A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOGICA 22, 1998
Ilona Skupińska-Lovset
PRYW ATNA A PO T E O Z A W SYRII OKRESU RZYM SK IEGO UW AGI N A D T O N D E M BRĄZO W YM
Z N A L E ZIO N Y M W CAESAREI PA N E A S
K w estii apoteozy w sztuce rzymskiej pośw ięconych jest wiele publikacji. Szczególnie znane są przypadki apoteozy oficjalnej związanej z kultem cesarza i jego rodziny. Z pry w atn ą apoteozą spotykam y się głównie w sztuce sepulkralnej.
R óżne są jej filozoficzne i religijne uw arunkow ania. Jeżeli chodzi o R zym - m iasto, być m oże najbardziej zn an ą jest w ypow iedź M a rk a T uliusza C ycerona dotycząca jego zmarłej córki T ulii1. Cycero uspraw iedliw ia apoteozę córki jej ziemskimi cnotam i (virtutes). T akie uzasadnienie jest uw arunkow ane stoicką filozofią w yznaw aną przez C ycerona, w edług której egzystencję w zaśw iatach zbliżoną do egzystencji boskiej, m oże zapew nić tylko praw e życie n a ziemi. O dm ienne uzasadnienia są przytaczane w innych obszarach św iata antycznego, lecz ich isto tn ą częścią p raw ie bez w yjątku będzie oczekiw ana n ag ro d a za cnotliw e życie ziemskie.
W literaturze archeologicznej problem apoteozy pryw atnej zo stał d o -strzeżony przy interpretacji znalezisk typu figuralnego, zwykle o ch arakterze portretow ym , gdzie o soba fizyczna została w yposażona w pew ne atry b u ty b o sk ie2. P rzypadkiem szczególnym są według niem ieckiego arch eo lo g a H . W redego tzw. Porträtlose Grabstatuen3, k tó re om aw ia n a podstaw ie znalezisk z w yspy A n d ro s4-. O d k ry ta tam grupa statu ary czn a zaw iera figurę H erm esa o raz zm arłej kobiety przedstaw ionej w typie H erk u lan k i. W tym
1 C. J. C l a s s e n , Romulus in der römischen Republikk, „Philologus” 1962, H. 106, s. 197-199. 2 Podstawowym opracowaniem jest tu publikacja: H. W r e d e , Consecratio in formam
deorum, Mainz 1981. Tamże wyczerpująca literatura przedmiotu.
3 Tamże, s. 25.
4 S. K a r o u s o s , Der Hermes von Andros und seine Geföhriin, „Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung” 1969, H. 84, s. 143-157. Abb. 66-76.
p rzy p ad k u H erm es m oże być interpretow any w funkcji przew odnika dusz, P sychopom posa.
H erm es podający rękę zm arłem u przedstaw iony jest też n a steli grobow ej pochodzącej z terenu stolicy pań stw a Seleukidów - A n tio ch ii5 i w skazuje n a obecność przedstaw ień tego typu w Syrii okresu hellenistycznego.
N a steli grobow ej datow anej na I w. p.n.e. w zb iorach M uzeum N a ro -dow ego w Bejrucie6 przedstaw iony jest zm arły o imieniu Serapion w tow arzys-tw ie bogini Tyche. N a hellenistycznej steli pochodzącej z Seleucji nad O rontem , znajdującej się dzisiaj w zbiorach M uzeum Sztuki U niw ersytetu w P rinceton, zm arła o im ieniu T ryphe w yobrażona jest w pozie zapożyczonej od kolosalnego posągu bóstw a opiekuńczego A ntiochii d łu ta E utychidesa, tzw. T yche z A ntiochii7.
Znalezione w ro k u 1964 to n d o brązow e, dziś w zbiorach Syryjskiego M uzeum N arodow ego w D a m a szk u 8, nie m oże być interpretow ane w sposób ta k jednoznaczny ja k opisane powyżej przykłady z epoki hellenistycznej. W oczach au to rk i, zabytek ten rów nież należy rozp atry w ać w kategoriach apoteozy pryw atnej, chociaż fakt jej w ystępow ania w Syrii okresu rzym skiego jest negow any przez W redego9. T o n d o znaleziono w grobie w m iejscowości B anijas, starożytnej Caesarei F ilipa, zwanej także C aesarea P aneas. M iasto to założone zostało n a m iejscu osady B aalgad przy źródłach Jo rd a n u przez tetra rch ę F ilipa, syna H e ro d a W ielkiego, a przem ianow ane n a N eronias przez A grypę II (rys. 1).
W przeciwieństwie do Julias, stolicy toparchii G aulanitis, fundacji F ilipa, położonej n a północnym k rań cu Jeziora Galilejskiego n a m iejscu osady B ethsaida, C aesarea była praw dziw ym m iastem typu hellenistycznego. Biła o n a m onety dato w an e według ery swej fundacji, a więc ro k u 2 p.n.e. Z am ieszkana była głównie przez ludność zhellenizow aną, je d n a k z p ow ażną dom ieszką ludności żydowskiej. P osiadała rozległe tereny wiejskie, m ianow icie P aneas, region obejm ujący okolice źródeł Jo rd a n u , oraz U lath a, region
5 H. S e y r i g , Antiquités syriennes. Troisième serie, „Syria” 1939, t. 20, s. 314, ill. 8 (H. S e y r i g , Antiquités syriennes, Paris 1946, s. 45, no. 16, ill. 8); Inscriptions grecques et latines de la Syrie, t. 3, 1, 512, no. 940; K. P a r l a s с a, Ein alexandrinisches Grabrelief aus
Beirut, „Archäologischer Anzeiger” 1971, s. 206, Abb. 4; E. P f u h l , H. M o e b i u s , Die ostgriechischen Grabreliefs, Bd. 1, Mainz 1974, s. 45; K. P a r l a s c a , Syrische Grabreliefs hellenistischer und römischer Zeit, 3. Trier Winckelmannsprogramm 1981 (1982), s. 8, Taf. 5.3.
