Marcin Adamiak
Rząd RP na wychodźstwie wobec
wojny sowiecko-fińskiej (1939-1940)
Echa Przeszłości 13, 309-325
2012
Marcin A dam iak
Olsztyn
RZĄD RP NA WYCHODŹSTWIE WOBEC WOJNY
SOWIECKO-FIŃSKIEJ (1939-1940)
S ta n o w is k o r z ą d u p o lsk ie g o n a w y c h o d ź stw ie w obec w o jn y sow iecko- fiń s k ie j j e s t h is to ry k o m i s z e ro k im k rę g o m osób, z a in te r e s o w a n y c h h i s t o r i ą n a jn o w s z ą , s to s u n k o w o m a ło z n a n e . T ylko n ie lic z n e o p u b lik o w a n e p ra c e i to n a jc z ę śc ie j w sp o só b p o b ie ż n y t r a k t u j ą o ty m z a g a d n ie n iu . P is a li n a te n t e m a t m .in . A n d rz e j S u c h c itz 1, A n d rz e j K a s to r y 2, W a c ła w D łu g o b o rs k i3, B e r n a r d P io tro w s k i4. W p r a c a c h o b co języ czn y ch g łęb iej t e n p ro b le m r o z p a tr y w a ł J u k k a N e v a k iv i5.
W y b itn y k r y ty k i h is to r y k lite r a tu r y , w s ty c z n iu 1940 r., z a p is a ł w sw o im p a m ię tn ik u : „ M ija ją ty g o d n ie . F i n la n d ia się b ije . F i n la n d ia n ie u s tę p u je . Do p o d z iw u i b o h a te r s tw a w k r a d a ć się z a c z y n a ją z a z d ro ś ć i w s ty d . W ięc w y d a w a ło b y się, w e d łu g o b lic z e ń « realn y ch » , że p rz y ta k ie j ró ż n ic y sił o p ó r s k u te c z n y j e s t m rz o n k ą , p o ls k ą f a n ta z ją . M ija ją ty g o d n ie , F i n l a n d i a żyje i w a l czy j a k ró w n y z ró w n y m . A m y ? Tego w s ty d u n ie s p ie rz e z tw a r z y ż a d n a
1 A . S u c h c it z , Polska a wojna fińsko-sowiecka 1939-1940, „ N ie p o d le g ło ś ć ”, 1 9 8 8 t. X X I, s . 1 6 7 - 1 7 9 .
2 A . K a s to r y , F inlandia w polityce m ocarstw 1939-1940, K r a k ó w 1 9 9 3 , s . 8 0 - 8 3 ; id e m ,
Złowrogie sąsiedztwo. Rosyjska polityka wobec europejskich państw ościennych w latach 1939-1940,
K r a k ó w 1 9 9 8 , s . 8 3 .
3 W . D łu g o b o r s k i, Polska a wojna zim ow a 1939-1940, w : Bałtowie - przeszłość i teraźniej szość: m ateriały z sesji naukow ej zorganizow anej przez S tu d iu m E uropy W schodniej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie 10-11 g ru d n ia 1 9 9 0 r., p o d r e d . A . K a s t o r e g o i A . E s s e n a , K r a k ó w 1 9 9 3 , s. 2 0 3 - 2 2 1 .
4 B . P i o t r o w s k i , Wojna radziecko-fińska (zim owa) 1939-1940: legendy, niedom ówienia, realia, P o z n a ń 1 9 9 7 , s . 1 8 8 - 2 0 9 .
5 J . N e v a k i v i , The A ppeal th a t Was N ever M ade. The Allies, Sca n d in a via a n d the F innish Winter War 1939-1940, L o n d o n 1 9 7 6 , id e m , A p u jo ta ei annettu. L a n siva lla t j a Suom en talviso- ta 1939-1940, P o r v o o - H e l s i n k i - J u v a 2 0 0 0 .
s o fis te ria , że to z im a , że s p e c ja ln e w a r u n k i k lim a ty c z n e , że b e z d ro ż a , że n ie d o s tę p n o ś ć je z io r, że koło p o d b ie g u n o w e , że pom oc. C u d z e s k u te c z n e b r a te r s tw o i p r z e m y ś la n e p rz y g o to w a n ie p r z e r a s t a w w y r z u t i p iecze. Ś w ia t p a tr z y i p o ró w n u je . D n o k lę s k i tw o jeg o n a r o d u u c ie k a w g łą b ”6.
W o jn a b u d z iła z a in te r e s o w a n ie s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ie g o n ie z a le ż n ie od ś ro d o w isk a społecznego, p o k o le n ia czy d o św ia d c z e ń w o jen n y ch . W o jn a zim o w a n io s ła d la lu d n o ś c i p o lsk ie j, p o z o sta ją c e j p o d o k u p a c ją so w ie c k ą - w p r z y p a d k u k lę s k i A rm ii C z e rw o n e j - p e r s p e k ty w ę o d m ia n y lo su . P r z e k o n a n ie o s ła b o ści m ilita r n e j Z w ią z k u S o w ieck ieg o w y tw o rz y ło w ś ró d m ie s z k a ń c ó w o k u p o w a n y c h z ie m : „ p r z e ś w i a d c z e n i e , t u d z i e ż n a d z i e j ę , że o k u p a c j a z ie m w s c h o d n ic h p rz e z S o w ie ty b ę d z ie k r ó tk o tr w a ła i że w n a jb liż s z y m c z a sie n a s t ą p i je j z a ła m a n ie ”7. W o jn a z im o w a o ra z z a o s tr z e n ie s to s u n k ó w Z S R S z F r a n c ją i W ie lk ą B r y t a n i ą w z b u d z iło w s p o łe c z e ń s tw ie p o ls k im n a d z ie ję n a w y b u c h k o n f lik tu a lia n c k o -so w ie ck ie g o , a ty m s a m y m u w o ln ie n ie K re só w W s c h o d n ic h sp o d o k u p a c ji so w ie c k ie j8.
P o d o b n e re a k c je w o jn a z im o w a w y w o ła ła w ś ró d e m ig ra c ji p o lsk ie j n a Z ac h o d z ie . W y tw o rz y ła się w s p ó ln o ta lo só w o b y d w u n a ro d ó w z a g ro ż o n y c h p rz e z te g o sa m e g o w ro g a . P o d ziw o w i i u z n a n iu d la b o h a te r s tw a F in ó w to w a rz y s z y je d n a k - j a k u K a z im ie r z a W yki - p o czu cie p e w n e g o w s ty d u czy z a ż e n o w a n ia , że o p ó r P o ls k i tr w a ł t a k k r ó tk o 9.
P o n a p a ś c i Z S R S n a F in la n d ię , r z ą d p o ls k i n a w y c h o d ź stw ie u p o w a ż n ił p o s ła w H e ls in k a c h - H e n r y k a S o k o ln ick ieg o - do z ło ż e n ia „osobno P r e z y d e n to w i w im ie n iu P a n a P r e z y d e n ta R z e c z y p o sp o lite j i M a rs z a łk o w i M a n n e r- h e im o w i od P a n a P r e m ie r a ” w y ra z ó w „p o d z iw u i g o rą c e j s y m p a tii” d la b o h a t e r s k i e j F i n l a n d i i „w o b ec a g r e s j i s o w ie c k ie j”10. R z ą d n a k a z a ł ró w n ie ż p o z o s ta n ie a m b a s a d o ro w i, p rz y b ro n ią c y m się r z ą d z ie fiń s k im , n a jd łu ż e j j a k to b ę d z ie m o ż liw e 11.
R z ą d F in la n d ii n ie k o n s u ltu ją c się z F r a n c ją , W ie lk ą B r y t a n i ą i p a ń s t w a m i s k a n d y n a w s k im i, 2 g r u d n ia 1939 r. złożył w L id z e N a ro d ó w p r o te s t p r z e ciw ko a g r e s ji Z S R S i z a ż ą d a ł z w o ła n ia se sji Z g ro m a d z e n ia O g ó ln eg o L ig i c e le m z a ję c ia s ta n o w is k a . F r a n c ja i A n g lia , a ta k ż e P o ls k a u z n a ły , że d e b a ta
6 K . W y k a , Zycie n a niby. P am iętnik po klęsce, K r a k ó w 1 9 8 4 , s. 2 7 6 .
7A rm ia Krajowa w dokum entach 1939-1945, t. I, wrzesień 1939-czrerwiec 1941, W ro - c ł a w - W a r s z a w a - K r a k ó w - G d a ń s k - Ł ó d ź 1 9 9 0 , d o k . n r 1 7 , s. 1 0 7 .
8 K lę s k a i k o m p r o m it a c ja A r m ii C z e r w o n e j w w o jn ie z im o w e j w y w o ła ła o g r o m n ą f a lę d o w c ip ó w . P o d a w a n o w i e ś ć n p . o s a m o b ó j s tw ie s ły n n e g o f iń s k ie g o b ie g a c z a P a a v o N u r m ie g o , k t ó r y n i e b y ł w s t a n i e d o g o n ić u c ie k a j ą c y c h c z e r w o n o a r m is tó w . Ś m i e c h b u d z i ł a t e ż w i e ś ć o r z e k o m y m p o j a w i e n iu s ię w e L w o w i e t r a n s p a r e n t u z w ie r n o p o d d a ń c z ą d e k la r a c ję : „ N ie o d d a m y F i n o m L w o w a ”. G . H r y c iu k , Polacy we Lwowie 1939-1944. Zycie codzienne, W a r s z a w a 2 0 0 0 , s. 1 7 3 .
9 P o d d a t ą 2 8 l u t e g o 1 9 4 0 r. K a r o l E s t r e i c h e r z a n o t o w a ł: „ P r z y k r a t a w o j n a d la n a s . M a ły n a r ó d b r o n i s i ę le p ie j n iż m y . A le m a t e ż i p r z e c iw n i k a s ł a b s z e g o ”. K . E s t r e i c h e r D ziennik wypadków 1939-1945, t. 1, K r a k ó w 2 0 0 1 , s . 1 1 2 . 10 A r c h iw u m A k t N o w y c h w W a r s z a w ie (d a le j: A A N ) , I n s t y t u t H o o v e r a , M S Z , s y g n . 2 5 3 , P o s e l s t w o R P w H e l s i n k a c h , t e l e g r a m s z y f r o w y z 4 X II 1 9 3 9 r. 11 I b id e m , P o s e l s t w o R P w H e l s i n k a c h , t e l e g r a m s z y f r o w y z 1 3 X II 1 9 3 9 r.
w Z g ro m a d z e n iu L ig i w z m o c n i pozycję ty c h p a ń s tw , je ż e li b ę d z ie r o z p a tr y w a n a n a p ła s z c z y ź n ie m o ra ln e g o p o tę p ie n ia Z S R S z a a k t a g re s ji, a le b e z o d w o ły w a n ia się do p r o c e d u ry p rz e w id z ia n e j w a r ty k u le 11 i 15 p a k t u L ig i N a r o dów, u m o ż liw ia ją c y u s u n ię c ie Z w ią z k u S o w ieck ieg o z L ig i12.
