A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____________________ ГО Н А OECONOMICA 8 6. I9UB________
Andrzej B ie ń k o w s k i* W iesław Łyc zek* W łod zim ie rz P u l i ń s k i *
PAŃSTWOWY SEKTOR ROLNY
W WARUNKACH FUNKCJONOWANIA REFORMY GOSPODARCZEJ
1. I s t o t a k w e s t i i a g r a r n e j w Pol
w j e j r o z w iąz y w a n iu
Zadaniem p o l i t y k i a g r a r n e j w k ró tk im o k r e s i e b ę d z ie ła g o d z e n i e , a w p e rs p e k t y w ie s tw o r z e n ie t r w a ł y c h p r z e s ł a n e k ro zw iąz y w a n ia w sposób m o ż liw ie n a jm n ie j b o le s n y i s t n i e j ą c e j k w e s t i i a g r a r n e j , k s z t a ł t o w a n i e warunków do m o ż liw ie płynnego procesu m o d e r n iz a c ji r o l n i c t w a .
U d z i a ł posz czeg óln ych typów gospodarstw r o l n y c h w rozw iązyw a n iu konk retnego k s z t a ł t u k w e s t i i a g r a r n e j sta n ow i n a j p e ł n i e j s z e o- g ó ln o s p o łe c z n e k r y t e r i u m oceny ekonomicznej e fe k t y w n o ś c i i s p o ł e c z n e j p r z y d a t n o ś c i danego s e k t o r a . Reforma zasad fu n k cjo n o w a n ia gospodarstw państwowych, ja k o podstawowy element p o l i t y k i a g r a r n e j wobec tego s e k t o r a powinna zatem s tw o rz y ć m o ż liw ie s t a b i l n e p r z e s ł a n k i r e a l i z a c j i tak ok re ś lo n eg o c e l u . K onieczne J e s t p r z e t o u- ruch om ie nie mechanizmów k o ja r z ą c y c h i n t e r e s y z a ł o g i i p r z e d s i ę b i o r stwa z in te re s e m ogólnospołecznym.
Ażeby w ł a ś c i w i e o c e n ić d z i a ł a n i e nowego mechanizmu g osp od ar czego w PGR n a l e ż y przede w szystkim p raw idłow o o d c z y ta ć t r e ś ć kwe s t i i a g r a r n e j w P o l s c e , co stw o rzy w ła ś c iw ą p ła s z c z y z n ę oceny r o l i tego s e k t o r a w j e j rozw iąz yw aniu . U d z i a ł gospodarstw państwowych w p r z e z w y c ię ż a n iu a k tu a ln e g o k s z t a ł t u k w e s t i i a g r a r n e j wyznaczony j e s t przez produktywność i ekonomiczną e fe k ty w n o ść tego s e k t o r a , k t ó r a (p r z y danych zasobach z i e m i, p rac y i środków p r o d u k c j i ) u z a l e ż n i o na j e s t w z a s a d z ie od mechanizmu jeg o fu n k c jo n o w a n ia .
see - r o l a s e k to r a państwowego
Ekonomiści r o l n i niejednakowo o d c z y tu ją t r e ś ć k w e s t i i a g r a r n e j . Według Adama Runowicza1 k w e s tia rolna w P o l s c e Ludowej nie zosta ł a w ł a ś c i w i e rozpoznana. B y ł a to i j e s t przede wszystkim k w e s tia nie d o s t a t e c z n e j w y d a jn o ś c i p r a c y . Z o s t a ł a jednak odczytana ja k o kwe s t i a p r o d u k c j i g l o b a l n e j . Tymczasem o k a z a ło s i ą , że fo rs o w a n ie p r o d u k c j i g l o b a l n e j bez odpowiedniego wzrostu w y d a jn o ś c i p r a c y po woduje bardzo negatywne s k u t k i . Z o p i n i ą tą można zgodzić s i ę t y l k o c z ęś c io w o . To znaczy n ie można zapomnieć, r e a l i z u j ą c k o n i e czny wzrost p r o d u k c j i g l o b a l n e j , o stymulowaniu w zrostu w ydajno ś c i p r a c y 2 .
W ystęp u je tu w ię c typowy dylemat pomiędzy potrzebami k r ó t k i e g o i d łu g ie g o o k re su . W pierwszym, zawsze s z c z e g ó ln i e preferowanym i o b i e k t y w n ie koniecznym, zadaniem r o l n i c t w a b y ł o , wubec n i s k i e g o poziomu w yżyw ienia i s i l n e j dynamiki popytu na żywność, zap ew n ie n i e d o s t a t e c z n e j podaży produktów r o l n y c h . W długim o k r e s i e celem s t r a t e g ic z n y m musi być wzrost w y d a jn o ś c i p r a c y , gdyż j a k wykazuje p r a k t y k a - to w ł a ś n i e n i e d o s t a t e c z n a wydajność p rac y s tw a rza g łó w ną b a r i e r ę rozwoju p r o d u k c j i r o l n e j . K w e stia r o ln a r y s u j e s i ę w ięc zarówno Ja k o problem n i e d o s t a t e c z n e j p r o d u k c j i g l o b a l n e j w k ró tkim o k r e s i e , ja k i zbyt n i s k i e j w y d a jn o ś c i p ra c y w o k r e s i e długim .
Zadaniem p o l i t y k i a g r a r n e j b y ło b y w ko nsekw encji u s t a l e n i e wła ś c iw y c h p r o p o r c j i d z i a ł a n i a na rzecz w zrostu p r o d u k c j i g l o b a l n e j , j a k i w y d a jn o ś c i p r a c y . Nie może to oznaczać gw ałtow n ej s o c j a l i z a c j i r o l n i c t w a . Wymaga n a to m ia s t s to p n io w e j e w o l u c j i s t r u k t u r y a- g r a r n e j w k ie ru n k u wyznaczonym k s z ta łto w a n ie m s i ę kra ń co w e j w y d a j n o ś c i r o l n i c z y c h czynników p r o d u k c j i w poszczeg óln ych typ ach g os p od a rstw , a to w ca le n i e musi oznaczać p o w ięk sz a n ia s ta n u p o s i a d a n ia ziem i w państwowym i s p ó łd z ie lc z y m s e k t o r z e .