6 P a r l a s c a , Syrische Grabreliefs..., s. 8, Taf. 1:2; W r e d e , Consecratio. ., s. 25, 68, PI. 13: 2.
1 P a r l a s c a , Syrische Grabreliefs..., s. 7, Taf. 4: 2.
8 Pragnę podziękować Dyrekcji Starożytności i Muzeów Syryjskiej Arabskiej Republiki za zezwolenie na studium i fotografowanie tego zabytku, oraz pracownikom Muzeum za ich pomoc. Moja wdzięczność odnosi się też do władz i pracowników innych muzeów syryjskich, gdzie prowadziłam badania. No. С 16 967, wystawiony w gablocie nr 6 w „Pierwszej Galerii” .
9 W r e d e , Consecratio..., s. 42: „Die syrische Bereich kennt in der Kaiserzeit keine Privatdeifikationen” .
Rys. 1. Południowa Syria w okresie rzymskim. Rysunek autorki
jezio ra S em achonitis10. N ow y T estam ent11 w zm iankuje o w ioskach C aesarei P aneas ja k b y to były rozległe tereny, k tó re m o żn a p o ró w n a ć do posiadłości
10 A. H. M. J o n e s , The Cities o f the Eastern Roman Provinces, Oxford 1971, s. 282. 11 Ewangelia według św. Marka, VIII, 27, Pismo Święte Nowego Testamentu, tłum. z języka greckiego ks. S. Kowalski, Pax, Warszawa 1990. W tej wersji użyte jest określenie „osada” nie „wioska” : „dalej do osad koło Cezarei Filippi” .
m iast w rodzaju T y ru czy Sydonu. D a n e zaczerpnięte ze źródeł pisanych w skazyw ałyby więc n a m iasto o kulturze m ieszanej judeo-greckiej, lecz z przew agą elem entów hellenistycznych. Poniew aż b ad a n ia archeologiczne tego o biektu nie były przeprow adzone, b rak u je d anych z zakresu k u ltu ry m aterialnej. Położenie miejscowości n a obszarze, któ ry od trzydziestu lat objęty jest działaniam i w ojennym i, spraw ia, że wszelkie b a d a n ia terenow e są utrud n io n e.
OPIS ZABYTKU
T o n d o należy d o najw ażniejszych zabytków ruchom ych pochodzących z terenu należącego do Caesarei Paneas. Było ono wielokrotnie wzm iankow ane
Rys. 2. Tondo brązowe. Syryjskie Muzeum Narodowe, Damaszek (nr inw. 16 967). Rysunek autorki
w literaturze przedm iotu, lecz dotychczas nie o p ublikow ane n a u k o w o 12 (rys. 2). P od względem form alnym zabytek należy określić ja k o imago
clipeata, przedstaw ienie p o rtreto w e um ieszczone w ra m a ch okrągłej tarczy.
Jest to fo rm a rzym ska o charak terze dekoracyjnym , często w iązana z a r-ch itek tu rą triu m faln ą i g ro b o w ą13 o raz z d ek o racją sarkofagów rzym skir-ch. P rzykładow o m o żn a tu w spom nieć o dekoracji fro n tu sark o fag u rzym skiego z terenów południowej Syrii14, na którym widzimy po śro d k u p o rtret zm arłego typu imago clipeata, unoszony po obu stronach przez uskrzydlone W iktorie z gałązką palm ow ą w ręku, sym bolem zwycięstwa nad śm iercią. Z terenów Syrii południow ej jest m i znany drugi zabytek tego rodzaju, w ykonany w gipsie i m alow any, najpraw dopodobniej z okresu ju lijsko-klaudyjskiego15.
ПТП OIÓW. ĘE3 Tondo, otw ór. Tondo. przekrój S k a la 1 : 5.
Rys. 3. Schemat umocowania popiersia w tondzie oraz przekrój przez tondo z zarysem popiersia. Rysunek autorki
12 H. K l e n g e l , Syria Antiqua. Vorislamische Denkmäler der Syrischen Arabischen Republik, Leipzig 1971, s. 98 (fotografia); В. Z o u h d i , Catalogue du Musée National de Damas, Damas 1976, s. 90, no. 30; Ebla to Damascus. Art and Archaeology o f Ancient Syria. An exhibition from the Directorate-General o f Antiquities and Museums, Syrian Arab Republic,
ed. H. W e i s s , Washington D.C., 1985, no. 210, s. 413 i n., fotografia; M. A b u - l - F a r a j A l - U s h , A. J o u n d i , B. Z o u h d i , Concise guide. National Museum o f Damascus, Damas
1992, s. 89, Fig. 8.
13 Dane o rzymskim pochodzeniu imago clipeata w kontekście grobowym zestawia R . W i n k e s , Pliny's Chapter on Roman Funereal Customs in the Light o f Clipeatae Imagines, „American Journal o f Archaeology” 1979, vol. 83, s. 48 i n.; także D . E. E. K l e i n e r w Roman Funerary Altars with Portraits, New York 1987, s. 273 i n.
14 Syryjskie Muzeum Narodowe w Damaszku, no. C.144. Długość 232 cm, wysokość 56 cm. Bazalt. Z miasta Suweida (starożytna Dionisias).
15 Jest to tondo małych rozmiarów z popiersiem męskim. Wystawione w gablocie w Sali Haurańskiej Syryjskiego Muzeum Narodowego w Damaszku.
T o n d o z C aesarei P aneas jest d obrze zachow ane, jedynie obrzeże górne n a lewo od głowy jest wgniecione, i d ro b n e wgniecenia w ystępują po praw ej stronie przy h ak u do przytw ierdzenia. Trzy takie h ak i, um ieszczone p o d spodem to n d a przy jego obrzeżu, są częściowo zachow ane, po trzech innych pozostały wgłębienia. T o n d o jest odlane w b rązie16, odlew jest gruby (0,5-1 cm), i dlatego ciężki (rys. 3). Średnica to n d a w ynosi 40 cm , zaś popiersie kobiece w nim um ieszczone m ierzy 34 cm w ysokości i 24 cm szerokości. T arcza jest p rofilow ana począwszy od obrzeża zew nętrznego w następujący sposób: wąski k rą g wklęsły, wysoki i szeroki k rąg w ypukły, wąski krąg wypukły, tarcza to n d a. Szerokość profilow ania w a h a się w g ra-nicach 5,8-7 cm, pole tarczy jest w zniesione w stosu n k u d o jej kraw ędzi n a w ysokość około 2,2 cm. W części dolnej to n d a wycięty został otw ór 0 nieregularnie soczew kow atym kształcie i w ym iarach 1 9 x 1 1 cm, w k tó -rym u m o co w an e zo stało popiersie. Z o stało ono um ieszczone w tarczy w ten sposób (rys. 3), że jego d o ln a część w ypełniona została odpow iednio ro z ło ż o n ą w arstw ą ołow iu, aby zrów now ażony zo stał ciężar p o p iersia, a ono sam o było utrzym ane w pożądanym wychyleniu. W arstw a ołow iu odpow iednio wystaje p o za kraw ędź odlew u popiersia, m ieszcząc się w g ra-nicach przestrzeni w ytw orzonej m iędzy poziom em p o la tarczy a poziom em kraw ędzi tonda.
