k d la te g o , a b y z w ró c ić u w a g ę , że w p r z y s z ł o ś c i n a le ży się b a c z n ie j p rz y g lą d a ć k a ż d e m u s k ła d n ik o w i (w y ra z o w i) ty tu łu p la n o w a n e g o w y d a w n ic tw a , ta k a b y cało ść ty tu łu w ła śc iw ie in fo rm o w a ła o tre ś c i d a n eg o w y d a w n ic tw a .
N a s. 413 a r ty k u łu J . P o w ie rsk ie g o , o k tó r y m b y ła m o w a w y ż ej, A u to r d o p o m in a się — je śli d o b rz e z ro z u m ia łe m — a b y w S ło w n ik u [...] z ie m p o ls k ic h w ś r e d
n io w ie c z u p rz y k a ż d e j p o s ta c i n a zw y , c y to w a n e j p o n a z w ie h a sło w e j, p o d a w a n a
b y ła d a ta d a n eg o zap isu , g d y ż in te re s u je to n ie ty lk o to p o n o m a s tó w a le i h is to r y k ów . P ro f. M. B u czek p isze, że się d la te g o n ie p o d a je „ p rz y k a ż d e j o d m ia n ie [n a zw y] d a ty i d o k u m e n ta c ji” (m n ie t u chodzi ty lk o o d a ty ), że p rz e c ie ż k to się z a i n te r e s u je „b liżej d a n ą n a zw ą , te n m u si ta k czy o w a k z a g lą d n ą ć do z a c y to w a n y c h [...] w z m ia n e k ź ró d ło w y c h a lb o p r z y n a jm n ie j do k a r to te k i d a n e g o S ło w n ik a re g io n a l n e g o ” (s. X w s tę p u „ sło w n ik a c h e łm iń sk ie g o ”). S ą d z ę je d n a k , t a k j a k i J. P o w ie rs k i,
1 Zob. u rz ę d o w y k o d e k s o rto g ra fic z n y : P iso w n ia p o ls k a , w y d . X II, P o ls k a A k a d e m ia N a u k , W ro c ła w 1957, s. 17. T eż z s ze rsz y m i k o m e n ta rz a m i: S. J o d ł o w s k i , W. T a s z y c k i , Z a s a d y p is o w n i p o ls k ie j i in te r p u n k c ji, n p . w yd. X V II, W ro c ła w 1972, ss. 103— 104; O rto g ra fia p o lska , w y d . II, T M JP , W ro c ła w 1972, ss. 19— 20. P r z e pisy, o k tó ry c h tu m o w a , o b o w ią z u ją ju ż od 1918 r., zob. je te ż n p . w I X w y d a n iu
J E S Z C Z E O T Y T U L E S Ł O W N I K A G E O G R A F I C Z N E G O P O L S K I 283
że d a ty , o k tó re tu chodzi, w a rto p o d a w a ć (o b ję to ść a rty k u łó w h a sło w y c h p o w ię k sz y się p rz e z to ty lk o n ie w ie le). N ie w ą tp liw ie n ie je d n e m u u ż y tk o w n ik o w i S ło w n ik a d a ty t e m o g ą się p rz y d a ć , m ogą go o rie n to w a ć w czy m ś, choć s ię te n u ż y tk o w n ik h is to rią n a z e w n ic tw a d a n e g o o b ie k tu g e o g ra fic z n e g o g łę b o k o n ie in te re s u je , n ie m a p o trz e b y się g łę b o k o in te re s o w a ć (d o p ie ro ta k ie g łę b o k ie z a in te re s o w a n ie b y go z m u siło d o z a g lą d n ię c ia do ź ró d e ł czy k a r to te k i S ło w n ik a ). W p e w n y c h w y p a d k a c h d a ty te m o g ą słu ży ć n a w e t i n ie je d n e m u to p o n o m a ście , m ia n o w ic ie g d y n ie p ro w a d z i on ja k ic h ś szczeg ó ło w y ch b a d a ń d a n e g o n a z e w n ic tw a , a ch ce b y ć ty lk o o g ó ln ie z o rie n to w a n y w z m ia n a c h te g o n a z e w n ic tw a .