M ia r ę ekonomicznej spraw n ości (w o d n i e s i e n i u do w zrostu w y d a j n o ś c i p rac y w długim o k r e s i e ) posz czeg óln ych typów gospodarstw r o l n y c h może s ta n o w ić efe k ty w n o ść s u b s t y t u c j i nakładów p rac y żywej i ziem i p rac ą uprzedm iotowioną. In f o r m u je ona o e f e k t y w n o ś c i p o s t ę pu te c h n ic z n e g o w danym t y p i e g ospodarstw a, co świadczy o p e rs p e k
P a t r z ta k ż e : A. R u n o w i c z , Mechanizm rozwoju r o l n i c tw a , "W ie ś i R o l n i c t w o " 1979, nr 1/22. s 20
2
Podobny pogląd r e p r e z e n t u j e A. Woś: " K w e s t i a a g ra rn a w P o l sce końca XX w. polega na tym, że i s t n i e j e w i e l k a l i c z b a gospo d a rs t w , k t ó r e w y tw a rz a ją drogo (w s e n s i e kos-ztów s p o ł e c z n y c h ) , o- s i ą g a j ą n i s k i e w y d a jn o ś c i jednostkowe i n i e mają s i ł y na przełam a n i e stanu s t a g n a c j i " A. W o ś S t r a t e g i a p o l a r y z a c j i . P o d y s k u tu jmy: a p o l i t y c e a g r a r n e j , - " Ż y c i e Gospodarcze" L984, nr 4 .
ty w ic z n y c h szansach p rod uk cyjn ych i s t n i e j ą c y c h sektorów r o l n i c t w a . Długookresowe badania e m p iry czn e 5 w sk a zu ją, że w przypadku r o l n i ctwa in d yw id ualn eg o n i e t y l k o występowała efektyw na s u b s t y t u c j a nakładów, a l e i efe k ty w n o ść tego procesu u l e g a ł a p op raw ie. N ato m iast w przypadku r o l n i c t w a państwowego zmiana s t r u k t u r y nakładów p r z y c z y n i a ł a s i ę wprawdzie do poprawy e fe k t y w n o ś c i p r o d u k c j i , a l e w coraz mniejszym s t o p n i u . Oznacza to względne n a s y c e n ie t e c h n i k ą gospodarki PGR i wskazuje na r i c j o n a l n o ś ć fo rs o w a n ia tegoż postępu w gospodarce i n d y w i d u a l n e j . Z n a jd u je s i ę ona w c h w i l i ob ecn ej na " ś c i e ż c e w zn oszą ce j" - gdzie wzro3t k a p i t e ł o c h ł o n n o ś c i kompensowany j e s t rosnącym spadkiem ziem io- i p r a c o c h ł o n n o ś c i . W o d n i e s i o n i u do s e k t o r a państwowego z a ry so w a ła s i ę n a to m ia s t p otrze b a poprawy e f e k ty w n o śc i s u b s t y t u c j i czynników p r o d u k c j i . Wymaga to w n a j b l i ż szym c z a s i e uporządkowania gospodarki już posiadanymi przez PCR zasobami k a p it a ło w y m i.
T re ść n a s z e j k w e s t i i r o l n e j oraz a n a l i z a kró tk o - i długookreso wych wskaźników e fe k t y w n o ś c i posz czeg óln ych sektorów w s k a z u je , że p o l i t y k a a g ra rn a n i e może zm ierzać do s z y b k i e j zmiany s t r u k t u r y a- g r a r n e j w kioru nk u w zrostu u d z i a ł u s e k to r a u s p o łe c z n io n e g o . P r z y s p i e s z a ć n a to m ia s t n a le ż y p roce sy k o n c e n t r a c j i w ramach gospodarki c h ł o p s k i e j ( p a m i ę t a j ą c , że t y l k o cz ęś ć gospodarstw c h ł o p s k i c h jest w s t a n i e e f e k t y w n i e wprowadzać postęp techniczny). Należy p re fe ro w a ć go w tyc h gospodarstw ach, nawet kosztem g osp o d ark i u s p o ł e c z n i o n e j .
W o d n i e s i e n i u do PGR szczególnego z n a c z e n ia n a b i e r a w konse k w e n c ji m o d e rn iz a c ja mecf.anizmu f u n k c jo n o w a n ia , k t ó r e j p i e r w s z o rzędnym i trwałym efektem powinna być r a c j o n a l i z a c j a w y k o r z y s t a n ia ju ż p osia d a n y ch czynników p r o d u k c j i . Podstawowe uwarunkowania me chanizmu gospodarczego s ta n o w ią ; system s p o łe c zn o - g o s p o d a rc zy , sto s un k i p r o d u k c j i , poziom rozwoju społeczno-ekonom icznego, a tak że po ziom świadomości s p o ł e c z n e j 4 . W ponad t r z y d z i e s t o l e t n i e j h i s t o r i i d z i a ł a n i a gospodarstw państwowych n i e j e d n o k r o t n i e u j a w n i ł s i ę nega tywny wpływ n i e k t ó r y c h elementów powyższych uwarunkowań na ic h gospodarkę. Mymy tu na m y ś li s z c z e g ó l n i e rozbudowany system (w i s t o c i e darmowego) r o z d z i e l n i c t w a środków p r o d u k c j i , rozbudowany system d o t a c j i . Permanentna n ie e f e k ty w n o ś ć d z i a ł a j ą c e g o w t y c h
Zobacz: W. R ę b i s z , E fe k ty w n o ś ć gospodarowania w r o l n i c t w i e a t e c h n i k a w y tw a r z a n ia , "W ie ś W sp ó łcze sn a " 1983, nr 1 s
4 3. 1 •
4
P o r . : W. M i s i u n a, Fu nkcjo no w anie mechanizmu gospo darczego w r o l n i c t w i e , "W ie ś W sp ó łcze sna " 1902, nr 12, s . 16.
warunkach mechanizmu gospodarczego r o d z i ł a te n d e n c ję do tw o rz e n ia s i ę żyw iołow ych "submechanizmów" z a p e w n ia ją c y c h d z i a ł a n i e gospo d a r k i . Skrajnym przejawem tyc h nowych "submechanizmów" b y ło po w staw anie k l i k , lo b b y , k o r u p c j i , p a rty k u la ry z m u i woluntaryzmu.
Rok 1981 p r z y n i ó s ł ( j a k s i ę w y d a je ) o s t a te c z n ą komprom itację dotychczasowego systemu nak azo w o -rozd zielczeg o . W y s t ą p i ł y z a k ł ó c e n i a gospodarki na nieznaną d o ty ch cz a s s k a l ę . Bardzo szybko u- k s z t a ł t o w a ł s i ę in ny mechanizm gospodarczy: wolnorynkowy z j a s k r a wymi przejawam i s p e k u l a c j i 5 . Reforma gospodarcza w PGR ( i poza n i m i) powinna zatem w pierwszym r z ę d z ie elim ino w ać o p is a n e wyżej negatywne z j a w i s k a , p r z y w r ó c ić planowość gospodarowania poprzez sprow adzenie zadań planu do r e a l i ó w gospodarki oraz u ruchom ienie ekonomicznych instrumentów jeg o r e a l i z a c j i . Winna wprowadzić do p r z e d s i ę b i o r s t w k o n ie c z n o ść r z e c z y w i s t e g o , a n i e pozornego rac h u n ku ekonomicznego. Stan ow i to podstawowy c e l ka ż d e j reformy gospo d a r c z e j . Od powodzenia w r e a l i z a c j i tego zadania z a l e ż y j e j d a l szy l o s .
