Przy dat noϾ ana lizy lito lo gicz nej glin more no wych w bada niach
geo mor fo lo gicz nych stref mar gi nal nych ostat nie go zlo do wa ce nia
Piotr Pawe³ WoŸniak*
Use ful ness of the lithological anal y sis of tills for geomorphological research in mar ginal zones of the last gla ci ation. Prz. Geol., 52: 336–339.
S u m m a r y. Lithological anal y sis of gla cial tills is a usefull tool for inves ti ga tions of mar ginal zones of Pleis to cene glaciations. Pres -ented doc u men ta tion was based on sev eral exam ples taken from selected regions of Pomerania, North ern Poland. Simul ta neously, regional vari abil ity of pet ro graph i cal tills com po si tion was dem on strated. Some inter pre ta tional prob lems caused by tills weath er ing are dis cussed.
Key words: tills, mar ginal zone, lithol ogy, Pomerania
Niniej sze opra co wa nie jest opar te na rezul ta tach kil ku -let nich prac tere no wych i labo ra to ryj nych, pro wa dzo nych przez auto ra w ró¿ nych czê œciach Pomo rza. Na jego obsza -rze wystê puj¹ stre fy mar gi nal ne ostat nie go zlo do wa ce nia (ryc. 1) o ró¿ nej ran dze stra ty gra ficz nej i zasiê gu. Autor wyko na³, miê dzy inny mi, ana li zy lito lo gicz ne glin more -no wych z wybra nych stref (sk³ad petro gra ficz ny ¿wi rów frak cji 5 ÷10 mm, oraz frak cji >20 mm, para me try gra nu lo -me trycz ne, w tym wska Ÿnik ila sto œci, zawar toœæ wêgla nów i mate rii orga nicz nej, orien ta cja kla stów), któ rych wyni ki oka za³y siê nie zwy kle istot ne dla wnio sko wa nia o pale oge
-ogra fii bada nych tere nów. Jako przyk³ado we obsza ry
wybra no do poni¿ szej publi ka cji tere ny po³o¿one na
dwóch kra ñcach Poje zie rza Pomor skie go (ryc. 1):
po³udnio we obrze ¿e nie Nizi ny Gard nie ñsko-£ebskiej (1) oraz po³udniow¹ czê œæ Poje zie rza Kra je ñskie go wraz z jej przed po lem (2). Takie go wybo ru doko na no ze wzglê du na naj lep sze udo ku men to wa nie w ramach zebra nych przez auto ra danych, a tak¿e ze wzglê du na stwier dzon¹ na tych obsza rach zmien noœæ sk³adu petro gra ficz ne go (w ramach popu la cji danych dla wyró¿ nio nych hory zon tów gli ny more no wej) uwa run ko wan¹ ró¿ ny mi przy czy na mi.
Sk³ad petro gra ficz ny glin w stre fie mar gi nal nej fazy gard nie ñskiej
Zgod nie z panuj¹c¹ w lite ra tu rze opi ni¹ (por. m.in.
Petel ski, 1985; Rosa, 1963; Rot nic ki, 1995, 2001),
biegn¹cy od Dêbi ny ko³o Rowów do Smo³dzi na ci¹g pagó rów ota czaj¹cych jezio ro Gard no, two rzy jeden z naj bar
-dziej cha rak te ry stycz nych uk³adów lobal nych form
polo dow co wych (ryc. 2), wyzna czaj¹cy w tym miej scu
zasiêg l¹dolo du fazy gard nie ñskiej. Zasiêg l¹dolo du tej
fazy przed³u¿a siê na wschód wzd³u¿ kra wê dzi Wyso czy -zny Dam nic kiej (ryc. 2) i dalej wzd³u¿ pó³noc nych czê œci Wyso czy zny Lêbor skiej (ryc. 1). Dotych czas opu bli ko wa -no tyl ko nie licz ne wyni ki ana liz petro gra ficz nych glin z tego obsza ru. Pra ce pro wa dzo ne przez Jasie wi cza, któ re objê³y tyl ko oko li ce kli fu w Dêbi nie, doku men tuj¹ wystê puj¹ce tam zabu rze nia gla ci tek to nicz ne i zmien noœæ lito lo -giczn¹ osa dów (Jasie wicz, 1999, 2001a, b) i zda niem tego auto ra œwiadcz¹ o samo dziel no œci lito stra ty gra ficz nej i trans gre syj nym cha rak te rze fazy gard nie ñskiej. Infor ma cje zawar te w obja œnie niach do wyda nych ju¿ arku szy Szcze
gó³owej mapy geo lo gicz nej Pol ski w ska li 1 : 50 000, obej
-muj¹cych tyl ko czê œæ oma wia ne go obsza ru, zawie raj¹ doœæ
lako nicz ne infor ma cje na temat petro gra fii najm³odszych glin more no wych (Borów ka & Rot nic ki, 2000; Rot nic ki & Borów -ka, 2000).