N a to m ia s t n ie m o g ę się zgodzić z n a s tę p u ją c ą s u g e s tią J . P o w ie rs k ie g o : „M oże le p ie j [...] b y ło b y uży cie [sic] w h a śle g łó w n y m n ie n a z w ze s ło w n ik a S ta n is ła w a R o sp o n d a , a[le] z n ie d a w n o w y d a n e g o S p is u m ie jsc o w o śc i P R L '’ (ib id em ). O czy w iście ch o d zi t u t a j ty lk o o n a z w y z ziem o d z y sk a n y c h w 1945 r. O tó ż S. R o sp o n d a S ło w n ik
n a z w g e o g ra fic z n y c h P o ls k i z a c h o d n ie j i p ó łn o c n e j z a w ie ra n a z w y w w e rs ji u s ta l o
n e j u rz ę d o w o , o p u b lik o w a n e j w „M o n ito rz e P o ls k im ” i ze ź ró d ła te g o p r z e ję te (M B u czek n ieco m y ln ie p isze o n a z w a c h „ w e d łu g p o ls k ie j w e r s ji u s ta lo n e j w S ło w m
k u S. R o sp o n d a ” ; s. X „ sło w n ik a c h e łm iń sk ie g o ”). N a to m ia s t c y to w a n y p rz e z J . P o
w ie rs k ie g o S p is W y d a w n ic tw a K o m u n ik a c ji i Ł ąc z n o śc i, w y d a n y w r. 1967, o p ie ra się n a ź ró d ła c h n ie w ia d o m y c h i z a w ie ra w rę c z n ie p rz y z w o itą lic z b ę n a jró ż n ie jsz y c h b łę d ó w , o czy m zob. w m o je j re c e n z ji te g o w y d a w n ic tw a , o p u b lik o w a n e j w „R o cz n ik u G d a ń s k im ” X X V III, 1969, ss. 333—347, a ta k ż e w c y to w a n y c h ta m re c e n z ja c h in n y c h a u to ró w . S p is o w i te m u u fa ć n ie m ożna! N a zw y h a sło w e p o w in n y p o chodzić, je śli ch o d zi o te re n y z iem o d z y sk a n y c h w 1945 r„ w ła śn ie ze S ło w n ik a R o sp o n d a ( = „ M o n ito r P o ls k i”), a je śli ch o d zi o in n e te re n y — z w y d a w n ic tw a U rz ę d u R a d y M in i s tró w U rz ę d o w e n a z w y m ie jsc o w o śc i i o b ie k tó w fiz jo g r a fic z n y c h p o d r e d a k c j ą W. T a szy c k ie g o (p ie rw sz e zesz y ty u k a z a ły się w 1963 г.; z e sz y ty w y d a n e do 1970 r. w y k a z u je B ib lio g ra fia o n o m a s ty k i p o ls k ie j od r o k u 1959 do r o k u 1970 w łą c z n ie , o p rać. W. T a szy c k i p rz y w sp ó łu d z ia le M. K a ra s ia i A. T u ra s ie w ic z a , W a rsz a w a — K ra k ó w 1972, poz. 522— 600. W y d a w n ic tw o U rz ę d o w e n a z w y je s t k o n ty n u o w a n e i o b e jm ie n a z e w n ic tw o m ie jsc o w e i fiz jo g ra fic z n e w sz y s tk ic h p o w ia tó w k r a j u ) . 2
2 S k o ro ju ż je s te m p rz y g ło sie — u w a g a p od a d re s e m w y d a w c y S ło w n ik a [...]
z ie m p o ls k ic h w ś r e d n io w ie c z u , tj. O sso lin e u m : n a g rz b ie ta c h z esz y tó w b e z w z g lę d
n ie p o w in ie n być w y d ru k o w a n y ty t u ł d a n e g o z e s z y tu , O ss o lin e u m n ie p o w in n o z m u sza ć n ie z in s ty tu c jo n a liz o w a n y c h w ła śc ic ie li s ło w n ik a do rę c z n e g o w y p is y w a n ia ty c h ty tu łó w , ty m b a rd z ie j że n ie k a ż d y ta k i w ła śc ic ie l k s ię g o z b io ru m a u m ie ję tn o śc i lite r n ik a , g ra fik a czy k re ś la r z a (ja k n ie m a ta k ie j u m ie ję tn o ś c i np. a u to r ty c h uw ag ). N ie z a d r u k o w a n e g rz b ie ty u s ta w io n y c h n a p ó łk a c h zesz y tó w n ie p o z w a la ją n a s z y b k ie tr a f i e n ie n a w ła śc iw y zeszy t, a z n ó w rę c z n ie n ie fa c h o w o d o p is a n e t y tu ły u ro k u d o m o w e j b ib lio te c e n ie d o d a ją .