w r o l n i c t w i e
Nowe r o z w ią z a n ia ekonomiczno-fina;i30we sta n ow ią próbę o d e j ś c i a od stosowanego w c z e ś n ie j systemu nak a zo w o -roz d zie lcz eg o . Podstawę nowego systemu, konkretyzowaną w r o z w ią z a n ia c h szcz eg ó łow ych , s t a nowią bowiem powszechnie ' znane d z i ś zasady: s a m o d z ie ln o ś c i, samo r z ą d n o ś c i i sam ofinansowania p r z e d s i ę b i o r s t w . P r z y g o to w u ją c nowe r o z w i ą z a n ia systemowe p r z y j ę t o n a s t ę p u j ą c e z a ł o ż e n i a :
- za p e w n ien ie 3 t a b i l i z a c j i rozwoju g osp od arki i n d y w i d u a l n e j (c o m. i n . lik w id o w a ło b y p r e s j ę wywieraną na PGR d o ty c z ą c ą p r z y j mowania gruntów, a nawet s tw a r z a ło b y możliwość pozbywania s i ę przez n i e gruntów n ie p r z y d a t n y c h do r a c jo n a ln e g o g o s p o d aro w a n ia ),
- u m o ż liw ie n ie b a r d z i e j o p ł a c a l n y c h warunków p r o d u k c j i r o l n e j i wprowadzenie zasad y, że wzrost kosztów p r o d u k c j i b ę d zie rekom pensowany podwyżką cen skupu produktów r o ln y c h ( c o u m o ż liw iło b y o d e j ś c i e od systemu d o t a c j i , d o p ł a t , b o n i f i k a t ) ,
- s tw o r z e n ie warunków do samodzielnego k s z t a ł t o w a n i a ekonomicz n i e u z a s a d n io n e j s t r u k t u r y p r o d u k c j i .
Nowe r o z w ią z a n ia systemowe w p row ad ziły zasad ę, że p r z e d s i ę b io r s t w a w p e ł n i s a m o d z ie ln ie k s z t a ł t u j ą swoją o r g a n i z a c j ę i s t r u k t u r ę p r o d u k c j i oraz p l a n u j ą d z i a ł a l n o ś ć g ospodarczo-finansow ą. Podstawę b ieżącego k i e r o w a n ia p rz e d s ię b io rs tw e m stan ow i s a m o d z ie l n i e opracowany przez n ie roczny p la n gosp o d arczo -finan so w y, uwzglę d n i a j ą c y z a ł o ż e n ia p e rs p e k tyw ic z n eg o planu gospodarczego u rz ą d z e n i a p r z e d s i ę b i o r s t w a oraz a k t u a ln ą s y t u a c j ę p rod uk cyjno-ek onom iczną. P la n o w a n ie odbywa s i ę na sz c z e b lu zakładów a p la n gospodarstwa w ielozakład o w eg o sta n ow i sumę planów zakładów. P la n ten opiniow any j e s t przez bank f i n a n s u j ą c y daną j e d n o s t k ę , a n a s t ę p n ie uchwalany przez zarząd.
K oncepcja reformy z a k ła d a , że c a ł a d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z o - f i nansowa prowadzona j e s t na p od staw ie rozrachunku gospodarczego. W ko nse k w e ncji o g ra niczon o (z p erspektyw ą c a ł k o w i t e j e l i m i n a c j i ) t y t u ł y d o t a c y jn e . U s t a l o n o , że gospodarstwa państwowe mają prawo do k o r z y s t a n i a z kredytów bankowych na warunkach jednakowych d la c a łe g o r o l n i c t w a , u j e d n o l i c o n o zasady opodatkowania.
W o d n i e s i e n i u do i n w e s t y c j i p r z y j ę t o zasad ę, że p r z e d s i ę b i o r stwa same podejmują d e c y z je w tym z a k r e s i e , a rów nocześnie ponoszą w s z y s t k ie s k u t k i procesu in w e s t y c y jn e g o . C el t a k ie g o p o d e j ś c i a j e s t bardzo wyraźny - z a i n t e r e s o w a n i e p r z e d s i ę b i o r s t w prawidłowym ic h przygotowaniem oraz sprawną i terminową r e a l i z a c j ą . I n w e s t y c j e finansowane są z funduszu rozwoju p r z e d s i ę b i o r s t w a oraz (po raz p ie rw s z y w PGR) z długoterm inowego k r e d y t u bankowego, przy czym warunki i c h u d z i e l a n i a u s t a l o n e z o s t a ł y jednakowo d l a w s z y s t k ic h sektorów r o l n i c t w a .
O s ta te c z n y wynik finan so w y d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a przyj muje p o s t a ć zysku lu b s t r a t y .
P r z e g lą d zarysowanych powyżej zasad systemu fu n k c jo n o w a n ia s e k t o r a państwowego, wzbogaconych o nowe r e g u ły w ynagradzania po zwala sformułować o p i n i ę , iż odpow iadają one p o s tu la to m u s p r a w n ia n ia g osp od arki r o l n e j sformułowanym w p i e r w s z e j c z ę ś c i n i n i e j s z e g o op ra c o w a n ia . N ależy jed n a k od p o w ied zieć na z a s a d n ic z e p y t a n i e , w ja k im s t o p n iu s p r a w d z i ł y s i ę one w praktycznym d z i a ł a n i u reformy g o s p o d a r c z e j6 .
6 Odpowiedź na to p y t a n i e staram y s i ę sformułować na p o d s ta w ie w ła s n y c h badań przeprowadzonych w l a t a c h 1982, 1985 i 1984 w w yb ra nych PGR reg io n u ł ó d z k i e g o ( a tak że o d w o łu ją c s i ę do in n y c h ba d a ń ) .
Problem atykę fun kcjon ow ania PGR ujmować będziemy w t r z e c h za s a d n ic z y c h p ła s z c z y z n a c h : • o r g a n i z a c y j n e j , r e g u l a c y j n e j i motywa c y j n e j .
3. O r g a n iz a c y jn e p r z e s ł a n k i gospodarowania PGR
3 .1 . Gospodarstwa r o l n e a ot o c z e n i e
Wdrażanie nowych rozwiązań ekonomiczno-finansowych w PGR po c i ą g n ę ł o za sobą ko n ie cz n o ść zmiar. w r e l a c j a c h p r z e d s i ę b i o r s t w o - organ z a ł o ż y c i e l s k i . Gospodarstwa r o l n e z o s t a ł y o r g a n i z a c y j n i e podporządkowane wojewódzkim organom a d m i n i s t r a c j i państw ow ej. Zmia na ta s z c z e g ó ln i e k o r z y s t n i e w p ły n ę ła na warunki p r a c y p r z e d s i ę b i o r s t w , k t ó r e d z i a ł a j ą w re g io n a c h typowo r o l n i c z y c h . Odmiennie u kład a s i ę s y t u a c j a gospodarstw r o ln y c h z ośrodków przemysłowych, k t ó r y c h i n t e r e s y p r z e g ry w a ją w k o n f r o n t a c j i z r e g io n a ln y m i p o t e n t a tami przemysłowymi.