P o p ie rsie m łodej k o b ie ty (rys. 2) u k az u je j ą z szyją w y c ią g n ię tą 1 p rzech y lo n ą lekko k u p raw em u ram ieniu. G łow a nie p rz ed łu ża linii szyi, lecz jest lekko przegięta ku lewemu ram ieniu. O dsłonięte lewe ram ię k obiety jest nieco w ysunięte d o przodu. R egularny owal tw arzy ujęty jest w ram y sym etrycznie ufryzow anych włosów. Przedzielone są one p o śro d -k u i w luźnych, ja-k b y poruszonych w iatrem pu-klach upięte są w wałe-k, za k tó ry w pięty je st diadem . Jest on gładki, z w yjątkiem w głębienia rów noległego d o swojej kraw ędzi. N a diadem zachodzą pukle w łosów, k tó re p o śro d k u ufryzow ane są w podw ójną kokardę. Od strony tw arzy d w a pukle włosów przy przedziałku ułożone są sym etrycznie „do śro d -k a ” ; po jednym locz-ku sczesanym na tw arz umieścił arty sta nad -każdym uchem , p o za tym trzy loczki w idoczne są po praw ej stro n ie na szyi. O ndulow ane p asm a włosów poniżej diadem u zaczesane są d o tyłu i zw ią-zane w m ały, luźny koczek. P o jednym falistym paśm ie sp ad a z obu stro n szyi n a ra m io n a kobiety. Z tyłu włosy są przedzielone p o śro d k u i przylegają d o głowy.
T a k a fryzura jest zwykle w iązana z w izerunkam i bogiń, szczególnie zaś A frodyty. A fro d y tę legendy w iążą ze w schodnią częścią św iata śródziem -nom orskiego, ja k o że u ro d z o n a m iała być n a Cyprze. Z terenów w ybrzeża syryjskiego znam y wiele statu etek bogini.
T w arz kobiety nie jest zindyw idualizow aną, ale proporcje tw arzy odbiegają nieco od schem atów klasycznych, gdyż d o ln a część jest dom inująca. Oczy i usta skupione są w okół no sa, oczy głęboko osadzone, u sta w kształcie łuku A m o ra są m ałe, z pełnym i, lekko rozchylonym i w argam i. D olne szczęki są m ocno zarysow ane, a p o d b ró d e k m ięsisty. Szyja kobiety jest d łu g a i m a zazn aczo n ą h o ry z o n ta ln ą fałdkę. R a m io n a jej są szczupłe i m łodzieńcze, piersi kształtne. M im o pewnej idealizacji rysów, m ięsistość p o d b ró d k a , cechy m łodości o raz szczególne proporcje w m oim odczuciu w sk az u ją n a to , że p rzed staw io n a z o sta ła tu ja k a ś za m o ż n a i ch y b a znakom itego ro d u dziew czyna, nie bogini A frodyta.
D ziew czyna u b ra n a jest w cieniutką, zapew nie jed w ab n ą tunikę, bogato sfałdow aną. D ro b n e fałdki grupują się m iędzy ram ionam i i w okół piersi podkreślając kształty ciała. Szeroki dekolt w połączeniu z energicznym ruchem ram ion sprawił, że tunika zsunęła się z lewego ram ienia w kokieteryjny sposób. R ękaw y tuniki spięte są okrągłym i guziczkam i, u k azując m iędzy nim i gołe ram iona. Jest ich trzy n a praw ym ram ieniu i dw a n a lewym. Tego typu u b ió r nie jest typow y dla A frodyty, chociaż cienkie szaty, nagie lewe ram ię i dziewczęcość postaci nasuw a porów nanie z A fro d y tą z F rejus (Venus G enetrix), rzeźbą przypisyw aną K allim achow i (A fro d y ta z F rejus m a rów nież odsłoniętą lewą pierś).
PORTRET CZY GŁOWA IDEALNA?
W k ró tk ich opisach zw iązanych z p u b lik acją za b y tk u z a w a rta jest sprzeczność interpretacyjna: p o rtre t czy też bogini A frodyta? N ajw yraźniej d ochodzi o n a d o głosu w tow arzyszącym zabytkow i opisie katalogow ym do prestiżow ej wystawy sztuki syryjskiej, k tó ra m iała miejsce w U S A w ro k u 1985. Ju ż w nagłów ku zaw arta jest sprzeczność, m ianow icie „B ronze shield p o rtra it o f a goddess” 17. Ja k wiemy, bóstw o tru d n o jest sportretow ać, a w term inologii archeologii klasycznej używa się określenia „ p o r tr e t” w odniesieniu do osób realnie istniejących. Lecz właśnie w tym przeciwieństwie zawiera się sedno dyskusji, mianowicie, czy m am y tu do czynienia z portretem w yidealizow anym , czy też z w yobrażeniem idealnym .
T y p m łodej kobiety p odobnie ubranej i w podobnej pozie, chociaż z głową lekko opuszczoną, nie wzniesioną, znany jest ja k o K ly tia 18. P o rtre t
11 Ebla to Damascus..., s. 414-415. W tekście opisu zabytku Klaus Parlasca wyraźnie
zajmuje stanowisko, mówiąc: „Our figure, dressed in a chiton with buttoned sleeves, probably represents an unidentified goddess. The hair style and the diadem give no definite clues, but she might be Aphrodite”.