Wyko na ne przez auto ra, niniej sze go opra co wa nia, ana li zy petro gra ficz ne frak cji ¿wi ro wej 5–10 mm, odszla mo -wa nej z pró bek gli ny more no wej z tere nu zasiê gu fazy gard nie ñskiej, wie lo krot nie wyka zy wa³y domi na cjê w bada nym osa dzie ska³ kry sta licz nych (zazwy czaj ok. 75%) i kwar cu (ponad 10%) przy zupe³nym bra ku lub zni ko mej ilo œci ska³ wêgla no wych (ryc. 2, 3). Taki sk³ad — domi na -cja ska³ odpor nych na wie trze nie, w zesta wie niu z bra kiem wêgla nów (ana li za we frak cji <0,1 mm przy pomo cy apa ra tu Sche ible ra) wska zu je na wtór ne odwap nie nie ana li zo -wa nej gli ny more no wej a tym samym znie kszta³cenie jej pier wot ne go sk³adu petro gra ficz ne go. Za popraw no œci¹ takie go wnio sku prze ma wiaj¹ licz ne œla dy zwie trze nia zia ren, zarów no ska³ odpor nych na wie trze nie, jak i nie od por -nych, zacho wa nych w nie wiel kiej ilo œci w nie któ rych pro fi lach. Zja wi sko to jest doœæ czê ste na tym tere nie i zazwy czaj w obrê bie ca³ego pok³adu najm³odszej wystê -puj¹cej tu gli ny more no wej. W nie któ rych ods³oniê ciach zaob ser wo wa no prze ja wy wtór nej kon cen tra cji wêgla nu wap nia w sp¹gu glin w posta ci kukie³ek wêgla no wych lub war stwy zle pie ñca (pia ski i ¿wi ry spo jo ne CaCO3). Ponad -to, w wie lu s¹sia duj¹cych ze sob¹ sta no wi skach ten sam pok³ad gli ny more no wej cha rak te ry zu je siê odmien nym sk³adem petro gra ficz nym i zawar to œci¹ wêgla nów (albo
336
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 4, 2004
*Kate dra Geo mor fo lo gii i Geo lo gii Czwar to rzê du, Uni wer -sy tet Gda ñski, ul. R. Dmow skie go 16a, 80-246 Gda ñsk; geo pw@u niv.gda.pl
100k m L P Ch Pm Ga 1 2
Ryc. 1. Po³o¿e nie pre zen to wa nych obsza rów na tle zasiê gów faz sta dia³u g³ówne go zlo do wa ce nia wis³y wg Kozar skie go (1995); Ga — faza gard nie ñska, Pm — faza pomor ska, Ch — faza cho -dzie ska, P — faza pozna ñska, L — faza lesz czy ñska
Fig. 1. Loca tion of the stu dy are as aga inst the extent of the main Vistu lian Gla cia tion pha ses (accor ding to Kozar ski, 1995); Ga — Gard no Pha se, Pm — Pome ra nian Pha se, Ch — Cho dzie¿ Pha se, P — Poznañ Pha se, L — Lesz no Pha se
gli na zwie trza³a, pozba wio na ska³ wêgla no wych, albo — boga ta w wapie nie pale ozo icz ne: 45–50% w sto sun ku do ok. 30–35% ska³ kry sta licz nych i zawar to œci wêgla nów ok. 8–12%) lub te¿ postê puj¹cym od stro pu do sp¹gu zwie trze -niem che micz nym (prze ja wiaj¹cym siê we wzra staj¹cym ku stro po wi zubo¿e niem w ska³y wêgla no we). St¹d te¿, zda niem auto ra, nada wa nie tej zwie trza³ej gli nie samo -dziel no œci stra ty gra ficz nej (od-dziel nej w sto sun ku do gli ny wi¹zanej ze sta dia³em g³ównym zlo do wa ce nia wis³y) nale -¿y uznaæ za s³abo uza sad nio ne.
Podob ne w¹tpli wo œci, w œwie tle prze pro wa dzo nych przez auto ra obser wa cji tere no wych i ana liz labo ra to ryj -nych, budzi tak¿e tzw. gli na czer wo na, zna le zio na przez
Jasie wi cza (2001a) w Dêbi nie (ryc. 2), któ ra zosta³a
powi¹zana przez nie go z nasu niê ciem gard nie ñskim.