Z w ią z k i PGR z organem z a ł o ż y c i e l s k i m zachowały wprawdzie fo r- m a ln o - a d m in is t r a c y jn y c h a r a k t e r , a l e n i e j e s t to ob e cn ie d la przed s i ę b i o r s t w tak u c i ą ż l i w e j a k przed refo rm ą . O d d z ia ły w a n ie organu z a ł o ż y c i e l s k i e g o p r z e ja w i a s i ę w z a s a d z ie w f o r m a ln e j a k c e p t a c j i planów gospodarczych i w p e ł n i e n i u o g ra n ic z o n y c h f u n k c j i k o n t r o l nych. N ie w yklucza to jednak występowania n ie f o r m a l n y c h p r e s j i z ic h s t r o n y , a ta k ż e ze s t r o n y o r g a n i z a c j i p o l i t y c z n y c h na d e c y z je p r z e d s i ę b i o r s t w 7 .
M o d y f ik a c ja zasad tw o r z e n ia planu z m i e n ił a rolę p r z e d s i ę b i o r s t w w p r o c e s i e p la n o w a n ia . O otychczas r e s o r t r o l n i c t w a za p o ś r e d n ic twem zjednoczeń p rzek azyw ał podległym s o b ie jednostkom dyrektyw y p l a n i s t y c z n e . Od roku 1981 PGR p l a n u j ą s a m o d z ie ln ie . P l a n y p ow sta j ą na s z c z e b lu zakładów. W y ją te k sta n ow i p la n i n w e s t y c y j n y , k t ó r y na ogół tworzony j e s t na s z c z e b lu p r z e d s i ę b i o r s t w a . S tw a rz a to p r z e s ł a n k i do r a c j o n a l i z a c j i gospodarowania tego s e k t o r a , poprzez u r e a l n i e n i e i u e l a s t y c z n i e n i e je g o d z i a ł a l n o ś c i . N i e s t e t y , te pozy tywne p r z e s ł a n k i w o b ecn ej s y t u a c j i cenowej i z a o p a tr z e n i o w e j n ie
7 P o r . ta k ż e : W. J ó ź w i a k , J . G a j e w s k i , Reforma gospodarcza w r o l n i c t w i e państwowym w o p i n i i d y re k to ró w PGR " Z a g a d n i e n ia ekonomiki r o l n i c t w a " 1983, nr 6 , s . 33.
rodzą pozytywnych skutków. P la n y są w dużej mierze f i k c j ą . W przed s i ę b i o r s t w a c h p r z y w ią z u je s i ę do n ic h n i e w i e l k ą wagę. T r a k t u j e s i ę j e ja k o form alną podstawę do a k c e p t a c j i zamierzeń przez Urząd Wo jew ódzki i bank. Odnosi s i ę w r a ż e n ie , że p a r t n e r z y w p r o c e s i e pla nowania: z a k ła d y - p r z e d s i ę b i o r s t w o - Urząd Wojewódzki - bank, za w a r l i c i c h ą umowę, że d l a dobra r e a l n y c h procesów gospodarczych n i e będą p r z y w i ą z y w a l i zbyt d użej wagi do u s t a l e ń p la n u . Ootychcza- sowš p r a k ty k a p l a n i s t y c z n a j e s t wprawdzie k o rz y s t n a d l a p r z e d s i ę b i o r s t w , a l e podważa r e a l n o ś ć i sens p la n o w a n ia .
0 i l e c h a r a k t e r nowych powiązań p r z e d s i ę b i o r s t w z organem za ł o ż y c i e l s k i m z a w ie r a , pomimo zgłoszo nych z a s t r z e ż e ń , elementy po zytyw ne, to w przypadku zrzeszeń n i e w i e l e j e s t powodów do sform u ło w an ia podobnej o p i n i i . Przypomnijmy t y l k o , że w myśl zało żeń reformy z r z e s z e n ie j e s t formą związku sam odzielnych p rz e d się b io rs tw powiązanych n i e na z a s a d z ie w i ę z i a d m i n i s t r a c y j n y c h , le c z i n t e r e s u ekonomicznego. Nie sta n ow i ono zatem formy k o n c e n t r a c j i z a r z ą d z a n i a a n i z punktu w id z e n ia a d m i n i s t r a c j i g o s p o d a r c z e j, a n i p r z e d s i ę b i o r s t w a . Oznacza t o , że z r z e s z e n i e n i e może przejmować kompe t e n c j i organu z a ł o ż y c i e l s k i e g o w d z i e d z i n i e nadzoru i k o n t r o l i , n i e może również decydować w sprawach g osp o d arki p r z e d s i ę b i o r s t w a . W stosunk ach z organami c e n t r a l n y m i n i e mogą z r z e s z e n ia występować w r o l i podmiotu p la n o w a n ia . Oznacza t o , że n i e mogą ic h obow iązy wać żadne dyrektyw ne w s k a ź n ik i i z a d a n ia . N ależy p o d k r e ś l i ć t a k ż e , że samo p r z e d s l ę b i o r s t w o n ie może d o b ro w o ln ie delegować na z r z e s z e n i e swych uprawnień do decydowania o je g o d z i a ł a l n o ś c i , gdyż w chodziłoby to w k o l i z j ę z ustawowo zagwarantowanymi u p r a w n i e n ia mi samorządów p rac o w n ic z y c h w t e j d z i e d z i n i e i o d p o w ie d z ia ln o ś c ią
O j e d n o s t k i za w y n ik i gospodarowania .
Każdy nowo stworzony u k ła d o r g a n i z a c y j n y z a k ła d a d o d a tn ie o d d z i a ł y w a n i e elementów s t o j ą c y c h wyżej w h i e r a r c h i i z a l e ż n o ś c i na elem enty w ja k im ś s e n s i e im podporządkowane. W r z e c z y w i s t o ś c i od d z i a ł y w a n i e to może r o d z i ć t r o j a k i e e f e k t y : pobudzać sku te c zn o ś ć d z i a ł a n i a p o d l e g ły c h elementów, być d l a ic h e f e k t y w n o ś c i o b o j ę t n e , w r e s z c i e - może o s ł a b i a ć sprawność fu n k c jo n o w a n ia podporządkowanych j e d n o s t e k . Dawne z je d n o c z e n i a , u s z t y w n i a j ą c p ro c e sy gospodarcze PGR, r o d z i ł y te n d e n c ję t r z e c i ą . P o s t ę p , k t ó r y dokonał s i ę po
utwo-Q
P o r . : E . O t o l i ń s k i , O r g a n i z a c ja i fu n k c jo n o w a n ie zrzeszeń PPGR, "Nowe R o l n i c t w o " 1984, n r 7-8, s . 17-20.