18 J. J. B e r n o u l l i , Römische Ikonographie, vol. II, 1, Stuttgart-Berlin-Leipzig 1882-1894, s. 222 i n., Fig. 43 a-b; A. H. S m i t h , A Catalogue o f Sculpture in the British Museum,
ten łączy się z serią portretów dam związanych z dynastią julijsko-klaudyjską. Są one w yidealizow ane i p o siad ają pew ne atry b u ty w skazujące n a intencję deifikacji osoby wyobrażonej. Przykładow o wymienić m ożna tzw. „T urkusow ą kam eę M alb o ro u g h ” w zbiorach b ostońskich19. W y o b rażo n a jest tu Liwia ze swoim synem Tyberiuszem . Liw ia u p o d o b n io n a jest do W enus, opiekunki ro d u Juliuszów . F a k t ten wiąże się z interpretacją testam entu A ug u sta, n a m ocy którego Liwia została zaad o p to w an a do ro d u julijskiego. P o dobnie ja k i n a m onecie z jej w izerunkiem , gdzie figuruje ja k o Salus A ugusta, przedstaw iono ją w uczesaniu z okresu T yberiusza. Sfalow ane włosy ujęte są w koczek, dw a loki sp adają n a ram iona. N a kam ei lewe ram ię jest odsłonięte, a fałdki m ają p o d o b n y układ ja k w przypadku to n d a . G łow a Liwii zw ró co n a jest w p raw o , ku T yberiuszow i. W p rz y p a d k u K lytii p o p iersie spoczyw a n a w ieńcu z p ła tk ó w k w ia to w y c h 20. U m ieszczenie popiersia n a wieńcu z kw iatów , szczególnie zaś z liści a k a n tu , jest ogólnie pojm ow ane ja k o sym bol żałobny. Z a przykład m oże służyć p o rtre t kobiecy znaleziony w W eiden, w staran n ie w ykonanym i w yposażonym w różne p o rtre ty hypogeum rzym skim 21. P o rtret z W eiden był w ykonany niew praw ną ręką. W idać też n a nim w yraźne ślady przeróbki. W pierw otnej, oryginalnej wersji, kob ieta najw yraźniej była przedstaw iona w fryzurze z lokam i sp a -dającym i na ram iona. Jeżeli m iała diadem n a głowie, to jego ślady zostały z a ta rte przy przeróbce. Poza, typ tuniki, chociaż kob ieta z W eiden m a o d k ry te praw e ram ię, i jej m odelunek w skazują na to sam o źródło inspiracji co przedstaw ienie w tondzie z C aesarei Paneas.
A u to rz y o p ra co w an ia w iążą ten p o rtre t z przed staw ien iam i W enus, a poniew aż popiersie spoczyw a na kielichu z liści a k a n tu , tak że z w yob-rażeniem nadziei n a nieśm iertelność. N ależy tu też dodać, że rem iniscencje tego typu przeżyw ają się długo w portrecie oficjalnym . P o rtre t kobiecy
London 1904, Ш , no. 1874, s. 147 i n., Pl. XIV; R. H i n c k s , Greek and Roman Portrait
Sculpture, British Museum, London 1935, s. 23, Fig. 25; H. J u c k e r , Das Bildnis im Blätterkelch, Lausanne-Freiburg in Breisgau 1961, s. 64 i n., St. 1, Taf. 20-21 (z dalszym
opracowaniem bibliograficznym). Już B e r n o u l l i , Römische Ikonographie, s. 224, wyraził wątpliwość co do autentyczności popiersia, ostatnio także Polaschek w: K. P o l a s c h e k
Studien zur Ikonographie der Antonia Minor, Studia archaeologica 15, Roma 1973, s. 38 i n.
przyp. 62. Mimo tych zastrzeżeń panuje jednak opinia, że portret jest oryginałem przedstawiającym być może Antonię, córkę Marka Antoniusza, i matkę cesarza Klaudiusza. Alternatywnie proponuje się personifikację jednego z ludów podbitych przez Augusta. Wydaje się, że portret został odnowiony w XVIII w. Wysokość zabytku wynosi 68,3 cm; datowanie: ca 30 n.e. Nowe opracowanie wraz z ilustracją kolorową w: L. B u r n s , The British Museum Book o f Greek
and Roman Art, London 1991, s. 191, Fig. 163.
19 Boston, Museum o f Fine Arts. D. E. E. K l e i n e r , Roman Sculpture, Yale University Press, New Haven-London 1993, s. 76-78, Fig. 56.
20 Por. J u c k e r , Das Bildnis im Blätterkelch, s. 64 i n.
21 J. D e c k e r s , P. N o e l k e , Die römische Grabkammer in Köln-Weiden, Köln, b.r.w., s. 10, Fig. 11.
z wczesnego okresu p an o w an ia cesarza G aliena, w zb iorach E rm ita ż u 22, m oże być tego przykładem . P o za jest tu odw rócona, gdyż k o b ieta m a o d k ry te praw e ram ię, a głowę lekko pochyloną, ja k K lytia, tu n ik a jest inaczej upięta, a fryzura jest dosto so w an a d o w ym ogów m ody. M im o tego, zależność koncepcyjna jest niezaprzeczalna.
DATA ZABYTKU I JEGO CECHY STYLOWE
Powyżej w skazane zostały związki popiersia z Caesarei Paneas z portretam i kobiet należących do kręgu dynastii julijsko-klaudyjskiej (tzw. ty p K lytii). W kręgu sztuki oficjalnej tego okresu znajdziem y analogie co do fryzury o raz ogólne podobieństw o rysów tw arzy, ich regularność, m ałe, m ięsiste, lekko rozchylone wargi, m ięsistość p o d b ró d k a 23. Je d n a k ułożenie loczków n a czole i ja k b y „w zbu rzo n y ” u k ład włosów wiąże się luźno z m o d ą w pro w ad zo n ą przez A grypinę M in o r24.
T eoretycznie byłoby m ożliw e zaliczenie tego p o rtre tu d o kręgu p row in- cjalnej sztuki okresu N erona. Istnieją jed n ak pew ne przesłanki, w skazujące n a późniejszą d a tę p o w sta n ia zab y tk u . W iążą się one z jednej stro n y z występowaniem wspólnych cech ikonograficznych w lokalnej sztuce syryjskiej, z drugiej z faktem plastycznego w ykonania źrenic. P o za tym chociaż fryzura o d d a n a jest starannie, lecz, ja k się wydaje, bez zrozum ienia jej układu. Szczególnie sztucznie przedstaw ia się koczek i włosy ułożone w p o d w ó jn ą k o k a rd k ę p o śro d k u diadem u. O dnosi się wrażenie, że w czasie w yk o n an ia brązu fryzura nie była ju ż noszona.