S e s ja Z g ro m a d z e n ia O g ólnego L ig i d a w a ła rz ą d o w i R P n a w y c h o d ź stw ie o k a z ję do z a m a n if e s to w a n ia sw ego s ta n o w is k a w obec Z w ią z k u S ow ieckiego. P o r a z p ie rw s z y od w y b u c h u w o jn y r z ą d p o lsk i m ia łb y m o żliw o ść w y p o w ie d z e n ia się n a fo ru m m ię d z y n a ro d o w y m , co b a rd z o p o d n io sło b y je g o p re s tiż . Z a z n a c z o n a z o s ta ła b y ró w n ie ż w t e n sp o só b c ią g ło ść p r a w n a p a ń s t w a pol- s k ie g o 13.
W d n iu 14 g r u d n ia , n a p o s ie d z e n iu Z g r o m a d z e n ia O g ólnego, R u d o lf H o l s t i 14 w y g ło sił p rz e m ó w ie n ie , w k tó r y m m ó w ił o „sow ieckiej a g r e s ji” n a F i n la n d ię , a p e lu ją c o „ m o ra ln y o p ó r p rz e c iw n ie b y w a łe m u a k to w i g w a łtu ”. P r z y p o m n ia ł te ż , że Z S R S p o d p is u ją c u k ła d o „ n ie a g re s ji z F in la n d ią ” u z n a ł p o lity c z n e g r a n ic e F in la n d ii. O św ia d c z y ł te ż , iż p rz y ję c ie „ ro sy jsk ic h p ro p o z y cji d o ty c z ą c y ch b e z p ie c z e ń s tw a Z w ią z k u S o w ieck ieg o w ż a d n y m w y p a d k u n ie m o że b yć k o s z te m b e z p ie c z e ń s tw a i m o żliw o śc i o b ro n n y c h F in la n d ii”. S z c z e gółow o z re la c jo n o w a ł p rz e b ie g ro k o w a ń d y p lo m a ty c z n y c h o ra z o k o liczn o ści s p ro w o k o w a n ia w o jn y p rz e z s tr o n ę so w ie c k ą . H o ls ti p r z e d s ta w ił F in la n d ię ja k o n ie w in n ą o fia rę so w ieck ie j a g re s ji. Z w ra c a ją c się do m ię d z y n a ro d o w e j sp o łe c z n o śc i tw ie rd z ił, iż n ie ch o d z i je d y n ie o „ d o d a ją c e o tu c h y sło w a ”, lecz p rz e d e w s z y s tk im o „ k a ż d e u d z ie le n ie pom o cy i p r a k ty c z n e p o p a r c ie ”. A p e lo w a ł, b y z a p o ś re d n ic tw e m L ig i ów z b ro jn y k o n f lik t z a ła tw ić p o k o jo w o 15.
P o d c zas d e b a ty z a u w a ż a ln a b y ła o b a w a poszczególnych p a ń s tw p rz e d n a r a że n ie m się Z w iązkow i S ow ieckiem u. D elegacje I r a n u i A fg a n is ta n u n ie przybyły, delegacje p a ń s tw s k a n d y n a w s k ic h i b a łk a ń s k ic h o p o w ia d a ły się z a u d z ie le n ie m p om ocy F in la n d ii, a n ie z a p o tę p ie n ie m Z w ią z k u Sow ieckiego. N a to m ia s t d e le gacje k ra jó w la ty n o a m e r y k a ń s k ic h n a le g a ły n a p o djęcie s u ro w y c h śro d k ó w ce lem p rz y w ró c e n ia p r a w a i p o rz ą d k u . O d w a g a - j a k p isz e M a x J a k o b s o n - b y ła w p ro s t p ro p o rc jo n a ln a do odległości k r a ju od Z w ią z k u S o w ieck ieg o 16.
12 I. P i e c u c h , Genewa, grudzień 1939. O statnie posiedzenie L igi N arodów , „ P r a w o i Z y c ie ”, 1 9 9 0 n r 1 2 (1 3 1 6 ) , s. 8; H . B a t o w s k i , Z dziejów dyplom acji polskiej na obczyźnie (wrzesień 1939
- lipiec 1941), K r a k ó w - W r o c ła w 1 9 8 4 , s. 6 7 ; J . Ł o je k , Agresja 17 września 1939. S tu d iu m aspek tów politycznych, W a r s z a w a 1 9 9 0 , s. 1 2 5 ; J . U lic k i, Wojna zim owa, „ K r y ty k a ”, 1 9 8 1 n r 8 , s. 1 3 2 .
13 S z e r z e j n a t e m a t s t a n o w i s k a P o l s k i p o d c z a s S e s j i Z g r o m a d z e n ia L ig i N a r o d ó w zob.: M . A d a m i a k , N a dzw yczajna sesja Zgrom adzenia Ogólnego L igi N arodów (14 g ru d n ia 1939 roku), „ S ło w o M ło d y c h ”, R . IV, n r 3 - 4 , 2 0 1 0 , s. 1 9 - 3 0 .
14 E in o R u d o l f W o ld e m a r H o l s t i ( 1 8 8 1 - 1 9 4 5 ) - p o li t y k , d z ie n n i k a r z i d y p lo m a t a fiń s k i, p e ł n i ł fu n k c j ę m i n i s t r a s p r a w z a g r a n ic z n y c h w l a t a c h 1 9 1 9 - 1 9 2 2 o r a z 1 9 3 6 - 1 9 3 8 , w o m a w i a n y m o k r e s ie b y ł s t a ł y m p r z e d s t a w i c i e l e m F i n l a n d i i w G e n e w ie .
15D okum ente über die E n tw icklu n g des finnisch-russischen K onflikts u n d den A usbruch der Feindseligkeiten zw ischen F in n la n d u n d der Sowjet-U nion a m 30. N ovem ber 1939, B a s e l 1 9 4 0 , d o k . n r 3 2 , R a p o r t z p o s i e d z e n i a L ig i.
16 M . J a k o b s o n , The Diplom acy o f the Winter War. A n A ccount o f the R usso-Finish War 1939-1940, C a m b r id g e 1 9 6 1 , s. 1 7 8 - 1 7 9 .
O s t a t n i a s e s ja Z g ro m a d z e n ia L ig i z a k o ń c z y ła się w y k lu c z e n ie m z je j g r o n a Z w ią z k u S o w ie c k ie g o 17.
U d z ia ł p o lsk ie j d e le g a c ji n a s e s ji Z g ro m a d z e n ia L ig i b y ł w a ż n y m w y d a r z e n ie m w u ś w ia d a m ia n iu o p in ii m ię d z y n a ro d o w e j f a k t u z a c h o w a n ia c ią g ło ści p a ń s tw o w e j i k o n s ty tu c y jn e j r z ą d u p o lsk ie g o p rz e b y w a ją c e g o c hw ilow o n a z ie m i f r a n c u s k ie j. W c z e śn ie jsz e e n u n c ja c je Z S R S i I I I R zeszy, o n ie is tn ie n iu p a ń s t w a p o lsk ie g o , z o s ta ły o b a lo n e . R z ą d p o lsk i, k tó r y ty lk o chw ilow o p r z e b y w a n a te r y to r iu m so ju sz n ic z e j F r a n c ji - w A n g e rs - w p e w ie n sp o só b z o s ta ł u z n a n y p rz e z sp o łe c z n o ść m ię d z y n a ro d o w ą .
R z ą d f r a n c u s k i p o s trz e g a ł Z w ią z e k S ow iecki n ie ja k o p rz e c iw n ik a , a ra czej ja k o p a ń s tw o za c h o w u ją ce n ie ż y c z liw ą n e u tr a ln o ś ć w s to s u n k u do F ra n c ji. F r a n c u s k i c h a rg e d’d a ffa ire s w M o sk w ie - J e a n P a y a r t 18 - o d ra d z a ją c sw e m u rz ą d o w i z e rw a n ie s to s u n k ó w z Z S R S po a g re s ji n a P o lsk ę 17 w rz e ś n ia 1939 r. s tw ie rd z a ł, że n a d łu ż s z ą m e tę n ie m o ż n a w y k lu czy ć ro z b ie ż n o śc i m ięd zy N ie m c a m i i Z w ią z k ie m S ow ieckim . P r e m ie r E d o u a r d D a la d ie r 19 w ty m czasie p is a ł, że „dopóki is tn ie ć b ę d z ie s z a n s a , że Z S R S u m ie śc i się p o m ię d zy d w o m a u g ru p o w a n ia m i m o c a rstw , p o w in n iśm y z a b ieg ać, b y m u te g o n ie u tr u d n ia ć ”20. O z m ia n ie s ta n o w is k a r z ą d u fra n c u s k ie g o i p o d ję c iu zd e c y d o w a n y ch k ro k ó w p rzeciw k o Z w iązk o w i S o w ie c k ie m u p rz e s ą d z iła o b a w a D a la d ie ra , b y je g o b e z czy n n o ść n ie z o s ta ła w y k o rz y s ta n a p rz e z opozycję d la o b a le n ia rz ą d u .
P o tę p ie n ie Z w ią z k u S o w ieck ieg o i u s u n ię c ie z g r o n a czło n k ó w L ig i N a r o dów b y ło b y w o c en ie r z ą d u a n g ie ls k ie g o „ a k te m p ro w o k a c y jn y m b e z p r a k ty c z n y c h w a rto ś c i”, a s k u tk ie m iz o la c ji Z S R S „m ogło b y ć p o le p s z e n ie p e r s p e k ty w n ie m ie c k o -so w ie c k ie j w s p ó łp ra c y ”, j e d n a k b e z c z y n n o ść m o c a rs tw z a c h o d n ic h m o g ła b y ć p rz e z w ie le p a ń s tw in te r p r e to w a n a ja k o o z n a k a „ s ła b o śc i i s t r a c h u ”21. Po n a r a d z ie w F o re ig n O ffice u z n a n o , że d e b a ta w Z g ro m a d z e n iu L ig i m o że o k a z a ć się k o r z y s tn a z p u n k t u w id z e n ia w z m o c n ie n ia pozycji F r a n c ji i W ie lk ie j B r y ta n ii22.