r ż e n iu z r ze s ze ń , polega na p r z e j ś c i u do w a ria n t u d r u g ie g o . P r z y czyn tego stanu n a le ż y szukać częściow o w p r z e s ł a n k a c h , którym i k i e r o w a ł y s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w a p ow o łują c z r z e s z e n i a . Są one wpra wdzie efektem dobrowolnych d e c y z j i , a l e tworząc j e kierow ano s i ę konformizmem, t r a d y c j ą p r z y n a le ż n o ś c i do z je d n o c z e n ia . Spodziewano s i ę co prawda pewnych u ł a t w i e ń w d z i e d z i n i e . z a o p a t r z e n i a , i n w e s t y c j i , k re d ytów , a l e r a c z e j s c e p t y c z n i e o c e n i a ł y p r z e d s i ę b i o r s t w a m o ż liw o ś c i z r z e s z e n ia w rozw iązyw aniu ic h problemów. Obawy t e po t w i e r d z i ł a w c a ł o ś c i p r a k ty k a gospodarcza.
R o z l u ź n ie n i u a d m i n i s t r a c y j n y c h powiązań PGR z organem z a ł o ż y c i e l s k i m tow a rz ysz yć m i a ł o , w myśl za ło że ń r e fo rm y , umocnienie c z y s t o ekonomicznych w i ę z i z bankiem f i n a n s u ją c y m . D e cyd ują ce zna c z e n ie uzyskać m ia ł rachunek ekonomiczny jako podstawa p o l i t y k i ekonomicznej obu p a rtn eró w . Dotychczasowa p r a k ty k a u j a w n i ł a w i o l e n ie p o k o ją c y c h z j a w i s k , Dla je d n o s t e k u z a le ż n io n y c h w większym za k r e s i e od k r e d y t u , bank j e s t w d z i e d z i n i e o b s łu g i f in a n s o w e j o r g a n i z a c j ą typowo m o n o p o lis ty c z n ą . Z w ią z k i między nim a p r z e d s i ę b i o r stwem t r a c ą c h a r a k t e r ekonomicznego p a r t n e r s t w a . Bank s t o s u j e p e r manentnie " d y k t a t u r ę f in a n s o w ą " . Narzuca warunki w s p ó łp r a c y , s t o s u j « szantaż co do p rz y z n a n ia k re d ytów . W ystęp u je w r o l i z w ie r z c h n ik a p r z e d s i ę b i o r s t w a i wymusza warunki d p tyc z ą c e w i e l k o ś c i przy znawanych kredytów czy stopy p r o c e n t o w e j. U zurpuje s o b ie prawo do dawania rad i z a l e c e ń , k t ó r e c z ę s to k o l i d u j ą z k r y t e r i a m i wyboru ekonomicznego stosowanymi w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h . P r z e ła m a n ie monopo lu Banku Gospodarki Żyw nościow ej w obsłudże fin a n s o w e j PGR doprowa d z i ł o b y do s y t u a c j i , , w k t ó r e j p r z e d s i ę b i o r s t w o s t a ł o b y s i ę r z e c z y wistym partnerem w k o n ta k ta c h z bankiem, z y s k a ło b y m o ż liw o ś c i au t e n ty c z n e g o n egocjow ania warunków kre d yto w y c h .
Reforma gospodarcza n i e p r z y n i o s ł a i s t o t n y c h zmian w stosunkach PGR z jed n ostk am i o b s ł u g i r o l n i c t w a . N i e w i e l e s i ę z m i e n ił o w s y s te m ie i warunkach o b s ł u g i p r o d u k c y j n e j , h an d low ej i i n w e s t y c y j n e j gospodarstw r o l n y c h . W badanych je d n o s t k a c h ob serw uje s i ę wyraźne d ą ż e n ie do j a k n a js z e r s z e g o ro zw iąz y w a n ia powyższych problemów we własnym z a k r e s i e . U ja w n i a n i e s i ę t a k ie g o tre n d u spowodowane z o s t a ło z j e d n e j s t r o n y rosnącym i s t a l e kosztam i o b s ł u g i , przy spada j ą c e j ic h j a k o ś c i , z d r u g i e j - zdecydowanie negatywną oceną k o n t a któw z je d n o s tk a m i o b s ł u g i . P r z e ła m a n ie monopolu o r g a n i z a c j i han dlowych mogłoby s i ę dokonać d z i ę k i u m o ż liw ie n iu gospodarstwom pań stwowym s z e r s z e j sprzedaży na wolnym ryn k u . B y ło b y to s z c z e g ó ln i e
k o rz y s t n e d la z a o p a tr z e n ia w i e l k i c h a g l o m e r a c j i m i e j s k i c h przez d z i a ł a j ą c e na ic h t e r e n i e gospodarstwa r o l n e .
3.2 . Wewnętrzna o r g a n i z a c j а_доs p od arstw r o lnych
Uzyskana w 1981 r . swoboda k s z t a ł t o w a n i a s t r u k t u r o r g a n i z a c y j nych, gospodarstw państwowych spowodowała r o z w ią z a n ie zn aczn ej c z ę ś c i dużych kombinatów r o ln y c h i w iększych obszarowo p r z e d s i ę b i o r s t w . W ten sposób p o w ię k s z y ła s i ę i s t o t n i e l i c z b a zakładów d z i a ł a j ą c y c h na zasadach pełnego wewnętrznego rozrachunku gospo darc zeg o. Część z n ic h w y o d rę b n iła s i ę i z a c z ę ła funkcjonować j a ko samodzielne j e d n o s t k i , część zaś z m i e n ił a swój zak res i obszar - d ostosow ując J e do nowych warunków d z i a ł a n i a . Równocześnie doko n ywały s i ę zmiany w s ys te m ie za rz ą d z a n ia gospodarstwami r o ln y m i. P r z e s u n i ę c i u na s z c z eb e l zakładów u l e g ł o podejmowanie podstawowych d e c y z j i gospodarczych, d o ty c z ą c y c h u s t a l a n i a planów, z a w ie r a n ia u- mów, pokrywania zobowiązań, z a c i ą g a n i a kred ytów . Z m i e n ił s i ę tym samym zak res i f u n k c je d y r e k c j i p r z e d s i ę b i o r s t w a .
N i e s t e t y d y r e k c j e p r z e d s i ę b i o r s t w n i e p o t r a f i ł y w p e ł n i p r z y stosować a i ę do nowej d l a s i e b i e r o l i . N ajp ro s ts z ym , a l e i n a j b a r d z i e j szkodliwym, sposobem u z a s a d n ie n ia swej wagi i n iez b ę d n o ś c i j e s t w yk o rz ystyw a n ie a d m i n i s t r a c y j n y c h metod o d d z ia ły w a n ia na z a k ł a d y , s k u p ie n ia m o ż liw ie n a js z e rs z e g o zak resu d e c y z j i na s z c z e b lu p r z e d s i ę b i o r s t w a . Dążenia te mogą również w c z ę ś c i w ynik ać z n i e dość p r e c y z y jn e g o systemowego o k r e ś l e n i a p o z y c j i d y r e k c j i w i e lozakładowego p r z e d s i ę b i o r s t w a r o ln e g o .