Cechu je siê ona nie mal ca³kowi tym odwap nie niem i domi
-na cj¹ ska³ kry sta licz nych (ryc. 3), wed³ug Jasie wi cza
pochodz¹cych przede wszyst kim z Wysp Alandz kich. Ten fakt wymie nio ny autor t³uma czy trans por tem w stru mie niu lodo wym mate ria³u z nie wiel kie go obsza ru alimen ta cyj ne -go, przy ogra ni czo nym kon tak cie l¹dolo du z pod³o¿em.
Jak wska zuj¹ wyni ki badañ z tere nu Nie miec (Ehlers,
1992), gdzie gli nê o czer wo nej bar wie opi sy wa no czê œciej ni¿ u nas, ta szcze gól na cecha ujaw -nia siê tyl ko lokal nie (na pozo sta³ym obsza rze wystê po wa nia ten sam poziom gli ny more no wej ma inn¹, naj czê œciej szar¹ lub br¹zow¹ bar wê) oraz spo ty ka na jest w ró¿ nych piê trach stra ty gra ficz nych. St¹d te¿, nada wa nie samo dziel no -œci lito stra ty gra ficz nej osa do wi more no we mu, tyl ko ze wzglê du na jego spe cy ficzn¹ bar wê, podob nie jak i spe cy ficz ny sk³ad petro gra ficz ny, powsta³y zapew ne w wyni ku pro ce sów dia ge ne -tycz nych, wyda je sie byæ s³abo uza sad nio ne.
Nale ¿y zazna czyæ, ¿e powy ¿ sze wyni ki i
wyci¹gane z nich wnio ski, nie wyklu czaj¹
mo¿li wo œci nada wa nia samo dziel no œci lito stra ty gra ficz nej fazie gard nie ñskiej. Wska zuj¹ jed
-na k¿e na to, ¿e w pe³ni wia ry god ne
udo ku men to wa nie takie go wnio sku, opar te na serii wyni ków ana li zy petro gra ficz nej frak cji 5–10 mm z jak naj wiê -k sze go obsza ru, mo¿e o-ka zaæ siê nie wy -ko nal ne.
Zagad nie nie zwie trze nia glin more no wych na Pomo rzu
Zwie trze nie najm³odszych glin more no wych jest
powszech ne w pó³noc nej czê œci Pomo rza, zw³asz cza na tere -nie pobrze ¿y. Doku men tuj¹ to zarów no wyni ki w³asnych prac auto ra, nie tyl ko na obsza rze gard nie ñskiej stre fy mar gi nal -nej, jak i innych bada czy (m.in. Lisic ki, 2003; Moj ski, 1979; Prus sak, 2001; Skomp ski, 1985, 2001). Ponad to, autor zaob -ser wo wa³, ¿e na po³udnio wym Pomo rzu (miê dzy inny mi na Poje zie rzu Kra je ñskim) zja wi sko to jest o wie le rzad sze ni¿ w czê œci pó³noc nej tego regio nu. Jed na k¿e dotych czas nie wyja œnio no dla cze go to zja wi sko jest tak czê ste na pó³noc nym Pomo rzu. Przy pusz cze nie, ¿e nale ¿y je wi¹zaæ ze zwiê -k sze niem ilo œci wody w œro do wi s-ku przy rod ni czym wraz ze zmian¹ kli ma tu z kon ty nen tal ne go na oce anicz ny w gór nej czê œci plej sto ce nu (Lisic ki, 2003) mo¿e wska zy waæ tyl ko na jedn¹ z przy czyn tego zja wi ska.
W lite ra tu rze mo¿na spo tkaæ rów nie¿ opi nie, ¿e niska
zawar toϾ CaCO3 w gli nach
oraz nie mal zupe³ny brak w nich okru chów pale ozo icz nych ska³ wêgla no wych nie zaw sze musz¹
byæ zwi¹zane z ich zwie trze
-niem (m.in. Zalesz kie wicz i in., 2000). Nie za le ¿nie od tego, jakie s¹ pogl¹dy dane go auto ra na rolê poszcze gól nych czyn ni
-ków w kszta³towa niu sk³adu
petro gra ficz ne go osa dów
morenowych, wci¹¿ istot ne jest zwra ca nie bacz nej uwa gi na
obja wy oddzia³ywa nia tych
czyn ni ków (œla dy widocz ne
makro sko po wo w ods³oniê ciu, sto pieñ zwie trze nia bada nych okru chów, wap ni stoœæ osa du, oso bli wo œci sk³adu petro gra ficz ne go, zarów no w sen sie ilo œcio -wym, jak i jako œcio -wym, itd.). Nale ¿y rów nie¿ pamiê taæ o
repre zen ta tyw no œci bada nych
pró bek, pozwa laj¹cej, w opar
-ciu o wyni ki ana liz petro gra
-ficz nych, na upraw nio ne
wnio sko wa nie na temat lito stra -ty gra fii opra co wa ne go pro fi lu.