17 Z a u c h w a łą g ło s o w a ły w R a d z ie L igi: W ie lk a B r y t a n ia , F r a n c ja , B e lg ia , B o liw ia , D o m in ik a n a , E g ip t o r a z U n i a P o łu d n io w e j A fr y k i. W s t r z y m a ły s ię o d g ło s o w a n ia : C h in y , D a n ia , N o r w e g ia i S z w e c ja . Z w ią z e k S o w ie c k i p r z e d g ło s o w a n ie m o g ło s ił, ż e z w ła s n e j w o li w y s t ą p ił z L ig i N a ro d ó w .
18 J e a n P a y a r t ( 1 8 9 2 - 1 9 6 9 ) - o d 1 9 2 0 d o 1 9 2 4 b y ł a t t a c h é w B e r l i n i e , o d 1 9 2 4 d o 1 9 3 0 w m i n i s t e r s t w i e s p r a w z a g r a n ic z n y c h , o d 1 9 3 1 d o 1 9 3 7 c h a r g e d ’d a f f a i r e s w M o s k w i e , 1 9 3 7 i 1 9 3 8 c h a r g e d ’a f f a ir e s w W a le n c j i i B a r c e lo n ie , w 1 9 3 9 r a n d z e m i n i s t r a p e łn o m o c n e g o p o w r ó c ił d o M o sk w y . 19 E d o u a r d D a l a d i e r ( 1 8 8 4 - 1 9 7 0 ) - w l a t a c h 1 9 1 9 - 1 9 4 0 b y ł d e p u t o w a n y m d o p a r la m e n t u , k i l k a k r o t n i e m i n i s t r e m r ó ż n y c h r e s o r t ó w ( m .in . k o lo n ii o d 1 9 2 4 d o 1 9 2 5 , r o b ó t p u b lic z n y c h od 1 9 3 0 d o 1 9 3 2 , w o j n y o d 1 9 3 6 d o 1 9 3 7 ) . T r z y k r o tn ie b y ł p r e m ie r e m r z ą d u - w 1 9 3 3 , 1 9 3 4 i o d k w i e t n i a 1 9 3 8 d o m a r c a 1 9 4 0 r.
20 J .B . D u r o s e l l e , Politique étrangère de la France. L ’A bîm e (1939-1945), P a r i s 1 9 8 2 , s. 3 3 . 21 C y t. za : W . M ic h o w ic z , D yplom acja polska w walce o zachowanie ciągłości P aństw a Polskiego (wrzesień 1939- czerwiec 1940), w : H istoria dyplom acji polskiej, t. V, 1939-1945, p o d r e d . W . M ic h o w ic z a , W a r s z a w a 1 9 9 9 , s. 1 5 7 .
22 P .J . B e c k , The Winter War in the International Context: B rita in a n d the League N a tio n s’ Role in the R usso-Finish dispute, 1939-1940, “J o u r n a l o f B a l t i c S t u d i e s ”, v o l. X II 1 9 8 1 n o . 1, s. 6 4 - 6 5 ; L l. W o o d w a r d , B ritish Foreign Policy in the Second World War, t. I, L o n d o n 1 9 7 0 , s . 4 1 .
W ie lk a B r y t a n i a p ro w a d z iła p o lity k ę u n i k a n i a p o g o rs z e n ia s to s u n k ó w ze Z w ią z k ie m S o w iec k im . M o ż n a to ju ż z a o b se rw o w a ć od 23 s ie r p n ia 1939 r., po p o d p is a n iu u k ł a d u H i t l e r - S t a l i n . Z a ró w n o p rz e d , j a k i po 17 w r z e ś n ia 1939 r. B ry ty jc z y c y o d r z u c a li m o żliw o ść w y p o w ie d z e n ia w o jn y Z S R S z p o w o d u a g r e sji n a P o lsk ę . W ie lk a B r y t a n i a s t a ł a n a s ta n o w is k u , że u k ła d p o ls k o -b ry ty js k i z 25 s ie r p n ia 1939 r. n ie n a k ła d a ł n a W ie lk ą B r y ta n ię o b o w ią z k u w y p o w ie d z e n ia w o jn y Z w ią z k o w i S o w ie c k ie m u . R z ą d b r y ty js k i o b a w ia ł się , że S ta lin z re z y g n u je z d o ty c h c z a so w e j o ficja ln ej p o lity k i n e u tr a ln o ś c i. D r u g im w a ż n y m p o w o d e m b y ła o b a w a W ie lk ie j B r y ta n ii p rz e d je s z c z e w ię k sz y m z b liż e n ie m p o m ię d z y II I R z e s z ą a Z w ią z k ie m S o w ie c k im2 3.
N a p o s ie d z e n iu N a jw y ż sz e j R a d y W o jen n ej 19 g r u d n ia 1939 r. (w k tó ry m p rz e d s ta w ic ie l P o ls k i n ie u c z e s tn ic z y ł) p o ru s z o n o m o żliw o ść w y s ła n ia k o r p u s u e k s p e d y c y jn e g o n a p o m o c F in la n d ii. W y b u c h w o jn y so w ie c k o -fiń sk ie j w zm ó g ł w P a r y ż u i L o n d y n ie te n d e n c je do sta n o w c z e g o p r z e c iw s ta w ie n ia się ów czesn ej p o lity c e Z w ią z k u S ow ieckiego. J e d n o c z e ś n ie o b a p a ń s tw a d o szły do w n io s k u , że w y tw o rz o n ą s y tu a c ję m o ż n a w y k o rz y s ta ć , b y sp ró b o w a ć z r e a liz o w a ć w ła s n e cele w p o lity c e w e w n ę tr z n e j i z e w n ę tr z n e j2 4. R z ą d F r a n c ji c h c ia ł z a m a n ife s to w a ć ś w ia tu , że F r a n c ja w o b e c n ie to c zącej się w o jn ie j e s t n a ty le p o tę ż n a i s iln a , iż s ta ć j ą n a p o d jęcie o fe n sy w y z d a la od w ła s n y c h g ra n ic , w F in la n d ii, a n a w e t n a te r y to r iu m Z w ią z k u S o w ieck ieg o . F r a n c u z i ch c ie li ró w n ie ż w y k o rz y s ta ć k o n f lik t do r o z e r w a n ia s o ju s z u n ie m ie c k o -so - w ieckiego i p o k o n a n ia N ie m ie c n a te r e n ie S k a n d y n a w ii2 5. J a k s łu s z n ie z a u w a
żył b r y ty js k i d y p lo m a ta A le x a n d e r C a d o g a n (p o d s e k re ta r z s t a n u w F o re ig n Office): „ F ra n c u z o m chodziło p rz e d e w s z y s tk im o to, b y w o jn a się to czy ła, ale m o żliw ie j a k n a jd a le j od g r a n ic F r a n c ji”2 6. B ry ty jc z y k o m z a le ż a ło p rz e d e
w s z y s tk im n a ty m , b y N iem cy n ie k o rz y s ta ły z d o s ta w szw e d zk ie j r u d y ż e la z a z z a g łę b ia G a lliv a re -K iru n a . P r a g n ę li n a ty le o słab ić Z w ią z e k Sow iecki, b y czuł się z m u sz o n y do o g ra n ic z e n ia ilości d o s ta rc z a n e j N iem co m ro p y n a fto w e j2 7.
A lia n c i s z u k a li ta k ie g o ro z w ią z a n ia , k tó r e n ie a n g a ż o w a ło b y fo rm a ln ie ic h w w o jn ę ze Z w ią z k ie m S o w ie c k im , s t ą d te ż p o w s ta ł p ro je k ty u ż y c ia p o l s k ic h s ił z b ro jn y c h w e w e n tu a ln e j o p e ra c ji w F in la n d ii2 8.
23 N a t e n t e m a t zo b .: M . N u r e k , D yplom acja brytyjska wobec m ilita rn ej i politycznej agresji Z S R R (w rzesień-październik 1939), w : 17 września 1939: M ateriały z Ogólnopolskiej Konferencji H istoryków, Kraków 2 5 -2 6 pa źd ziern ika 1993, p o d r e d . H . B a t o w s k i e g o , K r a k ó w 1 9 9 4 , s. 1 6 5 - 1 8 2 ; A . K a s to r y , Europa Środkow a w polityce rządu Winstona Churchilla 1940-1942,
w : Zakończenie I I wojny światowej. Polityka i dyplom acja m iędzynarodowa 1945-2005, p o d r ed . M . N u r k a , G d a ń s k 2 0 0 6 , s . 2 1 - 4 2 ; J . T e b in k a , Polityka brytyjska wobec problem u granicy polsko-radzieckiej 1939-1945, W a r s z a w a 1 9 9 8 .
24 H . B a t o w s k i , R ok 1940..., s. 3 9 .
25 M . W r o ń s k a - G m u r c z y k , Polska - niepotrzebny a lia n t F rancji? (Francja wobec Polski w latach 1938-1944), W a r s z a w a 2 0 0 3 , s. 2 2 9 ; H . B a t o w s k i , R ok 1 9 4 0 . , s. 3 8 - 3 9 .
26The D iaries o f S ir A lexander Cadogan, e d . D . D i l k s , L o n d o n 1 9 7 1 , s . 2 6 7 .
27 S z a r z e j n a t e n t e m a t zo b .: P .R . O s b o r n , Brytyjskie p la n y a ta ku na Z S R R 1939-1941,
W a r s z a w a 2 0 0 7 .
28Polskie S iły Zbrojne w drugiej wojnie św iatow ej(d a le j: P SZ), t. II, K am panie na obczyź nie, c z . 1, wrzesień 1939 - czerwiec 1940, L o n d y n 1 9 5 9 , s . 4 5 .
R z ą d R P n a w y c h o d ź stw ie z z a d o w o le n ie m i n a d z ie ją p r z y ją ł z m ia n ę d o ty c h c z a so w e g o s ta n o w is k a F r a n c ji i W ielk iej B r y ta n ii w obec Z w ią z k u S o w ie ck ie g o , m ógł b o w ie m sw o im s o ju s z n ik o m z a m a n ife s to w a ć w ła s n e s ta n o w i sk o w o b ec Z S R S , z k tó ry m - j a k u tr z y m y w a ł - b y ł w s ta n ie w o jn y d e f a c t o .