Mimo tyc h n ie p o k o ją c y c h z ja w is k o g r a n i c z a j ą c y c h sa m odzielność zakładów p a le ż y s t w i e r d z i ć , że a k t u a ln a o r g a n i z a c j a PGR stan ow i pewien postęp w stosunku do s y t u a c j i sprzed r e fo rm y . Następnym kro kiem na t e j drodze powinno b y ć , tam g d zie j e s t to ze względów t e c h n ic z n o - o r g a n i z a c y jn y c h możliwe, p r z e k s z t a ł c e n i e zakładów w przed s i ę b i o r s t w a . 4 P r z y c z y n i ł o b y s i ę to do z m n ie js z e n ia w y s t ę p u j ą c e j w państwowym s e k to rz e r o l n i c t w a n egatyw nej k o r e l a c j i między ro zm ia rami p r z e d s i ę b i o r s t w a a jeg o e f e k t y w n o ś c i ą 9 . J a k bowiem wskazuje p r a k t y k a , w w ię k s z o ś c i przypadków n a j e f e k t y w n i e j s z ą formą o r g a n i
9
S . A l b i n o w s k i , R o l n i c t w o j e s t je d n o , a l e . . . , " Ż y c i e G o sp o d a rcze ", 1984, nr 3.
z a c y jn ą z punktu w id z en ia r a c j o n a l n o ś c i k i e r o w a n ia procesami gospo darczymi w r o l n i c t w i e j e s t p r z e d s i ę b i o r s t w o jednozakładow e, z a r z ą dzane "z je d n e j r ę k i " 10.
Innym ważnym aspektem fun kcjon ow ania p r z e d s i ę b i o r s t w a , powią zanym z jego wewnętrzną o r g a n i z a c j ą , j e s t s to p ie ń r e a l i z a c j i za sady rozrachunku gospodarczego. Ja k p o d k r e ś l i l i ś m y wyżej na pod s t a w i e naszych badań, 4równ\eż w t e j d z i e d z i n i e s y t u a c j a n i e j e s t w p e ł n i z a d o w a la ją c a . P o t w i e r d z a ją to także w y n ik i innych badań nad tym zag ad n ieniem 11. Wskazują one na i s t n i e n i e ś c i s ł e g o związku mię dzy o r g a n iz a c y jn o - fin a n s o w ą formą gospodarki p r z e d s i ę b i o r s t w a a j e j e f e k t y w n o ś c i ą . W je d n o s tk a c h s t o s u j ą c y c h wewnętrzny r o z r a c h u nek gospodarczy zarówno p rod uk cja końcowa i wynik f in a n s o w y , j a k i e fe k tyw no ść poszczególnych czynników p r o d u k c j i są w y ra ź n ie wyższe n iż w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h , k t ó r e go n i e s t o s u j ą . M o ż li w o ś c i, j a k i e s tw a rz a w ł a ś c i w i e stosowany rozrachunek gospodarczy n i e są w ię c , j a k dotąd , d o s t a t e c z n i e w y k o r z y s t a n e 12.
Można sformułować j e s z c z e jeden ogólny wniosek - że zmiany s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j PGR muszą być z e s t r o j o n e n i e t y l k o ze zmianami mechanizmów o d d z ia ły w a n ia na c a ł ą gospodarkę r o l n ą , a l e również musi być zachowana wewnętrzna s p ójno ść w ramach systemu fun kcjo no w an ia p r z e d s i ę b i o r s t w a r o ln e g o pomiędzy ro z w iąz a n ia m i w z a k r e s i e o r g a n i z a c j i z a rz ą d z a n ia a innymi elementami tego systemu (ro z ra c h u n k ie m gospodarczym, planowaniem, samorządem, in s t r u m e n t a mi s te r o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i ą i t p . ) . Bez tego n ie u n i k n i o n e będą s p r z e c z n o ś c i , niek on se k w e n cje i k o n f l i k t y o s ł a b i a j ą c e efe kty w n o ść d z i a ł a n i a c a łe g o systemu,
4. n a rz ę d z ia s te r o w a n ia procesami gospodarczymi
Zreformowany system ekonomiczno-finansowy o p a r ty na z a s a d z ie s a m o d z ie ln o ś c i i sam ofinansowania p r z e d s i ę b i o r s t w wymaga konsekwen
10 Podobne są również o p i n i e na ten temat t a k i c h s p e c j a l i s t ó w , j a k : R. M a n t e u f f e l , Z. K i e r u l , J . G a je w s k i l i n n i .
11
P o r . ro. i n . : В. B o r k o w s k i , Rozrachunek g osp od ar czy a efe kty w n o ść gospodarowania w PGR, "W ie ś W sp ółczesna" 1904 nr 5, s. 140-142.
1 2
Ja k np. wynika ze wspomnianych badań B. Borkowskiego na 99 o b j ę t y c h badaniem PGR w ie lo z a k ła d o w yc h m akroregionu środkowo wschodniego b y ł on stosowany t y l k o w 31 p r z e d s i ę b i o r s t w a c h .
tnego stosow ania param etrycznych n arz ę d z i s te r o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i ą gospodarczą. Odpowiednie w y k o rz y s ta n ie tyc h n arzę d z i pozwala o r g a nom władzy g osp o d arczej regulować ekonomiczne w y n ik i p r z e d s ię b io r s t w , wpływać na sposób ic h p o d z ia łu , korelow ać d e c y z je gospo darstw ro ln y c h z c e la m i o g ó ln o s p o łe c z n y m i. O s ta t n i p o s t u l a t wymaga usytuowania w centrum uwagi k r y t e r i ó w i metod oceny d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a . Chodzi o to, aby pozytywna form alno-finansuw a ocena n ie p r z y s ł o n i ł a negatywnych z ja w is k w y stę p u ją c y ch w r e a l
-1 3 nych procesach gospodarczych zachodzących w p r z e d s ię b io r s t w a c h .