337
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 4, 2004
g³ówne wzniesienia main hills ci¹gi wierceñ boring lines stanowiska badawcze research points gliny niezwietrza³e unweathered tills Gliny odwapnione: Decalcified tills: ca³kowicie fully M or z e B a ³ t yc k i e B al t i c S e a czêœciowo partly 0 5 km Z ³a k o w o G ê s ia G ó ra G³ówczyce Cecenowo Wicko Smo³dzino Objazda Dêbina Rowy
Ryc. 2. Sto pieñ zwie trze nia glin more no wych w rejo nie gard nie ñskiej stre fy mar gi nal nej
Fig. 2. Degree of tills weather ing in the Gard no Pha se mar gi nal zone
17,5 LITOLOGIA LITHOLOGY WYSOKOή (m n.p.m.) HEIGHT (m a.s.l.) 17,0 16,5 16,0 15,5 15,0 14,5 14,0 13,5 13,0 12,5 12,0 11,5 11,0 10,5 10,0 9,5 9,0 Litologia: Lithology:
SK£AD PETROGRAFICZNY FRAKCJI 2-4 mm PETROGRAPHIC COMPOSITION AT 2-4 mm ZAWARTOŒÆ WÊGLANÓW
CONTENT OF CARBONATES CONTENT OF CARBONATESZAWARTOŒÆ WÊGLANÓW
SK£AD PETROGRAFICZNY FRAKCJI 5-10 mm PETROGRAPHIC COMPOSITION AT 5-10 mm 0 2 4 6% 0 0 0 25 25 25 50 50 50 75 75 75 100% 100% 100% Sk³ad petrograficzny: Petrographic composition:
glina czerwona z Dêbiny
red till from Dêbina
gliny zwietrza³e – œrednio na ca³ym obszarze badañ
weathered tills – mean (whole study area)
0 25 50 75 100% niezwietrza³a najm³odsza glina z Dêbiny
unweathered youngest till from Dêbina
0 25 50 75 100%
0,6%
0,8%
7,9%
12,1%
glina szara (klif w Dêbinie)
grey till (Dêbina cliff)
gliny czerwone (Gardna)
red tills (Gardno tills)
gliny br¹zowe (Dêbiny)
brown tills (Dêbina tills)
gliny zdeformowane
deformed tills
ska³y wêglanowe
carbonate rocks
inne ska³y osadowe
other sedimentary rocks
ska³y krystaliczne
crystalline rocks
kwarc
quartz
J A S I E W I C Z 2 0 0 1 a W O • N I A K 2 0 0 3
Ryc. 3. Wybra ne cechy lito lo gicz ne glin more no wych z Dêbi ny i jej oko lic Fig. 3. Selec ted litho lo gi cal pro per ties of tills form Dêbi na and its vici ni ty
Sk³ad petro gra ficz ny glin more no wych w po³udnio wej czê œci Poje zie rza Kra je ñskie go
Autor pro wa dzi bada nia tak¿e w po³udnio wej czê œci Pomo rza, przy czym naj wiê cej uwa gi poœwiê ci³ dotych -czas po³udnio wej czê œci Poje zie rza Kra je ñskie go (ryc. 1). Pod czas prac w tym regio nie za³o¿y³, ¿e ana li zy lito lo gicz ne glin more no wych, wspar te kar to wa niem geo mor fo lo
-gicz nym, pozwol¹ na udo wod nie nie, ¿e ka¿ de mu
nasu niê ciu l¹dolo du powi nien odpo wia daæ samo dziel ny poziom lito stra ty gra ficzny w sta dia le g³ównym zlo do wa -ce nia wis³y, jakie pro po no wa no w lite ra tu rze dotycz¹-cej
tego obsza ru (por.: Galon, 1952; Pasierb ski, 1996) dla
okre su pomiê dzy faza mi pozna ñsk¹ i pomorsk¹. Autor
pobra³ kil ka dzie si¹t prób osa dów z dwóch obsza rów: ze stre fy uzna wa nej za mar gi naln¹ dla tzw. fazy kra je ñskiej (Galon, 1952; Pasierb ski, 1996) i jej zaple cza oraz z jej przed po la, a¿ po doli nê Note ci. Porów na nie wyni ków badañ labo ra to ryj nych wyka za³o bar dzo du¿e podo bie ñstwo najm³odszej gli ny more no wej z oby dwu obszarów (ryc. 4) a tym samym wyklu czy³o samo dziel noœæ lito stra ty gra ficzn¹ fazy kra je ñskiej. Na ryc. 4, po to aby zacho waæ nale ¿yt¹ jej czy tel noœæ, nie umiesz czo no gra nic prze dzia³ów ufno œci dla poszcze gól nych cech — przy ich uwzglêd nie niu podo bie
-ñstwo glin z oby dwu obsza rów jest jesz cze wyra Ÿniej sze.