Istnieją też przesłanki n atu ry ogólnej, m ianow icie w ydaje się, że w m ieście R zym ie deifikacja staje się bardziej pow szechna p o d koniec I w ieku n.e. U bóstw ienie w typie W enus w ystępuje wówczas w śród wyzwolenie, czego dob itn y m przykładem jest d ek o racja grobu rodziny H ateriu szy 25.
C hociaż b ra k nam bezpośrednich analogii, w ystępują jed n ak n a terenie południowej Syrii wyroby rzemiosła artystycznego wykazujące pewne
podobień-22 A. W o s z c z y n i n a , Musée de 1‘Ermitage. Le portrait romain, Leningrad 1974, no. 69, s. 186-187 (z opracowaniem bibliograficznym), Pis. XC-XCI.
23 Np. kolosalny portret z Nîmes. Por. E. E s p e r i a n d i e u , Recueil général des basreliefs,
statues et bustes de la Gaule Romaine, Paris 1910, III, s. 432, no. 2669. Wysokość 70 cm.
24 Por. głowa posągu w Museo Chiaramonti, Watykan. Ważniejsze publikacje: B e r n o u l l i ,
Römische Ikonographie, s. 182, no. 3, Fig. 27; W. A m e l u n g , Die Skulpturen des Vatikanischen Museums, Berlin 1903, I, no. 62, s. 351 i n., Taf. 37; K. F i t t s c h e n , P. Z ä n k e r , Katalog der römischen Porträts in der Capitolinischen Museen und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom, Vol. 3: Kaiserinnen- und Prinzessenenbildnisse. Frauenporträts, Mainz 1983,
no. 5, s. 7, przyp. 4, typ Ancona g. (posąg nie należący). 25 Por. K l e i n e r , Roman Sculpture, s. 197.
stw a stylow e. M am tu n a m yśli naczynie brązow e w k ształcie głow y M u rz y n a 26, dato w an e n a I w. n.e. i określane ja k o im p o rt aleksandryjski. W pływ y aleksandryjskie są bardziej dostrzegalne w południow ej Syrii, gdyż tereny te były ściślej zw iązane z państw em Ptolem euszów , co wpłynęło n a w ytw orzenie się tradycji kulturow ej dostrzegalnej także w okresie rzym skim .
Pięknie w ykonane naczynie, wysokie na 19,1 cm, m iało kształt rzymskiego popiersia. Szeroko otw arte oczy u kazują źrenice w yżłobione p o d o b n ie jak w przyp ad k u m łodej kobiety z to n d a, spraw iając wrażenie silnego spojrzenia ku górze.
O bserw ując rzeźbę południow ego regionu Syrii m ożem y zauw ażyć, że elem ent ruchu, często oddany przez układ szat i włosów jak b y rozw ianych przez w iatr, stanow i w ażną część składow ą rep ertu aru okresu rzym skiego. T ow arzyszy m u często sztywny schem at m odelu n k u piersi. T w arz byw a rów nież p o tra k to w a n a schem atycznie, tak że nos, oczy i u sta są o stro w yodrębnione z raczej nieopracow anej pow ierzchni policzków i brody. Oczy są osadzone głęboko koło nosa, w argi w yraźnie w ystają z pow ierzchni tw arzy.
Z pierwszej połow y II w. zachow ały się dw a sarkofagi z p o rtre ta m i zm arłych, najpraw dopodobniej w ykonane w tym samym warsztacie kam ieniar-skim . N a jednym z sarkofagów znajduje się p o rtre t kobiecy um ieszczony w p rz y czó łk u k ró tk ie g o b o k u 27. F ry z u ra i ty p u ro d y m ło d ej k o b ie ty p o d o b n y jest do om aw ianego popiersia w tondzie. Co więcej, W iktorie u noszące girlandę, przed staw io n e n a skrzyni sa rk o fag u , m a ją rów nież kształt i rysy tw arzy o raz fryzury zbliżone do tw arzy z p o rtre tu . T ak i fakt m o żn a wytłum aczyć tylko k onw enqą. E stetyka okresu dyktow ała rozw iązania p raktyczne. S arkofag ten d atow any jest przez znalezioną w jego w nętrzu m o n etę T ra ja n a.
Sarkofag z portretem mężczyzny w tondzie, znaleziony razem z poprzednim i w ykazujący wiele cech z nim w spólnych, p ra w d o p o d o b n ie w ykonany został w tym sam ym w arsztacie28. M ężczyzna m a ow alną tw arz, w ystające kości policzkow e i wysokie czoło przecięte przez trzy zm arszczki. M a on k ró tk ą b ró d k ę i lekko zw isające wąsy. N a zw ieńczeniu sa rk o fa g u jest w yryta inskrypcja w języku greckim , pod ająca imię zm arłego i jego wiek,
26 Damaszek, Muzeum Narodowe, no. 14 854. Z o u h d i , Catalogue..., s. 114, Fig. 45; K. M a j e w s k i , Brązowe balsamaria antropomorficzne w cesarstwie rzymskim, „Archeologia” 1963, nr 14, s. 95-126, rys. 37; Ebla to Damascus..., no. 216, s. 417, ilustracja kolorowa s. 428.
21 Muzeum Narodowe w Bejrucie, nr inw. F 361, wapień. Długość 186 cm, szerokość 92 cm, wysokość 92 cm, wysokość wieka 51 cm, „Bulletin du Musée de Beyrouth” 1955, vol. 18, Pl. II. Datowany przez występowanie monety z okresu Trajana i podobieństwo do sarkofagu nr F 370.
28 Muzeum Narodowe w Bejrucie, nr inw. F 370, wapień. Długość 247 cm, szerokość 100 cm, wysokość 99 cm, wysokość wieka 74 cm, „Bulletin du Musée de Beyrouth” 1955, vol. 18, Pl. IV.
a także datę: „17 D ios 262” ; odp o w iad a o n a 19 listopadow i 136 r. n.e., zgodnie z kalendarzem m iasta T y ru 29.