G en . S ik o rs k i ro z w a ż a ł po m o c w o jsk o w ą d la F in la n d ii, a n a w e t g o to w y by! w y s ła ć do R u m u n ii w o js k a w w y p a d k u , g d y b y z o s ta ła z a a ta k o w a n a p rz e z Z w ią z e k S o w ieck i. W y d a le n ie Z S R S z L ig i N a ro d ó w i rozw ój w y d a r z e ń n a fro n c ie s o w ie c k o -fiń sk im u tw ie r d z iły g e n . S ik o rs k ie g o , że i s t n i e j ą r e a ln e p r z e s ła n k i n a z m ia n ę p o lity k i a lia n tó w w s to s u n k u do Z w ią z k u Sow ieckiego.
P rz y c h y ln y s to s u n e k r z ą d u gen. S ik o rsk ie g o o ra z p rz y c h y ln e w y s tą p ie n ie p o lsk ieg o d e le g a ta n a fo ru m L ig i N a ro d ó w w y w o łały w H e ls in k a c h n a d z ie ję n a sz y b k ie u z y s k a n ie od P o ls k i pom ocy w p o sta c i w o jsk a o ra z flo ty w o je n n e j2 9.
A tta c h e w o jsk o w y fiń sk ie j a m b a s a d y w L o n d y n ie - k p t. in ż L a u r i V uola- s v i r a t a - w ro z m o w ie - 14 g r u d n ia 1939 r. - ze sw o im p o ls k im o d p o w ie d n i k ie m - m jr. dy p l. J a n u s z e m I liń s k im - z a p ro p o n o w a ł w y s ła n ie „do F in la n d ii p o ls k ic h p ilo tó w i m e c h a n ik ó w in te r n o w a n y c h o b e c n ie n a Ł o tw ie i L itw ie ”3 0.
Z p o d o b n ą in ic ja ty w ą w y s tą p ił - w d n iu 6 g r u d n ia 1939 r. - p p łk dypl. M a te u s z Iż y c k i”3 1.
S a m o lo ty d la p o lsk ie g o d y w iz jo n u m ia ła d o s ta rc z y ć W ie lk a B r y ta n ia , w d n iu 19 g r u d n ia 1939 r., k p t. V u o la s v irta p o in fo rm o w a ł m jr. Iliń s k ie g o , że „w s ty c z n iu d o s ta rc z o n e z o s ta n ą do S zw ecji 20 do 30 je d n o m ie js c o w y c h s a m o lo tó w m y ś liw s k ic h ty p u G lo s te r - G a u n tle t3 2 [...] S a m o lo ty te m a ją b y ć p r z e z n a c z o n e sto s o w n ie do w n io s k u tu te js z e g o P o s e ls tw a [w L o n d y n ie ] d la p o l s k ic h z a łó g ”3 3. P o ls k i d y w iz jo n m ia ł by ć sfo rm o w a n y n a te r e n ie S zw ecji, s k ą d - po o d b io rz e s a m o lo tó w - u d a łb y się „ d ro g ą p o w ie tr z n ą do F in la n d ii”. D y w i zjo n m ia ł w e jść „w s k ła d lo tn ic tw a fin la n d z k ie g o , b ę d ą c p o d d o w ó d z tw e m p o ls k im i z n a s z ą [p o lsk ą ] o b s a d ą ”3 4. P o lsc y p ilo ci m ie li p o s ia d a ć te s a m e 29 A A N , I n s t y t u t H o o v e r a , M S Z , s y g n . 2 5 3 , P o s e l s t w o R P w H e l s i n k a c h , t e l e g r a m s z y f r o w y z 1 6 X II 1 9 3 9 r. 30 A r c h iw u m I n s t y t u t u P o l s k i e g o i M u z e u m g e n . S ik o r s k ie g o w L o n d y n ie (d a le j: A I P M S ), s y g n . A .X I I .4 6 /1 , L i s t m jr. J . I l i ń s k i e g o d o in ż . k p t . L . V u o la s v ir t a , 1 5 g r u d n ia 1 9 3 9 r. 31 M a t e u s z I ż y c k i d e N o t t o ( 1 8 9 8 - 1 9 5 2 ) - w o m a w i a n y m o k r e s ie s z e f O d d z i a łu III O p e r a c y j n e g o D o w ó d z t w a L o t n ic t w a . D o w ó d c a lo t n i c t w a p o ls k ie g o w e F r a n c j i g e n . J ó z e f Z a ją c w s p o m in a : „ [...] 6 .X I I .1 9 3 9 [ . .. ] Z a r a z r a n o b y ł e m u S ik o r s k ie g o , k t ó r y m i a ł d e c y d o w a ć , c z y z g ło s i ć p o l s k i c h l o t n ik ó w j a k o o c h o t n ik ó w d o F i n l a n d i i , k t ó r a z o s t a ł a z a a t a k o w a n a p r z e z b o ls z e w ik ó w ; z t a k ą i n i c j a t y w ą p r z y s z e d ł r a n o p ł k I ż y c k i”, zo b .: J . Z a ją c , Dwie wojny. M ój u dział w wojnie o niepodległość i w obronie pow ietrznej Polski, L o n d y n 1 9 6 4 , s . 2 7 5 - 2 7 6 .
32 G l o s t e r G a u n t l e t - d w u p ł a t o w y s a m o l o t m y ś l i w s k i z a p r o j e k t o w a n y w l a t a c h 3 0 . w w y t w ó r n i G lo s t e r A ir c r a ft C o m p a n y . G a u n t l e t b y ł d w u p ła t o w y m , z a s t r z a ł o w y m , j e d n o m ie j s c o - w y m s a m o l o t e m m y ś l i w s k i m o k o n s t r u k c j i m e t a lo w e j k r y te j p ł ó t n e m i d u r a l u m i n i u m . U z b r o je n i e s t a n o w i ł y d w a k a r a b i n y m a s z y n o w e V ic k e r s k a li b r u 7 ,7 m m , z a m o n t o w a n e w k a d łu b ie , s t r z e la j ą c e p o p r z e z ś m ig ło . N a d o ln y c h p ła t a c h z a i n s t a l o w a n o w y r z u t n i k i 2 0 - f u n t o w y c h b o m b (p o c z t e r y n a p ła t ). 33 A I P M S , s y g n . A .X I I .4 6 /1 , L i s t k p t . in ż . L . V u o la s v ir t a d o m jr. d y p l. J . I liń s k ie g o , 2 2 g r u d n ia 1 9 3 9 r. 34 A I P M S , s y g n . A .X I I .4 6 /1 , P i s m o m jr. d y p l. J . I l i ń s k i e g o d o p łk . d y p l. L . M it k i e w ic z a - Ż ó łtk a , 2 1 g r u d n ia 1 9 3 9 r.
p r a w a i „to s a m o w y n a g ro d z e n ie j a k o d p o w ia d a ją c y im w s z e re g a c h F iń s k ic h S ił P o w ie trz n y c h [,..]”35. N a jw a ż n ie js z y m z a g a d n ie n ie m p r z y f o rm o w a n iu p o lsk ie g o d y w iz jo n u lo tn ic z e g o b y ła p o s ta w a , j a k ą z a jm ie S z w e c ja . P r z e d s ta w ic ie le F in la n d ii - w o p in ii p p łk d y p l. W ła d y s ła w a Ł o s ia 36 - b y li g o to w i „ in te rw e n io w a ć u r z ą d u S z w ecji”, je d n a k „ u z y s k a n ie z e z w o le n ia n a fo rm o w a n ie p o ls k ic h o d d z ia łó w w S z w ecji” było „ p ra w ie w y k lu c z o n e ”3 7 . P o d o b n ą o p in ię , w p iśm ie s k ie ro w a n y m do m jr. d y p l. Iliń s k ie g o , w y ra z ił p łk d y p l. M itk ie w ic z . „ D o ty c h c z a s - s tw ie rd z ił M itk ie w ic z - n ie j e s t w y ja ś n io n e , ja k i e s ta n o w is k o z a jm ie r z ą d sz w e d z k i w s p r a w ie fo rm o w a n ia w S zw ecji n a s z y c h odd ziałó w . N a p o d s ta w ie ro z m ó w z tu te js z y m f in la n d z k im A tta c h é W o jsk o w y m i p r z e d s ta w ic ie le m d o w ó d z tw a s z w e d z k ic h o d d z ia łó w o c h o tn ic z y c h o ra z k o r e s p o n d e n c ji z n a s z y m A tta c h é W o jsk o w y m w H e ls in k a c h o d n io s łe m w ra ż e n ie , że n ie n a s tą p iło je s z c z e p o ro z u m ie n ie p o m ię d z y r z ą d a m i F in la n d ii i S zw ecji w tej s p ra w ie . M e ld o w a łe m o ty m N a c z e ln e m u D o w ó d z tw u , p ro s z ą c o u z y s k a n ie p o trz e b n y c h d ecy zji w d ro d z e d y p lo m a ty c z n e j. B ez ja s n e j d ecy zji S zw ed ó w n ic n ie z ro b im y ”38. S z w e c ja o b a w ia ła się re a k c ji Z w ią z k u S o w ieck ieg o i N ie m iec, d la te g o n ie w y r a z iła zg o d y n a fo rm o w a n ie p o lsk ie g o d y w iz jo n u n a jej te re n ie .
W p ołow ie s ty c z n ia 1940 r. w obec k o n ie c z n o śc i „ g ru n to w n e g o p rz e s z k o le n i a z a ró w n o p e r s o n e lu la ta ją c e g o , j a k i te c h n ic z n e g o p rz e z fa c h o w y c h i n s tr u k to r ó w n a n o w y m sp rz ę c ie , o ra z w z w ią z k u z b r a k ie m m a t e r i a ł u w o je n n eg o w F in la n d ii, d o ty c h c z a so w e k o n c e p c je o rg a n iz a c ji je d n o s te k lo tn ic tw a p o lsk ie g o n a te r e n ie F in la n d ii z o s ta ły z a n ie c h a n e . W obec te g o k w e s tia s p r z ę t u a n g ie ls k ie g o i w y e k w ip o w a n ia o d p a d a ”39. N e g a ty w n e s ta n o w is k o , ja k ie z a ję ła S z w e c ja , b r a k s p r z ę t u , k tó re g o n ie d o s ta r c z y ła W ie lk a B r y t a n i a i F r a n c ja o ra z tr u d n o ś c i z e w a k u a c ją p o ls k ic h p ilo tó w d o p ro w a d z iły do z a r z u c e n ia p o m y s łu s fo rm o w a n ia d y w iz jo n u lo tn ic z e g o z p ilo tó w in te r n o w a n y c h w k r a ja c h b a łty c k ic h .