2 8 4 Z Y G M U N T B R O C K I N O C H E IN B E IT R A G ZU M T IT E L D ES G E O G R A P H IS C H E N W Ö R T E R B U C H S D ES M IT T E L A L T E R L IC H E N P O L E N S U N D Z U Z W E I A N D E R E N D A M IT Z U S A M M E N H Ä N G E N D E N F R A G E N Z u s a m m e n f a s s u n g In d e m A r tik e l w e rd e n d re i F r a g e n b e h a n d e lt, d ie m it d e r B e s p re c h u n g v o n J a n P o w ie rs k i (K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1972) ü b e r d e n 1971 h e ra u s g e g e b e n e n „ S ło w n ik h is to ry c zn o - g e o g r a fic z n y z ie m i c h e ł m i ń s k ie j ” ( H is to ris c h -g e o g ra p h i sch es W ö rte rb u c h d es C u lm e r L a n d e s) Z u sa m m e n h än g e n , d e r zu g le ich d e n I. B an d d es „S ło w n ik h is to ry c zn o - g e o g r a fic z n y z ie m p o ls k ic h w ś r e d n io w ie c z u ” (H isto risc h - -g e o g ra p h is c h e s W ö rte rb u c h d e r p o ln is c h e n L a n d e im M itte la lte r ) b ild e t.
I n d em T ite l des e rw ä h n te n W ö rte rb u c h s s o llte d a s E ig e n s c h a fts w o rt „g e o g ra -
jic z n o h is to r y c z n y ” s te h e n , d e sse n B e d e u tu n g sich m it „ a u f d ie h is to ris c h e G e o g ra
p h ie b ezo g en ” e r k lä r e n lä ß t. D e r I n h a l t d es W ö rte rb u c h s u m fa ß t n ä m lic h F ra g e n , d ie d e n G e g e n s ta n d d e r w is s e n s c h a ftlic h e n D iszip lin „ h isto ris c h e G e o g ra p h ie ” b i l d en . S t a t t d e sse n a b e r b e d e u te t d a s E ig e n s c h a f ts w o rt „ h is to r y c z n o -g e o g r a fic z n y ” , d a s in d e m b is h e rig e n T ite l a u f t r i t t : „ a u f d ie G e sc h ic h te u n d a u f die G e o g ra p h ie b ezo g e n ”, a lso a u f zw ei v e rs c h ie d e n e w is s e n s c h a ftlic h e D iszip lin en .
M it J . P o w ie rs k i te ilt d e r V f. d ie M ein u n g , d a ß b e i je d e r O rts n a m e n f a s s u n g d a s D a tu m d e r N ie d e r s c h rif t d ie se r F a s s u n g a n g e g e b e n w e rd e n s o llte , u n d n ic h t n u r w ie in d e m in F r a g e k o m m e n d e n B a n d d ie ä lte s te in d e n s c h r iftlic h e n Q u e lle n
v o rk o m m e n d e F a ssu n g .
N a ch J . P o w ie rs k i so lle n d ie a ls S tic h w ö rte r d es W ö rte rb u c h s b e n u tz te n O r ts n a m e n b e z e ic h n u n g e n d ie je n ig e F o rm e r h a lte n , d ie in d e m 1966 h e ra u sg e g e b e n e n „S p is
m ie jsc o w o śc i P o lsk ie j R z e c z y p o s p o lite j L u d o w e j” (O rtsv e rz e ic h n is d e r V o lk s re p u b lik
P o le n )” e in g e fü h rt w u rd e . D e r V f. v e r t r i t t d ie e n tg e g e n g e s e tz te A u ffa s su n g , d a d ie e rw ä h n te P u b lik a tio n a u f u n b e k a n n t e n Q u e lle n f u ß t u n d ein e M en g e F e h le r e n t h ä lt. D e r V f. w e is t d a b e i a u f e n ts p r e c h e n d e O rts n a m e n v e rz e ic h n is s e hin , d ie w is s e n s c h a ftlic h g e p r ü f t u n d a m tlic h g e n e h m ig t w o rd e n sind.