U proszczone, lecz w istocie p o d o b n e cechy stylow e w ykazuje rzeźba n ab a te jsk a z K h irb e t e t-T a n n u r30. Jest to rzeźba o cechach stylu ludow ego. Jej uproszczenia jed n ak opierają się n a zapożyczeniach ze sztuki oficjalnej wczesnego okresu rzymskiego. Zauważyć możem y sztywne tw arze odtw arzające panujący idea! piękności, w yraźnie podkreślone piersi, ostro zarysow ane fałdy szat. W tw arzy, brwi są najwyżej sklepione u n asad y n osa i o p a d a ją rów nym łukiem ku dołow i, oczy w rysow ane są w tró jk ą tn ą przestrzeń między nosem a brwiami, usta są m ocno obrysowane, wargi bardzo wystające i rozdzielone. W łosy m ają w yraźnie oddzielone pasm a i w ydają się jak b y w zniesione przez podm uch w iatru.
Przytoczone tu argum enty w skazyw ałyby n a m ożliw ość d ato w a n ia to n d a w przedziale lat 80 n.e.-150 n.e. Jest ono jed n ak zwykle d ato w an e na okres późniejszy, m ianow icie 150-20031, głównie z pow odu plastycznie zaznaczonych źrenic.
Studiując technikę w ykonania to n d a zauw ażyć m o żn a cechy obce sztuce oficjalnej tego okresu, p o rów nanie jest jed n ak u tru d n io n e z p o w o d u b ra k u zabytków brązow ych o podobnym charakterze. Istnieje jed n ak zabytek pokrew ny, to n d o brązow e o nieco większych ro zm iarach, k tó re zostało znalezione w 1947 r. w A n k a rze, staro ży tn ej A n c y rze32, p o d czas p ra c ziemnych prow adzonych w sąsiedztwie ratusza. Profil obrzeża to n d a z A ncyry jest p o d o b n y d o to n d a z Caesarei P aneas, lecz styl pop iersia jest inny. M ężczyzna tu przedstaw iony szybko został zidentyfikow any ja k o T ra ja n 33. W krótce je d n a k p o rtre t został w ydatow any n a okres antoniński, potem zaś n a panow anie H a d rian a, przy zachow aniu identyfikacji, głównie z p o w o d u plastycznego opracow ania oczu34.
29 „Bulletin du Musée de Beyruth” 1955, vol. 18, Pl. IV. 1ШЛОГТАРТОХ ETQN ЛЕ
ХРЕГТЕ KA1 АЛОШЕ XA1PE BZ£ MH(NOX) /JEIOY IZ.
30 N. G l u e c k , A Newly Discovered Nabalean Temple o f Atargatis and Hadad at Khirbet
et-Tannur, Transjordania, „American Journal o f Archaeology” 1937, vol. 41, s. 361-376;
t e n ż e , Deities and Dolphins, London 1966, Pis. 31, 128, 136, 150 etc. terminus post quem ustalony na rok 125 n.e.
31 Ehla to Damascus..., s. 414 (K. Parlasca).
32 Muzeum Archeologiczne w Ankarze, nr inw. 10 345. J. I n a n , E. R o s e n b a u m ,
Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor, London 1966, no. 286, s. 208,
Pis. CLX1 i CLXII. Średnica tonda wynosi 63,8 cm, wysokość popiersia 55,2 cm.
33 M. K o s a n , Buste en bronze de Trajan découvert à Ankara, Ankara 1957. Obecnie nie wszyscy zgadzają się z tą identyfikacją.
34 N. G ö k c e , Ankara Traianus portretesi, Ankara 1957; A. G i u l i a n o, La ritrattistica
dell'Asia Minore dal'89 a.C. al 211 d.C., „Rivista dell’Istituto Nazionale d’archeologia e Storia
dell’Arte” 1959, N.S. VIII, s. 146 i n. Giuliano sądzi, że portret wykonany był w czasie panowania Hadriana, zachował jednak wiele cech stylu epoki Trajana. Takiego samego zdania są również J. Inan i E. Rosenbaum.
Popiersie przedstawia mężczyznę o rysach zbliżonych d o T rajana, w wieńcu laurow ym n a głowie. W zrok jego zw rócony jest w lewo. M o delunek tw arzy i u b io ru jest suchy. Tęczów ki oczu są w yryte w form ie 3/4 koła, źrenice są w yżłobione niezbyt głęboko. W argi i b ro d a są w yraźnie oddzielone od policzków . W ydaje się, że w yraźne cechy starości zaznaczone w portrecie elim inują je d n a k T ra ja n a. C esarz ten bywał przedstaw iany ja k o dojrzały m ężczyzna, nigdy ja k o starzec. Być m oże w yobrażony był tu ojciec T ra ja n a. Po śm ierci T ra ja n a Starszego w roku 112, cesarz T ra ja n deifikow ał ojca i bił m onety z jego podobizną. D aw ałoby to podstaw ę do w ydatow ania to n d a z A n k ary na lata 112—117 35.
C hociaż studia nad stylem nie w ykazują podobieństw w arsztatow ych m iędzy o b o m a za b y tk a m i, tylko luźne pow iązan ia stylow e, m o ż n a by sądzić, że czasow o nie są one zbyt od siebie odległe, gdyż pow stały w okresie, gdy we w schodnich prow incjach im perium rzym skiego istniało zapotrzebow anie n a tego ro d zaju portrety. T o n d o z Cezarei jest zapew ne nieco późniejsze, gdyż nie należy do kręgu sztuki dw orskiej. W ym ienione cechy stylowe pozw alają uznać je za p ro d u k t w arsztatu syryjskiego. D o d ać te ra z należy pew ne specyficzne cechy w ykonania. Śladów retuszu jest niewiele. Oczy m ają tuż pod górnym i pow iekam i dość głębokie źrenice, niestarannie w yżłobione, lecz b rak im tęczówek. O tw ory nosow e w yw iercone są rów nie niestarannie, wygięcie górnej wargi jest przesadzone. C hciałabym też w ym ienić sk ra jn y schem atyzm w p rzed staw ien iu k o n iu sz k ó w uszu w ystających spod w łosów , lecz sam fak t, że rzeźbierz je przedstaw ił, przem aw ia na jego korzyść. N ie był to w praw ny m istrz pracujący w kręgu sztuki oficjalnej, lecz bez w ątpienia się o tę sztukę o tarł. W skazuje na to znajom ość tego w yszukanego typu ikonograficznego oraz pew na żywość i zm ysłow ość przedstaw ienia.