W d n iu 22 s ty c z n ia 1940 r. o d b y ła się k o n fe re n c ja fra n c u s k o -p o ls k a , w k tó r e j u c z e s tn ic z y li g e n . V ic to r D e n a in 40 i g e n . J ó z e f Z a ją c 41. G en . D e n a in 35 A I P M S , s y g n . A .X I I .4 6 /1 , L i s t k p t . in ż . L . V u o l a s v i r t a d o m jr. d y p l. J . I li ń s k i e g o , 2 2 g r u d n ia 1 9 3 9 r. 36 W ł a d y s ł a w G o tf r y d L u d w ik Ł o ś ( 1 8 9 2 - 1 9 4 8 ) - p o ls k i a t t a c h é w o j s k o w y w H e l s i n k a c h w l a t a c h 1 9 3 5 - 1 9 4 1 . 37 A I P M S , s y g n . A .X I I .4 6 /1 , S p r a w o z d a n i e n r 1 p p łk . d y p l. W . Ł o s ia , a t t a c h é w o js k o w e g o w H e l s i n k a c h , 7 s t y c z n i a 1 9 4 0 r. 38 A I P M S , s y g n . A .X I I .4 6 /1 , L i s t p łk . d y p l. M i t k i e w i c z a d o m jr. d y p l. I li ń s k i e g o , 2 8 g r u d n i a 1 9 3 9 . 39 A I P M S , s y g n . L O T A .I V 2 /2 a , P i s m o g e n . J . Z a ją c a d o p p łk . d y p l. T. R u d n ic k ie g o , 1 2 l u t e g o 1 9 4 0 r. 40 V ic to r D e n a i n ( 1 8 8 0 - 1 9 5 2 ) - o d p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 9 d o c z e r w c a 1 9 4 0 s z e f fr a n c u s k o - p o ls k ie j m is j i w o js k o w e j p r z y r z ą d z i e R P n a w y c h o d ź s t w ie . 41 J ó z e f L u d w i k Z a ją c ( 1 8 9 1 - 1 9 6 3 ) - o d 6 p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 9 r. d o w ó d c a L o t n i c t w a i O b r o n y P r z e c iw lo t n ic z e j ; o d 2 2 l u t e g o 1 9 4 0 r. u z o s t a ł d o w ó d c ą P o l s k i c h S i ł P o w ie t r z n y c h .
o św ia d c z y ł, że F r a n c ja m a z a m ia r w y s ła ć do F in la n d ii 80 sa m o lo tó w m y ś liw sk ic h , a o n s a m o so b iśc ie z a jm ie się s p r a w ą o rg a n iz a c ji i sz y b k ie g o p r z e s z k o le n ia p o lsk ie g o d y w iz jo n u m y ś liw s k ie g o 42. G e n . S ik o rs k i u w a ż a ł, że n a jw ła ś c iw s z ą fo rm ą p om ocy d la F in la n d ii b y ło o b s a d z e n ie „od 2 do 5 e s k a d r lo tn ic z y c h - tj. 25 do 50 płato w có w . R e a liz a c ja te j fo rm y p om ocy m o ż liw a j e s t od r a z u , o ile ty lk o lo tn ic y n a s i o tr z y m a ją n ie z b ę d n y e k w ip u n e k i s p rz ę t. P r z e s z k o le n ie n a n o w y m s p rz ę c ie j e s t k w e s tią m a k s y m a ln ie 2 ty g o d n i”43, a pom oc r z ą d u p o lsk ie g o z a le ż y „ w y łą c z n ie od d o s ta r c z e n ia p rz e z s p rz y m ie rz o n e a r m ie sa m o lo tó w ”44.
W n o cie z 27 s ty c z n ia 1940 r., g e n . G a m e lin u w a ż a ł, że pom oc F in la n d ii w p o s ta c i lo tn ic tw a j e s t „ n ie z b ę d n a i p iln a ”. „W ydaje się to s to s u n k o w o p ro s te - tw ie r d z ił G a m e lin - w o d n ie s ie n iu do lo tn ic tw a m y śliw sk ie g o , i s t o t n ą p o m o c ą j e s t w y s ła n ie sa m o lo tó w m y ś liw s k ic h . T ru d n o ś ć j a k a się j e d n a k p o ja w ia , to że d o s tę p n a j e s t n ie w ie lk a lic z b a p ilo tó w fiń sk ie g o lo tn ic tw a . F r a n c ja z a m ie r z a p rz e c iw d z ia ła ć te j n ie k o rz y s tn e j s y tu a c ji p o p rz e z w y s ła n ie p o ls k ic h p ilo tó w do F in la n d ii. A le to z a jm ie tro c h ę c z a s u ”45.
R z ą d p o ls k i p ie r w o tn ie n ie b y ł z a in te r e s o w a n y w y s ła n ie m do F in la n d ii p o ls k ic h p ilo tó w z n a jd u ją c y c h się w e F r a n c ji, p o n ie w a ż u w a ż a ł, że m o że to o p ó ź n ić fo rm o w a n ie w o js k a p o ls k ie g o n a t e r e n i e F r a n c ji. G e n . S ik o rs k i w p iś m ie do p p łk . d y p l. T. R u d n ic k ie g o t a k p r z e d s ta w ił p o ls k ie sta n o w is k o : „ ro z u m ie ją c w a g ę f r o n tu fin la n d z k ie g o n ie m o ż e m y d o p u ścić, a ż e b y z o rg a n i z o w a n ie o d s u n ę ło z b y tn io re fo rm o w a n ie w o js k a w e F r a n c ji”46. N a le ż y t u p rz y p o m n ie ć , że d y w iz jo n b y łb y fo rm o w a n y ja k o d y w iz jo n d o d atk o w y . A r ty k u ł I u m o w y te c h n ic z n e j p o ls k o -fra n c u s k ie j p rz e w id y w a ł s fo rm o w a n ie dw óch d y w izjo n ó w m y ś liw s k ic h 47. J e d n a k p o d w p ły w e m s tr o n y fr a n c u s k ie j z m ie n ił z d a n ie u w a ż a ją c , że te g o ty p u a k c ja po zw o li n a sz y b sz e o d b u d o w a n ie p o ls k ie go lo tn ic tw a w e F ra n c ji.
F o rm o w a n y d y w iz jo n m y ś liw s k i m ia ł s k ła d a ć się z 2 e s k a d r, a „w eźm ie u d z ia ł w w a lk a c h n a te r e n ie F in la n d ii ja k o je d n o s tk a P o ls k ic h S ił P o w ie tr z n y c h p o d p o rz ą d k o w a n a p o d w z g lę d e m je j u ż y c ia D o w ó d z tw u F in la n d z k ie m u ”. D y w izjo n m ia ł z o s ta ć „c ałk o w icie w y p o sa ż o n y w s p r z ę t i m a t e r i a ł p rz e z w ła d z e f r a n c u s k ie , p lu s n ie z b ę d n y z a p a s i z o rg a n iz o w a n y n a p o d s ta w ie e t a tó w f r a n c u s k ic h ”. P ilo ci m ie li z o s ta ć p rz e s z k o le n i w e F r a n c ji n a s a m o lo ta c h C a u d ro n 714. K a d rę d y w iz jo n u m ia ło s ta n o w ić 30 pilotów , 1 o ficer tech n iczn y ,
42 J. Zając, op. cit., s. 308; W. Król, Zarys dzia ła ń polskiego lotnictw a we Francji 1940,
Warszawa 1988, s. 51.
43 AIPMS, sygn. PRM. 16/8, Notatka w sprawie pomocy dla Finlandii, 21 lutego 1940 r. 44 AIPMS, sygn. PRM. 16/9, Pismo gen. Sikorskiego do ministra Zaleskiego, 22 lutego 1940 r.
45 Service Historique de l’Armée de Terre à Vincennes w Paryżu, sygn. 27N8, dossier 3, Note Relative aux théâtres d’operations Finlandais et Scandinaves, 27 stycznia 1940 r.
46 AAN, Instytut Hoovera, MSZ, sygn. 245, Poselstwo RP w Helsinkach, 6 lutego 1940 r.
47 W. Biegański, Lotnictwo polskie we Francji w latach 1939—1940, „Wojskowy Przegląd
2 4 m e c h a n ik ó w sa m o lo to w y c h , 2 ra d io m e c h a n ik ó w , 2 r u s z n ik a r z y i 1 re fle k - to r z y s ta . Po p rz e s z k o le n iu p e rs o n e l d y w iz jo n u i s p r z ę t m ie li z o sta ć w y s ła n i do F in la n d ii”48.
P o ls k i a t ta c h é w o jsk o w y w H e ls in k a c h , w ra p o rc ie z 21 m a r c a 1940 r. s tw ie rd z ił, że „z o b ie c a n e j p o lsk ie j p om ocy w o jsk o w ej [...] p r z y b y ła do F i n l a n d ii je d y n ie e k ip a m e c h a n ik ó w lo tn ic z y c h , k t ó r a m ia ła m o n to w a ć sam o lo ty , p rz e z n a c z o n e d la p o ls k ic h e s k a d r . E k ip a t a z o s ta ła s k ie r o w a n a p rz e z F in ó w ty m c z a so w o do m ię d z y n a ro d o w e j e s k a d r y lo tn ic z e j i d w ó ch je j czło n k ó w b ra ło u d z ia ł w w a lk a c h ja k o p ilo c i”49. J a k d o tą d n ie u d a ło się p o tw ie rd z ić ty c h in fo rm a c ji.
F iń s k i m in is te r s p r a w z a g ra n ic z n y c h V a in o T a n n e r 50, w d n iu 13 g r u d n ia 1939 r., w y s tą p ił do F o r e ig n O ffice - z a p o ś re d n ic tw e m p o s ła b ry ty js k ie g o w H e ls in k a c h - T h o m a s a S n o w a 51 - z p ro p o z y c ją w y s ła n ia do p o r tu P e ts a m o tr z e c h p o ls k ic h n isz c z y c ie li52 o ra z d w ó ch o k rę tó w p o d w o d n y c h 53. P o s e ł S n o w d e p e sz o w a ł do c e n tr a li, że: „ fiń sk i m in is te r s p r a w z a g ra n ic z n y c h w y ra z ił p o w a ż n e ży c z e n ie, a b y so ju sz n ic y o tw o rz y li d ro g ę d o s ta w do F in la n d ii, w y sy ła ją c do P e ts a m o p o ls k ie o k r ę ty w o je n n e ”54. R ó w n o c z e śn ie p o se ł F in la n d ii w L o n d y n ie - G e o rg G r ip e n b e r g 55 - w d n iu 14 g r u d n ia 1939 r., o trz y m a ł p o le c e n ie od m i n i s t r a T a n n e r a , z a p ro p o n o w a n ia : „ a m b a s a d o ro w i p o ls k ie m u a b y p r z e b y w a ją c a w A n g lii p o ls k a m a r y n a r k a w o je n n a m o g ła w z ią ć u d z ia ł w o p e ra c ji w P e ts a m o i M u r m a ń s k u ”. P o s e ł z o s ta ł ró w n ie ż p o in fo rm o w an y , że p o se ł a n g ie ls k i: „zw róci sie z t ą s a m ą s p r a w ą do r z ą d u a n g ie ls k ie g o ”56.