4 .1 . Ceny
S z c z e g ó ln ie ważną r o l ę w ramach n arzę d z i s te r o w a n ia odgrywają ceny, k t ó r e w o s ta tn im o k r e s ie by ł y n a j i s t o t n i e j s z y m czynnikiem determinującym s y t u a c j ę ekonon.iczną PGR, Na różnych p ła s zc z yz n a c h swej d z i a ł a l n o ś c i s p o t y k a ją s i ę one w z a s a d z ie z w szystkim i w y s tę pującym i a k t u a l n i e rodzajam i cen. Rodzi to pewną s p e c y f ik ę w k s z t a łt o w a n iu s i ę przychodów PGR. Wyraża s i ę ona tym, że w z b y c ie produktów s t y k a j ą s i ę one niemal c a ł k o w i c i e z cenami urzędowymi. Odpadają w ię c m o ż liw o ści - dostępne dużej c z ę ś c i p r z e d s i ę b io r s t w przemysłowych - m a k s y m a liz a c ji przychodów zc sprzedaży poprzez od powiednie z a b ie g i podnoszące ceny. P r a k t y c z n i e zależnymi od przed s i ę b i o r s t w a drogami m a k s y m a liz a c ji t e j w i e l k o ś c i są: w zrost w i e l k o ś c i s p rz ed a n ej p r o d u k c j i i poprawa j o j j a k o ś c i oraz ewentualne d z i a ł a n i a z m ie r z a ją c e do zmiany s t r u k t u r y p r o d u k c ji (z tym, że w r o l n i c t w i e ze względu na jeg o s p e c y f i k ę są one t r u d n i e j s z e ) . N a le ży jednak p a m ięta ć, że choć urzędowe ceny skupu n ie są b ezp o śred n io u z a le ż n io n e od PGR, to ich wzrost wyr.ika także z n acisków PGR, k t ó r e w is to tn y m s to p n iu o k r e ś l a j ą m a rg in alne ko sz ty p r o d u k c j i r o l n e j .
Należy Jednak p o d k r e ś l i ć , że mimo wysuwanych c z ę s to z a s trz e ż e ń d o ty c z ą cy c h a k t u a l n e j p o l i t y k i cenowej w o d n ie s i e n iu do r o l n i c t w a
u io W badanych przez nas p r z e d s i ę b io r s t w a c h dynam icznej p opra wie wyniku finansowego to w a rz y s z y ł g łę b o k i spadek p r o d u k c ji zwle-nastpnnvm* P r e r w Zym roku/ e f ormy) oraz j e j s t a b i l i z a c j a w roku ? ; ; Í 5 ? 2 £ - . G^ c w n e m u o b n iż e n iu u l e g ł a także w roku gospodarczym ny r o k f r ze f ? e2 ? 5 0duk^ i r o ś l i n n e j . Dopiero urodzaj- żnika m íÍ
ľ
i p r z y n i ó s ł к ilk u n a s to p r o c e n to w ą poprawę tego wska-(o p erow an ie cenami urzędowymi na " w y j ś c i u " układu produkcyjnego a cenami umownymi będi regulowanymi na jeg o " w e j ś c i u " , n i e p r a w id ł o wości w r e l a c j a c h wewnętrznych cen produktów ro ln y c h z a p ew n iające w zg lęd n ie wyższą o p ł a c a ln o ś ć p r o d u k c ji r o ś l i n n e j n iż z w ie r z ę c e j i t p . ) , s t a j ą s i ę one w coraz większym z a k r e s ie parametrem wyboru s t r u k t u r y p r o d u k c ji w badanych gospodarstwach r o ln y c h .
4 .2 . O b cią ż en ia finansowe
O b cią ż en ia finansowe PGR stanow ią także d y sk u s y jn y element ich systemu ekonomiczno-finansowego. Spotkać s i ę można z tw ierd ze n iem , że są one żn aczn ie wyższe w s e k to rz e państwowym n iż w gospodar stwach in d y w id u a ln y c h 14. Przy o c e n ie t e j k w e s t i i n a le ż y jednak w ziąć pod uwagę, że n ie r ó w n o ś c i te w y n ik a ją w g łów nej mierze ze s p e c y f i k i obu typów gospodarstw w k o r z y s t a n iu z c z y n n ik a p rac y l u d z k i e j . Prze w a ża jąc a bowiem część ob ciążeń w PGR związana j e s t z za tru d n ien ie m (u b e z p ie c z e n ia sp ołe czn e i s k ł a d k i ZUS, podatek od funduszu p ł a c , o s t a t n i o - o b c ią ż e n ia na P F A Z ). N atom iast w u k ł a d z ie typowych form ob ciążeń finansow ych ( r e n t a lu b podatek g r u n to wy e w e n tu a ln ie jego odpowiednik, ś w ia d c z e n ia na fundusz gminy, róż nego ro d za ju o p ł a t y ) porównanie wypada zdecydowanie na ic h k o rz y ś ć . W o c e n ie systemu ob ciążeń finan so w ych p r z e d s i ę b io r s t w a z w r a c a ły u- wagę na n ie d o s t a te c z n e j e s z c z e zró ż n ico w a n ie stawek podatku g r u n to wego (ťym b a r d z i e j , że w w ię k s z o ś c i w nim u p a t r u je s i ę głównego n a r z ę d z ia wyrównywania r ó ż n ic warunków p r o d u k c j i ) , ja k również
15 ko nieczno ść p rz y w ra c a n ia mu f u n k c j i ekonomicznych
Kontrowersyjnym instrumentem o c h a r a k t e r z e re g u la c y jn y m okazu j ą s i ę w p r a k ty c e PGR o b c i ą ż e n ia na PFAZ. Stosow anie tego n a r z ę d z ia w o d n ie s i e n i u do gospodarstw państwowych ma l i c z n y c h p r z e c iw ników; j e d n i p o d k r e ś la ją jeg o n ied o sto s o w an ie do s p e c y f i k i
gospo-14
Z danych Krajowego Z rz e s z e n ia PPGR na ten temat w y n ik a ło b y , że 2 , 5 - k r o t n l e . I tak w roku gospodarczym 1980/1981 łą c z n e o b c i ą że n ie PGR w p r z e l i c z e n i u na 1 ha użytków r o ln y c h w y n io s ło 3657 z ł , n a to m ia s t w gospodarstwach in d yw id u a ln yc h ( d l a roku 1981) - 1441 z ł . P o r . In f o r m a c ja o funkcjonow aniu reformy gosp o d arcze j w pań stwowych p r z e d s ię b io r s t w a c h gospodarki r o l n e j , Z rz e s z e n ie Krajowe PPGR, [ m a t e r i a ł , p o w ie lo n y ], Warszawa 1982.