FUNKCJA ZABYTKU I JEGO WYMOWA
C ytow any ju ż k ilkakrotnie wcześniej w tej pracy K lau s P arlasca sądzi, że to n d o m iało c h a rak ter w otyw ny i m ogło być przytw ierdzone do ściany lub też być um ieszczone w centrum ty m p an o n u budow li, której ch a rak teru nie id en ty fik u je36. M oim zdaniem pow ierzchnia za b y tk u w skazyw ałaby raczej, że zd o b ił o n ściany w ew nętrzne budow li grobow ej. N ad m ien ić należy, że grób podany jest ja k o m iejsce znalezienia tego zabytku, co chyba p rzesądza sprawę.
35 Takiego zdania jest też K l e i n e r , Roman Sculpture, s. 211. 36 Ebla to Damascus..., s. 415.
W dekoracji malarskiej grobowców na terenie rzymskiej Syrii zachowały się przedstaw ienia w m edalionach. P rzykładow o, w Palm yrze, w grobow cu „Trzech braci” 37, dekorow anym praw dopodobnie w latach 160-191, zachowała się d ekoracja m alarska. U kazuje ona, ja k się wydaje, m ożliw e m iejsce pow ie-szenia to n d a. O bok w ątków apotropaicznych i m itologicznych eksedra tego g robu zaw iera w izerunki dw u stojących kobiet, jednej z dzieckiem n a ręku. M iędzy rzędam i pom ieszczeń dla ciał zm arłych (loculi) p o rtre ty m alo w an e są w tondach w formie wieńców opasanych w stążkam i, unoszonych przez W ikto-rie stojące na g lobach38. W nich umieszczone są p o rtre ty kobiet, m ężczyzn i naw et jeden p o rtre t dziecięcy. Mężczyźni są brodaci, a kobiety noszą fryzurę z lokiem spadającym luźno n a każde ram ię. C olledge uw aża, że popiersia nam alow ane w tondach m ają raczej charakter dekoratyw ny, niż p o rtre to w y 39, lecz w takim kontekście tru d n o byłoby wytłum aczyć p o rtre t dziecięcy. W ystę-pow anie W iktorii i pew na idealizacja tw arzy n arzu ca myśl o pryw atnej apoteozie. Tańsza d ek o raq a m alarska najpraw dopodobniej im itowała dekorację bogatych grobow ców , w k tórych to n d a były w ykonane w brązie.
Czy to n d o m ogło przedstaw iać boginię? Raczej nie, w kontekście g ro -bowym bardziej właściwe w ydaje się przedstaw ienie osoby pogrzebanej. P o rtrety w yidealizow ane, in fo rm a m deorum, w ydają się należeć w łaśnie do k o n tek stu grobow ego. W okresie rzym skim w Syrii nie m ożem y wykluczyć tego rodzaju w yobrażeń, chociaż większość przedstaw ień n a stelach czy w grobow cach nie m a cech boskich. Istnieją je d n a k i takie przypadki. P o rtret M enofili z Epifanei (rys. 4), d ato w an y n a ro k 101 n.e., nasuw a myśl o pośm iertnej deifikacji40. R elief z popiersiem M arcji Flaw ii M a re o tis41 oraz posąg siedzącej kobiety z H ierapolis42 rów nież m ożna interpretow ać jak o
37 J. B. C h a b o t , Choix d'inscriptions de Palmyre, Paris 1922, s. 96-105, Pis. XIV, 2, XV, XVII, XVIII.
38 Ten sam motyw występuje na reliefach palmyreńskich, np. Wiktoria unosząca popiersie palmyreóskiego kapłana (zbiory Muzeum Archeologicznego w Palmyrze); por. H. J. W. D r i j v e r s , The Religion o f Palmyra, Leiden 1976, Pl. LXXIX 1.
3S M. A. R. C o l l e d g e , The Art o f Palmyra, London 1976, s. 86-87.
40 I. S k u p i ń s k a - L o v s e t , Funerary Portraiture o f Roman Palestine. An Analysis o f
the Production in its Culture-Historical Context, Göteborg 1983, s. 331-332, Pis. CXIII. Lepsza
fotografia z pełnym opracowaniem grobu w Hama: Fouilles et recherches de la fondation
Carslberg 1931—1938, Vol. 1П.З, Kobenhavn 1986. The Necropolis (autorka G. P l o u g ) , s. 75
i n., Fig. 28 b.
41 Muzeum regionalne w Suweidzie, nr 88 (135). Oryginalne wymiary: wysokość 34 cm, szerokość 37 cm, głębokość 18 cm. J.-M. D e n t z e r , J. D e n t z e r - F e y d y , Le Djebel
al-Arab. Histoire et Patrimoine au Musée de Suweida, Paris 1991, no. 7.11, s. 134. Dzisiaj
zachowana tylko górna część tułowia. M. D u n a n d , Le Musée de Soueida, Paris 1934, Pl. XIX, no. 88.
42 Muzeum Narodowe, Damaszek nr 3738. S. A b d u l - H a k , A. A b d u l - H a k , Catalogue
illustré du Département des Antiquités greco-romaines au Musé de Damas, Damas 1951, s. 60
Rys. 4. Portret grobowy Menofilii, córki Diodora, Muzeum Narodowe, Kopenhaga (nr inw. 8 A 10). Rysunek autorki
wizerunki in form am deorum. Popiersie T reptos43 ukazane jest jak b y w świątyn- ce, pod m uszlą, sym bolem A frodyty, i spoczywa n a wieńcu z liści ak a n tu . P rzed staw io n a w stylu ludow ym nieznana kobieta, nosząca fryzurę z lokam i
43 Adana Museum nr inw. 1311; P a r l a s c a , Syrische Grabreliefs..., Pl. 14.3. Zmarła nosi fryzurę bez spadających loków. Ukształtowanie steli nagrobnej w formie naiskos (kapliczki) harmonizuje z domniemaną apoteozą. Istnieje pewna liczba przedstawień, gdzie zmarła ukazana jest w naiskos z muszlą u góry jakby w „sanktuarium” , lecz bez diademu i fryzury z lokami.
opadającym i n a ram iona, pod której popiersiem w ym odelow ano o łta rz 44 (rys. 5), też zapew ne m oże być rozum iana ja k o in fo rm a m deae.