W³aœciwo œci lito lo gicz ne pierw sze go pozio mu gli ny more no wej, wystê puj¹cego na bada nym obsza rze, s¹ zbie ¿ne z uzy ska ny mi dla osa dów bez po œred niej aku mu la cji lodow co wej kore lo wa nych z faz¹ cho dziesk¹ (m.in.: Böse & Gór ska, 1995; Kozarski, 1995). Nale ¿y dodaæ, ¿e autor uzy ska³ wysok¹ zgod noœæ wyni ków ana liz lito lo gicz nych z publi ko wa ny mi, dla tych samych lub s¹sied nich sta no -wisk, przez innych auto rów (m.in. Gór ska, 2000; Peters son, 1997; Rataj czak, 1998). Rów no cze œnie, sk³ad petro gra ficz ny roz po zna nej na tym tere nie star szej gli ny more no wej, wi¹zanej z faz¹ lesz czy ñsk¹, jest wyra Ÿnie odmien ny od tego, jakim cechu je siê opi sa na powy ¿ej gli na najm³odsza (ryc. 5). Prze ja wia siê to, miê dzy inny mi, w posta ci odwrot -nych pro por cji g³ównych grup petro -gra ficz nych, co z kolei wyra ¿a siê
odmien nym kszta³tem krzy wej na
wykre sie pod sta wo wych wspó³czyn ni -ków petro gra ficz nych dla oby dwu glin.
Autor udo ku men to wa³ tak¿e zmia nê sk³adu petro gra ficz ne go oma wia nych glin w mia rê prze su -wa nia siê ze wscho du na zachód
(rosn¹cy udzia³ ska³ kry sta licz
-nych, a malej¹cy wêgla no wych, ryc. 5). Takie zja wi sko opi sa no wcze œniej miê dzy inny mi dla
pó³noc no-w schod niej Pol ski
(Kenig, 1998). Nale ¿y je
t³umaczyæ zmian¹ typu ska³ wystê -puj¹cych w pod³o¿u l¹dolo du wraz
z prze su wa niem siê do innych
obsza rach zasi la nia. Znacz na zmia -na sk³adu petro gra ficz ne go glin,
wraz z prze miesz cza niem siê do
sta no wisk po³o¿onych dalej na
wschód, jest zauwa ¿al na w oko li -cach Doli ny Œrod ko wej Note ci nawet na nie wiel kim obsza rze. Ta mody fi ka cja jest szcze gól nie istot na w przy pad ku star sze go (dru gie -go) hory zon tu gli ny more no wej, bowiem na prze strze ni kil ku dzie siê ciu kilo me trów nastê pu je znacz
-na zmia na, a¿ do odwró ce nia
338
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 4, 2004
wêglany carbonates[%] Dp/Wp Kr [%] Wp [%] L [%] Pp [%] Dp [%] Dp/Kr wskaŸnik ilastoœci clay ratio O/K K/W A/B 1 1 0,1 0,1 20 40 60 20 20 0,1 20 20 40 20 40 60 40 40 strefa marginalna i jej zaplecze
the marginal zone and its hinterland
przedpole strefy marginalnej
foreland of the marginal zone
1
Ryc. 4. Porów na nie pod sta wo wych cech lito lo gicz nych najm³odsze go pozio mu gli ny more no wej, wystê puj¹cego na obsza rze uzna wa nym za stre fê mar gi naln¹ fazy kra je ñskiej i na jej przed po lu; O — ska³y osa do we, K — ska³y kry sta licz ne i kwarc, W — wapie nie i dolo mi ty pale ozo icz ne, A — ska³y nie od por ne na wie trze nie, B — ska³y odpor ne na wie trze nie, Kr — ska³y kry sta -licz ne, Wp — wapie nie pale ozo icz ne, L — ska³y lokal ne, Pp — pia skow ce pale ozo icz ne, Dp — dolo mi ty pale ozo icz ne
Fig. 4. Com pa ri son of the main litho lo gi cal pro per ties of the youn gest till hori zon in the are as regar ded as mar gi nal zone of the Kraj na pha se and in its fore land; O — sedi men ta ry rocks, K — cry stal li ne rocks and quartz, W — Pala e ozo ic lime sto nes and dolo mi tes, A — non–resi stant rocks, B — resi stant rocks, Kr — cry stal li ne rocks, Wp — Pala e ozo ic lime sto nes, L — local rocks, Pp — Pala e ozo ic sand sto nes, Dp — Pala e ozo ic dolo mi tes