J e d n o c z e ś n ie p o se ł F in la n d ii w L o n d y n ie G e o rg G rip e n b e rg , 15 g r u d n ia 1939 r., w ro z m o w ie z a m b a s a d o r e m E d w a r d e m R a c z y ń s k im 57 p r z e d s ta w ił p ro ś b ę r z ą d u fiń sk ie g o , a b y P o ls k ie o k r ę ty o czy ściły p o r t P e ts a m o z sił so
48 A I P M S , s y g n . L O T A .I V 2 /2 a , P i s m o g e n . J . Z a ją c a d o p p łk . d y p l. T. R u d n ic k ie g o , 1 2 l u t e g o 1 9 4 0 r. 49 A I P M S , s y g n . A .X I I .7 6 /1 ; S p r a w o z d a n i e n r 3 p p łk . d y p l. W . Ł o s ia , a t t a c h e w o js k o w e g o w H e l s i n k a c h , 2 1 m a r c a 1 9 4 0 r. 50 V a in o T a n n e r ( 1 8 8 1 - 1 9 6 6 ) - f i ń s k i p o l i t y k w l a t a c h 1 9 2 6 - 1 9 2 7 b y ł p r e m ie r e m F i n l a n d ii; o d 1 9 3 7 d o 1 9 3 9 r. p e ł n i ł f u n k c ję m i n i s t r a fin a n s ó w . W g r u d n iu 1 9 3 9 r. o b j ą ł s t a n o w is k o m i n i s t r a s p r a w z a g r a n ic z n y c h , a w 1 9 4 0 (p o w o jn i e z im o w e j) z o s t a ł m i n i s t r e m h a n d l u . W l a t a c h 1 9 4 2 - 1 9 4 4 p o n o w n ie b y ł m i n i s t r e m f in a n s ó w . 51 T h o m a s M a i t l a n d S n o w ( 1 8 9 0 - 1 9 9 7 ) - p o s e ł W ie lk ie j B r y t a n i i w H e l s i n k a c h w l a t a c h 1 9 3 7 - 1 9 4 0 . 52 M o w a o O R P „ G r o m ”; „ B u r z a ” i „ B ły s k a w ic a ”. 53 C h o d z iło o O R P „ O r z e ł” o r a z „ W ilk ”. 54 T h e N a t i o n a l A r c h iv e s w L o n d y n ie (d a le j: T N A ), F o r e ig n O ffic e (d a le j: F O ) 3 7 1 / 2 3 6 4 5 , N 7 3 6 6 , S n o w ’s t o F O t e l e g r a m n o . 2 2 4 , 1 3 g r u d n ia 1 9 3 9 r., J . N e v a k i v i , The A ppeal th a t Was N ever M a d e..., s. 8 7 . 55 G e o r g A c h a t e s G r ip e n b e r g ( 1 8 9 0 - 1 9 7 5 ) - p o s e ł F in la n d ii w L o n d y n ie w la t a c h 1 9 3 3 - 1 9 4 2 . 56 U l k o a s i a i n m i n i s t e r i o n a r k i s t o ( A r c h iw u m m i n i s t e r s t w a s p r a w z a g r a n ic z n y c h , d a le j: U M ) H e l s i n k i , s y g n . 1 0 9 C 2 d , T e l e g r a m m i n i s t r a T a n n e r a d o p o s ł a G r ip e n b e r g a , 1 4 g r u d n ia 1 9 3 9 . 57 E d w a r d B e r n a r d R a c z y ń s k i ( 1 8 9 1 - 1 9 9 3 ) - o d 1 9 3 5 d o 5 lip c a 1 9 4 5 r. a m b a s a d o r R P w L o n d y n ie ; w l a t a c h 1 9 4 1 - 1 9 4 3 b y ł r ó w n ie ż m i n i s t r e m s p r a w z a g r a n ic z n y c h .
w ie c k ic h i ty m s a m y m u m o ż liw iły d o s ta w ę z a o p a tr z e n ia do F in la n d ii. R a c z y ń s k i w y ra z ił je d n a k w ą tp liw o ść , czy B ry ty jc z y c y p la n y te z a a k c e p tu ją . J a k się o k a z a ło m ia ł ra c ję , A n g lia o d m ó w iła pom ocy, g d y ż o b a w ia ła się k o n f lik tu ze Z w ią z k ie m S o w ieck im . R a c z y ń s k i c a łą s p r a w ę so n d o w a ł w F o re ig n O ffice. Po n ie fo rm a ln e j ro z m o w ie z sz e fe m w y d z ia łu p ó łn o c n eg o F o re ig n O ffi ce s k o n s ta to w a ł, że e w e n tu a ln a a k c ja p o ls k ic h o k rę tó w m o g ła b y b yć p rz e p r o w a d z o n a ty lk o po w y p o w ie d z e n iu u m o w y m o rs k ie j lu b w y ję c iu sp o d je j d z ia ł a ń n i e k tó r y c h j e d n o s t e k p o ls k ic h 58. W t e l e g r a m i e z d n i a 17 g r u d n i a m in is te r A u g u s t Z a le s k i59 n a k a z a ł o d p o w ie d z ie ć p o sło w i F in la n d ii, że „w zg lę d y fo rm a ln e i te c h n ic z n e u n ie m o ż liw ia ją n a s z ą pom oc n a m o rz u , p o m im o n a js z c z e rs z y c h ch ęci cz y n n e g o p o p a r c ia ic h b o h a te r s k ie j o b ro n y ”60. P o ls k i m in is te r , o d p o w ia d a ją c n e g a ty w n ie n a p ro ś b ę fiń sk ie g o p o s ła k ie ro w a ł się p rz e ś w ia d c z e n ie m , że b r y ty js k a A d m ir a lic ja i r z ą d n ie z g o d z ą się n a u d z ia ł p o lsk ie j m a r y n a r k i w o je n n e j w p la n o w a n e j o p e ra c ji. A r g u m e n t o p rz e c iw n o śc ia c h te c h n ic z n y c h b y ł ty lk o z a w o a lo w a n ie m n e g a ty w n e g o s ta n o w is k a .
Z in ic ja ty w y p łk . d y p l. A le k s a n d r a K ę d z io ra 61 s z ta b N a c z e ln e g o W o d za w y s u n ą ł p r o je k t s tw o r z e n ia k o r p u s u e k sp e d y c y jn e g o o ra z o c h o tn icz ej f o rm a cji lo tn ic z e j z ż o łn ie rz y p o ls k ic h in te r n o w a n y c h n a L itw ie i Ł o tw ie. G en. S ik o rs k i u w a ż a ł z a n ie c e lo w e fo rm o w a n ie s p e c ja ln e j je d n o s tk i p o lsk ie j n a te r e n ie F r a n c ji, g d y ż o p ó źn iło b y to p ro c e s f o rm o w a n ia a r m ii p o lsk ie j, a le z a a k c e p to w a ł p la n w y s ła n ia do F in la n d ii ż o łn ie rz y in te r n o w a n y c h n a L itw ie i Ł o tw ie 62. Z p o d o b n ą s u g e s tią w y k o r z y s ta n ia p o ls k ic h s ił z b ro jn y c h w F in la n d ii w y s z e d ł r ó w n ie ż r z ą d b r y ty js k i. J u ż 11 g r u d n i a 19 3 9 r. r o z p a tr y w a n o w F o re ig n O ffice p ro p o zy c ję b ry ty js k ie g o a m b a s a d o r a w R y d ze - W illia m a O rd e - d o p ro w a d z e n ia do u w o ln ie n ia żo łn ierzy p o lsk ich in te rn o w a n y c h n a Ł o tw ie i w y s ła n iu ic h z a p o śre d n ic tw e m Szw ecji n a pom oc w alczącej F in la n d ii63.
N a p o s ie d z e n iu R a d y M in istró w , w d n iu 2 s ty c z n ia 1940 r., d y s k u to w a n o n a d s p r a w ą w o jsk o w ej pom o cy d la F in la n d ii. M in is te r s p r a w z a g r a n ic z n y c h A u g u s t Z a le s k i p r z e d s ta w ił tr u d n o ś c i, ze s tr o n y Ł o tw y i E s to n ii, ja k ie n a p o
58Polskie D okum enty D yplom atyczne (d a le j: PDD): 1939 w rzesień-grudzień, r e d . W . R o j e k ; w s p ó łp r . P. D łu g o ł ę c k i , M . K o n o p k a -W ic h r o w s k a , M . P r z y ł u s k a , W a r s z a w a 2 0 0 7 , d o k . n r 4 3 8 , s . 5 3 9 .
59 A u g u s t Z a le s k i ( 1 8 8 3 - 1 9 7 2 ) - o d 1 p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 9 d o 2 2 s i e r p n i a 1 9 4 1 m i n i s t e r s p r a w z a g r a n ic z n y c h w g a b i n e t a c h g e n . S ik o r s k ie g o .
60 I b id e m , d o k . n r 4 4 2 , s . 5 4 2 . S z e r z e j n a t e n t e m a t zo b .: M . A d a m i a k , Projekt w ysłania polskiej m arynarki wojennej do Petsam o podczas w ojny sowiecko-fińskiej, „ S t u d ia H i s t o r i c a G e d a n e n s i a ”, 2 0 1 1 , t. II, s . 1 3 - 2 7 ; K . T a r k a , Z L itw y do Finlandii? Polacy w wojnie sowiecko- fińskiej, „ Z e s z y t y H i s t o r y c z n e ”, 1 9 9 6 , z . 1 1 5 , s. 2 2 0 - 2 2 3 .