л
Rys. 5. Bazaltowa stela z wizerunkiem nieznanej dziewczyny Muzeum Miejskie, Aleppo (nr inw. 860). Rysunek autorki
IN FORM AM DEORUM1
G dybyśm y uznali om aw iany w izerunek w tondzie za p ry w a tn ą apoteozę, p o zostanie pytanie, do której z bogiń chciano tę m ło d ą kob ietę upodobnić.
44 Muzeum Archeologiczne w Aleppo, nr 860. Bazalt, wysokość 54 cm, szerokość 26 cm, głębokość 11 cm. Proweniencja nieznana.
C zy rzeczyw iście była o n a p rzed staw io n a in fo rm a m Veneris? C h o ciaż zwiewność szat i pew ne podobieństw o fryzury m ogłoby nasuw ać porów nanie z A fro d y tą z F rejus (Venus G enetrix), dziewczęcość i energia, k tó rą popiersie w ydaje się em anow ać, kieruje myśl w stronę nimfy. W literatu rze greckiej zm arłe przedw cześnie dziewice nazyw ane są nim fam i.
Innym , powszechnie znanym zjawiskiem w okresie rzymskim, jest u p o d ab -nianie zm arłych do bóstw egipskich - m ężczyzn do O zyrysa, k o b iet do H a th o r, N u t czy Isis. Przykładow o, odnośnie do czasów H a d rian a, wymienić m o żn a za G . G rim m em przypadki upodobnienia do O zyrysa45.
Z terenów rzym skiego E giptu, sąsiadującego z połu d n io w ą Syrią za-chow ał się p o e m a t pośw ięcony zm arłej o im ieniu Izy d o ra. G ro b o w iec kobiety, noszącej takie właśnie imię, o d k ry to n a cm entarzysku w T u n a el-G ebel (zachodnie H erm opolis, grobow iec I). W w yposażeniu grobow ca Izydory cechy egipskie w ykazuje tylko w ysoka n a 80 cm kline - łoże grobow e, którego dekoracja m alarsk a przedstaw iała n a stronie frontalnej nosze w stylu egipskim , zw iązane z cerem onią tra n sp o rtu m u m ii46. A b s-trah u ją c od dekoracji łoża, w ydaje się, że ubóstw ienie Izydory jest w pełni u w aru n k o w an e w ierzeniam i greckimi. N ależy sądzić, że w tym okresie, tzn. okresie H a d ria n a i wczesnym okresie antonińskim , k u ltu ra grecko-rzym ska n a W schodzie znajduje się w apogeum . N a pilastrze k o m o ry grobow ej um ieszczony jest epigram , w którym przem aw ia p o eta i ojciec zm arłej. M ó w ią o nim fie ja k o tw órczyni grobow ca (thalamos; 0 ос Aa fi o ę). O rejady, nim fy górskie, w ybrały m iejsce n a grobow iec-św iątynię (hieron; t e p o v) i ją w ybudow ały. N isza grobow a jest opisana szczegółowo. Słupy boczne przy-goto w ała K reneja, m ałżo n k a H ylasa n a o b ra z swojej własnej groty, a m u sz-lę w ieńczącą w ykonała w łasnoręcznie Neilo, n ajstarsza có rk a N ilu. P o n ie-w aż Iz y d o ra ie-w m łodym ie-w ieku (v о ц ф ц ) po rie-w an a została przez nim fy, czytam y, stała się przeto sam a b oską (O e o ę ) nim fą. A legorie trzech egip-skich p ó r ro k u ofiarow ują jej dary, napoje n a libacje oraz kw iaty i owoce: n a zimę m leko, piwo i kw iaty narcyzów ; na wiosnę m iód i róże; na lato w ino i w inogrona. P o d o b n e d ary n a wszystkie po ry ro k u składano dla nieśm iertelnych.
Przyjm ując m ożliw ość ubóstw ienia dziewczyny w postaci nim fy, problem y interpretacyjne związane z tondem z Caesarei Paneas mogłyby być rozwiązane.
45 G. G r i m m , Die römischen Mumienmasken aus Ägypten, Wiesbaden 1974, s. 122, przyp. 202.
46 Mumia Izydory została zniszczona, gdy dach grobowca uległ zawaleniu. Grobowiec składał się z dwu pomieszczeń: przedsionka z dwiema niszami dekorowanymi malowidłami w stylu inkrustacyjnym i komory grobowej o orientacji wschód-zachód. Przy mumii Izydory znalezione zostały monety z okresu Hadriana. Por. S. G a b r a , Les fouilles d'Hermoupolis
C echy fizyczne w ize ru n k u w sk az u ją n a o rie n ta c ję g reck o -rz y m sk ą; lekkość, elegancja i bezpośredniość w skazują n a niezw ykle m łody wiek dziewczyny, a b ra k w yraźnie identyfikujących atry b u tó w w ydaje się w y-kluczać A frodytę.
Pracownia Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Łódzkiego
Ilona Skupińska-Lovset
PRIVATE APOTHEOSIS
REMARKS ON A TONDO FROM CAESAREA PANEAS
This tondo was found in 1964 in a tomb in Caesarea Philippi (Caesarea Paneas), a foundation by Philippus, son o f Herod the Great, on the site o f Baalgad by the sources o f the river Jordan. It is cast in thick bronze (0.5-1 cm thickness) and measures: Diam: 40 cm, H (of the bust): 34 cm, W (of the bust): 24 cm. It was fixed in a roughly lentoid shaped opening in the tondo, size 19 cm x 11 cm. The female represented in the tondo is young and carries a variant of the hairstyle often interpreted as proper to a goddess. She also wears a diadema. She has been interpreted either as a princess or as a goddess, probably Aphrodite. The present author considers the bronze as representing a young deceased female in the guise of a nymph. In literature such women who died young are often said to have been abduced by the nymphs.
Found in a funerary context, the representation would be interpreted as a case o f private apotheosis. There are several cases among the funerary portraits in Syria, suggesting deification post mortem.
The type of representation belongs to the Greco-Roman repertory, but the tondo has both stylistic and technical features pointing to a local manufacture. A Trajanic-Hadrianic date is a possibility considering the chronology o f this item.