0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 0 2 2 1 1
O/KK/WA/B O/KK/WA/B
0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B 0 2 1 O/KK/WA/B N A J M £ O D S Z A G L I N A M O R E N O W A Y O U N G E S T T I L L
NAJM£ODSZA GLINA MORENOWA YOUNGEST TILL
S T A R S Z A G L I N A M O R E N O W A
O L D E R T I L L
0 10k m
Chodzie¿
Pi³a WyrzyskRUDA
PIOTROWO KROS TKOWO JADWI¯YN ANIELIN
LUBAS ZCZ MIAS TECZKO WOLS KO DZIEMBOWO UJŒC IE JANOWO Œ LES IN TRZECIEWNICA Nak³o
Ryc. 5. Zmien noœæ sk³adu petro gra ficz ne go glin more no wych sta dia³u g³ówne go zlo do wa ce nia wis³y wystê puj¹cych w oto cze niu Doli ny Œrod ko wej Note ci; obja œnie nia sym bo li na ryc. 4 Fig. 5. Varia bi li ty of the petro gra phi cal com po si tion of the gla cial tills (Vistu lian gla cia tion, Main sta dial) in the vici ni ty of Mid dle Noteæ River Val ley; for expla na tions see Fig. 4
pro por cji udzia³u pod sta wowych grup petro gra ficz nych: z domi nacji ska³ kry sta licz nych (Ujœ cie) na nie znaczn¹ prze -wa gê nad nimi ska³ wêgla no wych (ryc. 5). Suge ru je to, ¿e pos³ugi wa nie siê dla dane go hory zon tu gli ny more no wej lito ty pem o bar dzo w¹skich gra ni cach zmien no œci cech lito lo gicz nych mo¿e pro wa dziæ do b³êdnych inter pre ta cji w cza sie porów nañ lito stra ty gra ficz nych. Zapo biec temu mo¿e prze œle dze nie ten den cji zmian sk³adu petro gra ficz -ne go opar te na ana li zie pró bek z ca³ego bada -ne go obsza ru.
Uwa gi na temat zasto so wa nia meto dy era ty ków prze wod nich
Za cen ne Ÿród³o infor ma cji, istot nych dla rekon struk cji pale oge ogra ficz nych i usta leñ stra ty gra ficz nych, uwa ¿ana jest tak¿e ana li za petro gra ficz na grub szych frak cji okruchów ska³, wystê puj¹cych w gli nie more no wej. Bar dzo przy dat ne w ozna cza niu ska³ s¹ oka zy porów naw cze poszcze gól nych era ty -ków prze wod nich, naj le piej pozy ska ne w ich obsza rach Ÿród³owych lub przy najm niej ich foto gra fie. Dostêp ne obec nie prze wod ni ki z dobry mi jako œcio wo zdjê cia mi i wyczer puj¹cymi opi sa mi poszcze gól nych typów era ty ków prze wod nich zosta³y stwo rzo ne na potrze by bada czy zachod nio eu ro pej skich (m.in.: Hese mann, 1975; Smed, 1994; Schulz, 2003; Zand -stra, 1999). Aby mog³y byæ one w pe³ni u¿y tecz ne na tere nie Pol ski, wyma gaj¹ mody fi ka cji i uzu pe³nie nia. Era ty ki z Fin -lan dii, sto sun ko wo licz ne w gli nach more no wych œrod ko wej i wschod niej Euro py, w osa dach lodow co wych zachod niej Euro py wystêpuj¹ rzad ko, a co za tym idzie — s¹ skrom niej opi sa ne we wspo mnia nych prze wod ni kach. Dla te go, aby kata -log era ty ków prze wod nich uczy niæ przy dat nym w bada niach glin z tere nu Pol ski, nale ¿y go uzu pe³niæ. Autor uwa ¿a, ¿e kro -kiem do tego celu, by³y wspó³orga ni zo wa ne przez nie go w latach 2002 i 2003 wypra wy do Skan dy na wii. Ich wyni kiem by³o, miê dzy inny mi, wzbo ga ce nie kolek cji oka zów porów -naw czych (uni wer sy te tów w Gda ñsku, £odzi i Pozna niu oraz Pañstwo we go Insty tu tu Geo lo gicz ne go w War sza wie) w ponad 110 typów era ty ków prze wod nich pozy ska nych z miej -sca ich pier wot ne go wystê po wa nia.