61 A l e k s a n d e r K ę d z io r ( 1 8 9 7 - 1 9 8 6 ) - p łk d y p l. a r t y le r ii, o d p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 9 d o p o ło w y m a j a 1 9 4 0 s z e f s z t a b u N a c z e l n e g o W o d z a .
62P S Z , t. II, s . 4 5 ; J . Z a ją c , o p . c it., s . 2 7 5 - 2 7 6 i 2 8 0 ; C .G . M a n n e r h e im , W spomnienia,
W a r s z a w a 1 9 9 6 , s . 2 5 5 ; M . A d a m i a k , Projekt w ysłania żołnierzy polskich internow anych na L itw ie i Łotwie n a fro n t sowiecko-fiński, „ D z ie je N a j n o w s z e ”, R . X L I, 2 0 0 9 n r 1, s. 7 5 - 8 1 .
ty k a ł a s p r a w a p rz y jś c ia z p o m o c ą F in la n d ii. M in is te r o św ia d c z y ł, że: „Ł o tw a i E s to n ia , u z a le ż n io n e od Sow ietów , n ie w y d a d z ą s p r z ę tu p o lsk ie g o , b e z k tó re g o po m o c p o ls k a w s a m y m m a te r ia le lu d z k im n ie p r z e d s ta w ia ła b y w a r to ści”, p o n ie w a ż F i n la n d ia „ s p r z ę tu n ie p o s ia d a ”. D a le j s tw ie rd z ił, że je d y n y m s k u te c z n y m sp o so b e m pom o cy b y ło b y „ u z y s k a n ie zgody F r a n c ji n a o d s tą p ie n ie P o lsc e n a t e n cel części m a t e r i a ł u w o je n n e g o sz w e d z k ie g o , o k tó re g o k u p n o a lia n c i p r o w a d z ą w ła ś n ie ro k o w a n ia ze S z w e c ją ”. G en . S ik o r s k i d o d ał, że „A n g lia n ie g o d zi się n a u ż y cie flo ty p o lsk ie j d la p om ocy F in la n d ii, p o w o łu ją c się n a b r a k s t a n u w o je n n e g o p o m ię d z y A n g lią a S o w ie ta m i”. M in is tro w ie , g e n . K a z im ie rz S o s n k o w s k i6 4 i H e n r y k S t r a s b u r g e r6 5, p r z e s tr z e g li p rz e d w s z e lk im i n ie r e a ln y m i g e s ta m i. R z ą d po lecił m in is tr o w i Z a le s k ie m u „ p rz e p ro w a d z e n ie ro k o w a ń z F r a n c ją o w y e k w ip o w a n ie o d d z ia łu p o lsk ie g o z 5 0 0 0 lu d z i p rz y p om ocy m a t e r i a ł u sz w e d z k ie g o ”6 6. P o p o d p is a n iu - 4 s ty c z n ia 1940 r. - p o ls k o -fra n c u s k ie j u m o w y w o jsk o w ej, g e n . S ik o rs k i w ro z m o w ie z p r e m ie r e m D a la d ie r e m p o d k re ś lił „ z n a c z e n ie w o jn y fin la n d z k ie j, k t ó r a s t w a r z a a lia n to m n o w e m o żliw o ści, p o d w a r u n k ie m w y k o r z y s ta n ia ich, p r z y czym w w y ra ź n y sp o só b o c e n ia ł b o lsz e w iz m ja k o k o lo s o sła b e j s t r u k t u r z e w e w n ę trz n e j i m a ło w a rto śc io w e j a r m ii. Z a z n a
czył, że w y p a d k i fin la n d z k ie go n ie zaskoczyły, g d y ż z d a n ie co do w a rto ś c i a r m ii so w ieck iej m ia ł ju ż d a w n o w y ro b io n e . S ą d z i, że n a le ż y n a o d c in k u F in la n d ii p rz e jś ć do ofensyw y, p rz y czym w id z i n a w e t m o żliw o ść u d z ia łu p o lsk ie g o . E w a k u a c ja ż o łn ie rz y z L itw y i Ł o tw y m o że p o zw o lić n a s tw o rz e n ie p o lsk ie j b r y g a d y i lo tn ic tw a , k tó r e m u A n g lic y c h c ą d a ć a p a ra ty . U w a ż a za m o żliw e, p o m im o tr u d n o ś c i te c h n ic z n y c h , u ż y c ie p o lsk ie j m a r y n a r k i w o je n n ej do d z ia ła n ia n a M u r m a ń s k i e w e n tu a ln ie n a M o rz e B ia łe ”. P r e m ie r D a la - d ie r s tw ie rd z ił, że „ s p r a w a F in la n d ii d a je o b e c n ie b a rd z o d o b rą o d sk o c z n ie d la p e w n y c h p o s u n ię ć o w a ż n o śc i z a s a d n ic z e j. Z a ró w n o o d m o w a F in la n d ii n a p ro p o zy cje ro s y js k ie i je j w y tr w a ła o b r o n a p r z e d n a ja z d e m z a sk o c z y ły ś w ia t c a ły i s ta n o w ią n ie s p o d z ia n k ę o g ro m n e j w a g i p o lity c z n e j, p o m y ś ln e j d la a lia n tó w ”. D a le j z a d e k la r o w a ł się „za o t w a r t ą w o jn ą ” ze Z w ią z k ie m S o w iec k im , d o d a ją c , że g łó w n ą p r z e s z k o d ą s ą A nglicy, k tó rz y „ h a m u ją ” c a łą ak cję. „ J e d n a k - j a k s tw ie r d z ił f r a n c u s k i p r e m ie r - i o n i [A nglicy] ju ż e w o lu u ją ”, g d y ż n a o d b y te j p r z e d ty g o d n ie m m ię d z y so ju sz n ic z e j R a d z ie W o jen n ej z a u w a ż y ł z m ia n ę s ta n o w is k a . P o n a d to d o d a ł, że „ F r a n c ja u d z ie la p om ocy F i n la n d ii z u p e łn ie o tw a rc ie , o sie m d n i te m u w y s ła ła 25 n a jn o w s z y c h m y ś liw 64 K a z im ie r z S o s n k o w s k i ( 1 8 8 5 - 1 9 6 9 ) - g e n . b r o n i z 11 l i s t o p a d a 1 9 3 6 r., w e w r z e ś n i u 1 9 3 9 r. d o w ó d c a F r o n t u P o ł u d n i o w e g o , o d 1 6 p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 9 d o 2 5 s i e r p n i a 1 9 4 1 r. m i n i s t e r b e z t e k i w r z ą d a c h g e n . S ik o r s k ie g o ; o d l i s t o p a d a 1 9 3 9 d o 3 0 c z e r w c a 1 9 4 0 r. k o m e n d a n t ZW Z. 65 H e n r y k S t r a s b u r g e r ( 1 8 8 7 - 1 9 5 1 ) - d o w r z e ś n i a 1 9 3 9 r. p r z e w o d n ic z ą c y R a d y N a c z e ln e j „ L e w ia t a n a ”, o d p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 9 d o g r u d n ia 1 9 3 9 r. p o d s e k r e t a r z s t a n u w P r e z y d i u m R a d y M in is t r ó w ; o d g r u d n ia 1 9 3 9 d o c z e r w c a 1 9 4 2 r. m i n i s t e r s k a r b u o r a z p r z e m y s ł u i h a n d l u w g a b i n e t a c h g e n . S ik o r s k ie g o .
66Protokoły z posiedzeń R ady M inistrów Rzeczypospolitej Polskiej, (d a le j: PPRM), t. I,
pa źd ziern ik 1939 - czerwiec 1940, r e d . n a u k . M . Z g ó r n ia k , o p r a c . W . R o je k p r z y w s p ó łp r a c y A . S u c h c it z a , K r a k ó w 1 9 9 4 , p r o to k ó ł z 2 s t y c z n i a 1 9 4 0 r., s. 1 3 3 .
s k ic h M o r a n e ’ów 67, w y s y ła d u żo b r o n i d la p iech o ty , d z ia ła 75 i 105 m m , i n a jn o w s z e n a w e t p p a n c . A n g licy ro b ią to sam o , a w ięc g d y b y n a w e t n ie w y p o w ied z ieli w ojny, to p rz e z teg o ro d z a ju fo rm ę pom ocy m oże n a w e t ła tw o do teg o dojść. I t u z n o w u p o d k re ślił, że te g o ro d z a ju m ożliw ość F ra n c ji o d p o w iad a. Z n a jw ię k s z y m z a in te re s o w a n ie m p rz y ją ł s u g e s tię g en . S [ik o rsk ieg o ] o fensyw y n a o d c in k u fin la n d z k im ”. P o d k re ś lił ró w n ie ż , że „ sk ie ro w a n ie n a pom oc F in la n d ii je d n o s te k m o rs k ic h flo ty p o lsk iej m ogłoby m ieć d o n io słe z n a c z e n ie d la P o ls k i p rz e z w ciąg n ięcie A n g lii do b e z p o śre d n ie j a k cji p rz e c iw ro sy jsk ie j”68.
W r a p o rc ie z 7 s ty c z n ia 1940 r. a t ta c h é w o jsk o w y w H e ls in k a c h - p p łk . d y p l. W ła d y s ła w Ł o ś - p is a ł, że po w y b u c h u w o jn y „w iele p o w a ż n y c h o so b i sto śc i, n ie w y łą c z a ją c M a r s z a łk a M a n n e r h e im a o ra z sz e fa O d d z ia łu II S z ta b u G e n e ra ln e g o , w ro z m o w a c h z P o s łe m RP, w z g lę d n ie ze m n ą , zaczęło la n s o w a ć m y śl u z y s k a n ia w ojskow ej p om ocy d la F in la n d ii od P o lsk i. W y p ły w ało to z p o c z u c ia o s a m o tn ie n ia p o lity c z n e g o i o p ie ra ło się n a z a ło ż e n iu , że ty lk o P o ls k a i F i n l a n d i a s ą w s t a n i e w o jn y z S o w ie ta m i. I n s y n u a c je t e sz ły w c z te re c h k ie r u n k a c h :
1) P r z e tr a n s p o r to w a n ie całej a r m ii p o lsk ie j z F r a n c ji do F in l[a n d ii]. 2) A k c ja flo ty w o je n n e j p o ls k ie j ( w s p ó łp ra c u ją c e j z f lo tą a n g [ie ls k ą ], w re jo n ie P e ts a m o - M u r m a ń s k .
3) A k cja p o lsk ich łodzi p o dw odnych (in te rn o w a n y c h w Szw ecji) n a B a łty k u . 4) S fo rm o w a n ie p o lsk ie g o o d d z ia łu o c h o tn icz eg o z ż o łn ie rz y in te r n o w a n y c h n a L itw ie i Ł o tw ie ”69.