Autor roz pocz¹³ bada nia na wymie nio nych w poprzed nich roz dzia³ach obsza rach z wyko rzy sta niem meto dy era ty ków prze wod nich, któ ra zysku je w ostat nich latach uzna nie tak¿e i w Pol sce (m.in. Czu bla, 2001; Gór ska, 2000). S³u¿y ona nie tyl ko do potwier dze nia wnio sków sfor mu³owa nych na pod sta wie
wyni ków uzy ska nych inny mi meto da mi, ale daje tak¿e nowe
jako œcio wo infor ma cje, nie mo ¿li we do uzy ska nia w opar ciu o bada nia drob niej szych frak cji ¿wi ro wych. Autor z t¹ metod¹ (sto so wan¹ rów no le gle z inny mi meto da mi) wi¹¿e nadzie je na roz wi¹zanie kwe stii pozy cji lito stra ty gra ficz nej glin na bada -nych przez sie bie obsza rach. Uzy ska ne za jej pomoc¹ wyni ki, mog¹ siê oka zaæ szcze gól nie cen ne w bada niach w stre fie mar gi -nal nej fazy gard nie ñskiej, gdzie czê sto wystê pu je omó wio ne
powy ¿ej zubo¿e nie glin more no wych w ska³y osa do we
wywo³ane ich zwie trze niem (co wyklu cza sku tecz noœæ zasto so wa -nia ana li zy petro gra ficz nej frak cji 5–10 mm). Przy dat noœæ meto dy era ty ków prze wod nich w opi sa nej sytu acji wyni ka z tego, ¿e meto -da ta opie ra siê g³ównie na ozna cza niu ska³ mag mo wych; ska³y osa do we, ³atwiej ule gaj¹ce wie trze niu, s¹ wyko rzy sty wa ne w niej w bar dzo nie wiel kim stop niu. Wyni ki badañ auto ra, po wyko na niu wiê k szej licz by ozna czeñ, wystar czaj¹cej do wia ry god ne go wnio -sko wa nia, bêd¹ przed sta wio ne w innej publi ka cji.
Lite ra tu ra
BORÓWKA R. & ROTNICKI K. 2000 — Obja œnie nia do Szcze -gó³owej mapy geo lo gicz nej Pol ski, 1 : 50 000, ark. G³ówczy ce. Wyd. Geol.
BÖSE M. & GÓRSKA M. 1995 — Stra ti gra phi cal stu dies in the out -crop in Ujœ cie, Toruñ–Eber swal de Pra do li na, West Poland. Eisze ital ter und Gegen wart, 45: 1–14.
CZUBLA P. 2001 — Era ty ki fen no skandz kie w utwo rach czwar to rzê -do wych Pol ski œrod ko wej i ich zna cze nie stra ty gra ficz ne. Acta Geo gra ph. Lodz., 80.
EHLERS J. 1992 — Ori gin and distri bu tion of red tills in Nor th Ger -ma ny. Sve ri ges Geo lo gi ska Und er sö kning, 81: 97–105.
GALON R. 1952 — For my polo dow co we oko lic Wiêc bor ka. Stud. Soc. Sc. Toru n., Sec. C, 1, 5.
GÓRSKA M. 2000 — Wybra ne w³aœciwo œci petro gra ficz ne vistu lia -ñskich moren den nych œrod ko wej i zachod niej Wiel ko pol ski oraz ich znacz nie dla oce ny dyna mi ki osta nie go l¹dolo du. Pr. Kom. Geo -graf.-Geol. Wydz. Mat.-Prz yrod. Pozna ñskie go Tow. Przy j. Nauk, 28. HESEMANN J. 1975 — Kri stal li ne Geschie be der nor di schen Vere -isun gen. Geol. Lan de samt Nor dr he in-West fa len, Kre feld.
JASIEWICZ J. 1999 — Gla ci tek to nicz na struk tu ra duplek su (gard nie -ñska more na czo³owa, klif w Dêbi nie na zachód od Rowów). [W:] Borów ka R. K., M³ynar czyk Z., Woj cie chow ski A. (red.), Ewo lu cja geo sys te mów nad mor skich Po³udnio we go Ba³tyku. Boguc ki Wyd. Nauk., Poznañ–Szcze cin: 87–93.
JASIEWICZ J. 2001a — Vistu lia ñskie „gli ny czer wo ne” i ich zna cze nie stra ty gra ficz ne dla wydzie le nia fazy gard nie ñskiej. [W:] Rot nic ki K. (ed.), Prze mia ny œro do wi ska geo gra ficz ne go nizin nad mor skich po³udnio we go Ba³tyku w vistu lia nie i holo ce nie. Boguc ki Wyd. Nauk.: 53–56. JASIEWICZ J. 2001b — Wp³yw struk tu ry gla ci tek to nicz nej na rze Ÿbê more ny czo³owej na przyk³adzie form mar gi nal nych fazy gard nie -ñskiej. [W:] Rot nic ki K. (ed.), Prze mia ny œro do wi ska geo gra ficz ne go nizin nad mor skich po³udnio we go Ba³tyku w vistu lia nie i holo ce nie. Boguc ki Wyd. Nauk.: 57–62.
KENIG K. 1998 — Petro gra ficz ne pod sta wy stra ty gra fii glin more no -wych Pol ski pó³noc no-wschod niej. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 380. KOZARSKI S. 1995 — Degla cja cja pó³noc no-za chod niej Pol ski, warun ki œro do wi ska i trans for ma cja geo sys te mu (20 ka±10 ka BP). Doku men ta cja Geo gra ficz na, 1, IGi PZ PAN.
LISICKI S. 2003 — Lito ty py i lito stra ty gra fia glin lodow co wych plej -sto ce nu dorze cza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177.
MOJSKI J. E. 1979 — Obja œnie nia do Szcze gó³owej mapy geo lo gicz -nej Pol ski, 1 : 50 000, ark. Gda ñsk. Wyd. Geol.
PASIERBSKI M. 1996 — Wiêc bor skie more ny czo³owe w œwie tle nowych badañ. Acta Univ. Nico lai Coper ni ci, Geo gra fia, 28: 27–38. PETELSKI K. 1985 — Budo wa geo lo gicz na more ny czo³owej i niec ki koñco wej lobu gar dzie ñskie go. Biul. Inst. Geol., 348: 89–121. PETTERSSON G. 1997 — Une xpec ted ice move ment direc tions during the last degla cia tion in Ujœ cie. NW Poland — stra ti gra phi cal inve sti ga tions. Quater. Stud. Pol., 14: 85–94.
PRUSSAK W. 2001 — Obja œnie nia do Szcze gó³owej mapy geo lo gicz -nej Pol ski, 1 : 50 000, ark. Wej he ro wo. Wyd. Geol.
RATAJCZAK M. 1998 — Lito stra ti gra phy of gla cial depo sits of the Wyrzysk oscil la tion in Krost ko wo (Kra je ñskie Lake land). [W:] Kasprzak L. (ed.), Are al ver sus fron tal degla cia tion of the Vistu lian ice she et. Gui de-Bo ok of Excur sion and Paper Session Abs tracts. Depart. Geo mor ph., Quater . Res. Inst., A. Mic kie wicz Univer si ty: 76–87. ROSA B. 1963 — O roz wo ju mor fo lo gicz nym wybrze ¿a Pol ski w œwie tle daw nych form brze go wych. Stud. Soc. Sc. Torun., C, 5. ROTNICKI K. 1995 — An outli ne of geo mor pho logy and main pro -blems of the Upper Quater na ry of the Gard no–£eba Coastal Pla in. Jour. Coast. Res., Spec. Iss., 22: 213–219.
ROTNICKI K. 2001 — Stra ty gra fia i pale oge ogra fia vistu lia nu Nizi ny Gard nie ñsko-£ebskiej. [W:] Rot nic ki K. (ed.), Prze mia ny œro do wi ska geo gra ficz ne go nizin nad mor skich po³udnio we go Ba³tyku w vistu lia nie i holo ce nie. Boguc ki Wyd. Nauk: 19–30.
ROTNICKI K. & BORÓWKA R. 2000 — Obja œnie nia do Szcze -gó³owej mapy geo lo gicz nej Pol ski, 1 : 50 000, ark. Klu ki. Wyd. Geol SCHULZ W. 2003 — Geo lo gi scher Füh rer für den nor d deu t schen Geschie be sammler, cw Ver lags gruppe, Schwer in.
SKOMPSKI S. 1985 — Obja œnie nia do Szcze gó³owej mapy geo lo gicz -nej Pol ski 1 : 50 000, ark. Cho cze wo. Wyd. Geol.
SKOMPSKI S. 2001 — Obja œnie nia do Szcze gó³owej mapy geo lo gicz -nej Pol ski, 1: 50 000, ark. Puck. Wyd. Geol.
SMED P. 1994 — Ste ine aus dem Nor den, Geb rüder Born tra e ger, Ber -lin–Stut t gart.
ZALESZKIEWICZ L., MAS£OWSKA M., OLSZAK I.J.,
KOSZKA-MAROÑ D. & MICHA£OWSKA M.2000 — Sta no wi sko 7: Klif w Jastrzê biej Górze. [W:] Uœci no wicz Sz., Zacho wicz J. (ed.), Stra ty gra fia czwar to rzê du i zanik l¹dolo du na Pobrze ¿u Kaszub skim, VII Kon f. „Stra ty gra fia plej sto ce nu Pol ski”. PIG, Gda ñsk: 117–119. ZANDSTRA J. G. 1999 — Pla ne ta tlas van noor de lij ke kri stal lij ne gids ge ste en ten. Bac khuys Publishers, Leiden.
339