N a p o s ie d z e n iu r z ą d u , w d n iu 9 s ty c z n ia 1940 r., g e n . S ik o rs k i o z n a jm ił, że g en . V ic to r D e n a in złożył p ro p o zy cję w y s ła n ia do F in la n d ii „fo rm acji p o l s k ic h tw o rz o n y c h n a te r y to r iu m f r a n c u s k im ”. P r e m ie r z a s u g e ro w a ł p ro p o z y cję tę o d rz u c ić , g d y ż „p rzy jęcie je j z a sz k o d z iło b y s p r a w ie u tw o r z e n ia A rm ii P o lsk ie j w e F r a n c ji”. G e n e r a ł S ik o rs k i zw ró cił u w a g ę n a f a k t, „że d o ty c h c z a s n ie by ło ż a d n y c h k ro k ó w ze s tr o n y F in la n d ii w obec P o ls k i” - co j a k tłu m a c z y ł - w y n ik a ło z o b a w F in ó w p rz e d n a r a ż a n ie m się N iem co m . O św ia d c z y ł, że z a k o m u n ik o w a ł F ra n c u z o m , iż „ R ząd P o ls k i m ó g łb y n a cele e k sp e d y c y jn e g o o d d z ia łu do F in la n d ii p o s ta w ić do d y sp o zy cji w o jsk o w y c h in te r n o w a n y c h n a L itw ie , k tó ry c h j e s t około 10 0 0 0 70 w ra z z c e n n y m w d a n y m w y p a d k u P ią ty m
67 M o r a n e - S a u li n e r , s a m o lo t y p r o d u k o w a n e p r z e z f r a n c u s k ą w y t w ó r n i ę A e r o p la n s M o r a - n e - S a u l n i e r . 68 PPRM , t. I, p r o t o k ó ł z 1 0 s t y c z n i a 1 9 4 0 r., S p r a w o z d a n i e z p o d p i s a n i a u m ó w fr a n c u s k o - p o l s k i c h z a ł ą c z n i k 1 4 A , s . 1 6 8 - 1 6 9 . 69 A I P M S , s y g n . A . X I I .7 6 /1 , S p r a w o z d a n i e n r 1 p p łk . d y p l. W . Ł o s ia , a t t a c h é w o js k o w e g o w H e l s i n k a c h , 7 s t y c z n i a 1 9 4 0 r. 70 P o k a m p a n i i w r z e ś n io w e j g r a n ic e l i t e w s k ą p r z e k r o c z y ły o d d z ia ł y g a r n i z o n u w i l e ń s k i e g o w r a z z o ś r o d k a m i z a p a s o w y m i i i n s t y t u c j a m i t y ło w y m i, o d d z ia ł y g r u p y o p e r a c y jn e j g e n . W a c ła w a P r z e ź d z ie c k ie g o w r a z z c z ę ś c i ą w ła d z a d m i n i s t r a c y j n y c h i p o lic ji. Ł ą c z n i e g r a n ic e p r z e k r o c z y ło 1 3 8 0 0 ż o łn ie r z y , w t y m 2 5 0 0 o fic e r ó w , 9 3 0 0 s z e r e g o w y c h i p o d c h o r ą ż y c h , i o k . 2 3 0 0 p o lic j a n tó w . N a t e n t e m a t zo b .: P. Z a r o ń , L udność polska w Z w ią zk u R adzieckim w czasie I I wojny światowej, W a r s z a w a 1 9 9 0 , s. 6 4 . W k o ń c u g r u d n ia 1 9 3 9 r. n a te r e n ie L itw y b y ło in t e r n o w a n y c h o k o ło 1 ,5 t y s . o f ic e r ó w i 7 t y s . s z e r e g o w y c h ż o łn ie r z y . Z ob.: K . T a r k a , o p . c i t ., 2 2 0 - 2 2 3 .
P u łk ie m L o tn ic z y m ”71. S ik o rs k i w s k a z y w a ł n a tr u d n o ś c i w p r z e r z u c e n iu ty c h sił „ze w z g lę d u n a n ie p r z y ja z n e s ta n o w is k o z a ję te p rz e z r z ą d ło te w s k i, k tó r e d a ło b y się z m ie n ić - je g o z d a n ie m - g d y b y u d a ło się p o z y s k a ć d la całej s p ra w y S zw ecję. P o m y sł b y ł n ie r e a ln y , p o n ie w a ż n ie n a le ż a ło się sp o d zie w ać, a b y L itw a i Ł o tw a w y ra z iły zgodę n a w y ja z d żo łn ierzy , k tó rz y w n ie d a le k ie j p rz y sz ło śc i m ie lib y w a lczy ć p rz e c iw A rm ii C z e rw o n e j. P r e m ie r w p la n o w a n e j a k c ji c h c ia ł w y k o rz y s ta ć flo tę , je d n a k n a je j u ży c ie p o tr z e b n a b y ła z g o d a W ielk iej B r y ta n ii. S ik o r s k i s tw ie rd z ił, że A n g lia e w o lu u je w „ k ie r u n k u w ojny z R o s ją ”72.
J a k w s p o m n ia n o w yżej, g e n . S ik o r s k i b y ł p rz e c iw n y w y s ła n iu do F i n l a n d ii je d n o s te k p o ls k ic h fo rm o w a n y c h n a te r e n ie F r a n c ji, a le po k o le jn y c h ro z m o w a c h z F r a n c u z a m i z m ie n ił z d a n ie . N a p o s ie d z e n iu , 2 4 s ty c z n ia 1940 r., m ó w ił o k o rz y ś c ia c h w y p ły w a ją c y c h ze w sp ó ln e j a k c ji, g dyż ob o k p o lsk iej b ry g a d y „ je d n o c z eśn ie m a j ą b yć sfo rm o w a n e ta k ż e b r y g a d y f r a n c u s k a i k a n a d y js k a ”. P r e m ie r s łu s z n ie z a u w a ż y ł, że „ w y sła n ie ty c h tr z e c h b r y g a d w c ią g a A n g lię i F r a n c ję w f a k ty c z n ą w o jn ę z R o sją ”, co by ło d la P o ls k i „ze w sz e c h m ia r p o ż ą d a n e ”. G e n e r a ł z a z n a c z y ł, że „ w y sła n ie fr a n c u s k ie j i k a n a d y js k ie j b ry g a d y n a s t ą p i je d n o c z e ś n ie z p o ls k ą ”, a „p rzy b y cie ty c h b r y g a d do F i n l a n d ii n ie w c z e śn ie j n iż 15 k w ie tn ia ”. S ik o r s k i w ą tp ił w to , że F i n l a n d i a t a k d łu g o b ę d z ie w a lc z y ła , a le P o ls k a i t a k o d n ie s ie „ k o rz y ść [z] a n g a ż o w a n ia się a lia n tó w w p o lity k ę a n ty s o w ie c k ą ”. M in is te r Z a le s k i o św ia d c z y ł, że „ w s p ó łd z ia ła n ie z a l i a n t a m i w F i n l a n d i i j e s t k o n ie c z n e i o z n a c z a w a ż n ą z m ia n ę p o s ta w y a lia n tó w w s t o s u n k u do s o w ie tó w ”. N a t o m i a s t m i n i s t e r S t a n i s ł a w S tr o ń s k i z w ró c ił u w a g ę , że „ w sp ó ln e w y s tą p ie n ie z a l i a n t a m i p rz e c iw k o R o sji so w ie c k ie j o z n a c z a p r z e k r e ś le n ie z a ję te g o w sw o im c z a s ie p r z e z lo r d a H a lif a x a w s t o s u n k u do R o sji”. M in is te r S o s n k o w s k i o p o w ie d z ia ł s ię z a w y s ła n ie m o d d z ia łó w p o ls k ic h do F in la n d ii, a le a p e lo w a ł, a b y „n ie z a n ie d b y w a ć s p r a w y o d d z ia łó w z n a jd u ją c y c h się n a L itw ie i Ł o tw ie ”. R a d a M in is tr ó w u c h w a liła u tw o r z e n ie i w y s ła n ie do F in la n d ii s a m o d z ie ln e j b r y g a d y 73. 71 G r a n ic ę ł o t e w s k ą p r z e k r o c z y ło 1 3 1 5 ż o łn ie r z y , w t y m 1 7 6 o fic e r ó w . B y l i to ż o łn ie r z e z p u ł k u K o r p u s u O c h r o n y P o g r a n i c z a „ G łę b o k ie ”, b r a s ł a w s k i b a t a l i o n O b r o n y N a r o d o w e j , 5 p u ł k l o t n i c z y ( p e r s o n e l la t a j ą c y i m e c h a n i c y - d o w ó d c ą te j j e d n o s t k i b y ł p p łk p il o t T a d e u s z P io tr o w ic z ) o r a z s tr a ż g r a n ic z n a . Zob.: E . J e k a b s o n s , Uchodźcy wojskowi i cywilni z Polski na Łotwie 1939-1940, w : S tu d ia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, 1 9 9 5 , t. 3 0 , s. 1 3 0 - 1 3 1 ; P. Ż a ro ń , o p . c it., s. 6 4 . 72PPRM , t. I, p r o t o k ó ł z 9 s t y c z n i a 1 9 4 0 r., s. 1 5 3 . 73 I b id e m , p r o t o k ó ł z 2 4 s t y c z n i a 1 9 4 0 r., s. 1 8 9 - 1 9 0 . W p l a n a c h o d b u d o w y W o js k a P o l s k ie g o w e F r a n c j i n i e p r z e w id y w a n o S a m o d z ie l n e j B r y g a d y S t r z e lc ó w P o d h a l a ń s k i c h . Z o s t a ła o n a s fo r m o w a n a w y ł ą c z n i e n a f r o n t s o w i e c k o - f iń s k i. D o w ó d c ą b r y g a d y z o s t a ł g e n . b r y g . Z y g m u n t B o h u s z - S z y s z k o . O r g a n iz a c ja te j j e d n o s t k i z o s t a ł a u k o ń c z o n a p o d k o n ie c l u t e g o 1 9 4 0 r. P o k a p i t u l a c j i F i n l a n d i i b r y g a d a z o s t a ł a p r z e z n a c z o n a n a f r o n t z a c h o d n i, a p o a t a k u N i e m i e c n a N o r w e g ię z o s t a ł a w y s ł a n a d o N o r w e g i i ( N a r w ik ).