1j P o r . w t e j k w e s t i i także.- E. M a z u r k i e w i c z , Rol n ic tw o i gospodarka żywnościowa, [w :] P o ls k a reforma gospodarcza, Warszawa 1982, s. 26.
darowania w r o l n i c t w i e , i n n i - i c h c i ę ż a r d l a finansów PGR. Sprawa ta z a s łu g u je na b l i ż s z e rozw a ż en ie . P r e c y z y jn e g o o k r e ś l e n i a wymaga przede wszystkim c e l s to so w a n ia tego in s tru m e n tu . J e ż e l i tym celem m iałoby być - ja k s i ę można spodziewać - stym ulow anie pożądanych zmian w d z i e d z i n i e z a t r u d n i e n i a w PGR, to trz e b a s t w i e r d z i ć , że t e j f u n k c j i do t e j pory o b c i ą ż e n ia na PFAZ n i e s p e ł n i ł y . P r z e c i w n i e , stosowana do niedawna w e r s ja tego o b c i ą ż e n i a , w ią żą ca j e ze ś r e d n i ą p ł a c ą , w y z w a la ła wręcz antybodźce do z m n ie js z a n ia z a t r u d n i e n i a . Szeroko stosowano ponadto z w o l n i e n i a d la c z ę ś c i gospo d a rstw r o l n y c h , k t ó r e c h a r a k t e r y z o w a ły s i ę s ła b s z ą dynamiką wyna grodzeń. Nie pozbawione podstaw są również w ą t p l i w o ś c i , czy w s p e c y f i c z n y c h warunkach d z i a ł a l n o ś c i w r o l n i c t w i e Jeg o s to so w a n ie j e s t u zasad n ion e. J e ż e l i n a to m ia s t n a r z ę d z ie to ma mieć w y łą c z n ie c h a r a k t e r f i s k a l n y , to p o ja w ia s i ę k o l e j n e p y t a n i e - czy uzasad n ione j e s t mnożenie r e g u la to ró w tego ty p u ? Okazało s i ę , że w o s t a tnim o k r e s i e część środków pochodzących z t y c h ob cią że ń z a s i l a tzw. fundusz wyrównawczy i s łu ż y fin a n s o w e j pomocy jednostkom d e f i c y t o wym. Taki sposób w y k o r z y s t a n ia środków PTAZ wydaje s i ę być o d l e g ły od i d e i , j a k a p r z y ś w i e c a ł a jeg o pow ołaniu do ż y c i a .
» . 3 . D o ta c je - z a g a d n ie n ie p r z e d s i ę b i o r s t w d e f ic y t o w y c h
Podobnie j a k p rob lem atyk a o b c ią ż e ń f in a n s o w y c h , duże z a s t r z e że n ia budzi z a g a d n ie n ie d o t a c j i . W pierwszym roku d z i a ł a n i a nowego systemu z a s z ł y pod tym względem dość znaczne zmiany. Wyraźnemu o- g r a n i c z e n i u u l e g ł y d o t a c j e do d z i a ł a l n o ś c i p r o d u k c y j n e j . Wydawało s i ę , że j e s t to t r w a ł y element nowych ro z w ią z a ń . S t a ł o s i ę jednak i n a c z e j . Wprawdzie z a s i l a n i e dochodów s e k t o r a państwowego d o t a c ja m i j e s t m n ie js z e n iż p rzez rokiem 1981, a l e ju ż w roku gospodar czym 1982/1983 w badanych je d n o s t k a c h d o t a c j e do d z i a ł a l n o ś c i p r o d u k c y jn e j w z r o s ły dwu-, t r z y k r o t n i e w stosunku do roku p o p r z e d n ie go. Z w ię k s z y ł s i ę też ponownie i c h u d z i a ł w k s z t a ł t o w a n i u p r z y chodów p r z e d s i ę b i o r s t w . O p in ię tę p o t w i e r d z a ją również w y n i k i i n nych badań16. W p r a k t y c e g o s p o d a rc z e j na sze ro ką s k a l ę stosowane
16 J a k wynika np. z badań przeprowadzonych w l a t a c h 1982-1983 P ” « zespół pod k ie ru n k ie m p r o f . A. S te lm a c h o w sk ieg o , o b e c n ie i- s t n l e j e już 16 t y t u ł ó w d o t a c y jn y c h d l a PGR. Zob. P r a w n ic y o r e f o r mie g osp o d arcze j w r o l n i c t w i e [o p r . G. P o l i c i ń s k a l ,
są ponadto różnego r o d za ju u k r y t e formy dotowania i pomocy f i n a n sowej d la s e k to ra państwowego w r o l n i c t w i e 17. Oznacza to o g r a n i c z e n ie zasady sam o fin ansow an ia, wypacza rachunek ekonomiczny, bu d z i w ą t p l i w o ś c i co do w ia r y g o d n o ś c i danych d o ty c z ą c y c h e fe k ty w n o ś c i gospodarowania w tym s e k t o r z e .
Z zagadnieniem d o t a c j i w iąże s i ę szers,zy problem p r z e d s i ę b i o r s t w d e f i c y t o w y c h . Reforma gospodarcza u w y p u k lił a j e s z c z e b a r d z i e j zró ż n ic o w a n ie e fe k t y w n o ś c i gospodarowania PGR, z n a j d u j ą c e wy raz zarówno w poziomie p r o d u k c j i , ja k i osią g a n y c h e f e k t a c h ekono m icznych, a także - w ko n se kw e n cji - w poziomie dochodów p r a c o w n i ków. P rz y c z y n y tego z ja w is k a n ie są jednoznaczne a wywołane zo s t a ł y d z i a ł a n ie m tak czynników od p r z e d s i ę b i o r s t w n i e z a l e ż n y c h , j a k i z a le ż n y c h . Za i s t n i e n i e m p i e r w s z e j grupy czynników przema w iać może a n a l i z a wyników gospodarowania tego s e k to r a w a s p e k c ie prze strze nn ym , wskazująca na ic h z a l e ż n o ś c i w pewnej mierze od r o l n i c z e j p r z y d a t n o ś c i p r o d u k c y jn e j danego t e r y t o r i u m i s to p n ia rozwoju i n f r a s t r u k t u r y . 0 występowaniu d r u g i e j grupy czynników świadczą p r z y k ła d y u z y s k iw a n ia n i e k o r z y s t n y c h wyników p r o d u k c y j nych i finansow ych przez grupy p r z e d s i ę b i o r s t w d z i a ł a j ą c e w k o r z y s tn y c h warunkach p r z y r o d n ic z y c h i przy podobnym s to p n iu rozwoju i n f r a s t r u k t u r y . N ieje d n o ro d n o ść p rzyczyn powodujących d e f ic y t o w o ś ć PGR wskazuje na p otrzeb ę s to so w a n ia zróżnicow anych metod j e j изи- w a nia. Część z n ic h może być u s u n ię t a po wprowadzeniu nowych z a sad systemu podatkowego, inne wymagać mogą odpowiednich d e c y z j i o r g a n i z a c y jn o - p r o d u k c y jn y c h bądi kadrowych. J e ż e l i jednak c a ł k o w i t e wyrównanie warunków gospodarowania PGR okaże s i ę n ie m o ż liw e , to z r o d z i s i ę dylemat - czy d l a p r z e d s i ę b i o r s t w d z i a ł a j ą c y c h w s z c z e g ó l n i e n i e k o r z y s t n y c h warunkach n a l e ż y opracować m o d y fi k a c ję zasad reform y g o s p o d a rc z e j (odrębny system f i n a n s o w y ) , czy też w ramach obecnego systemu wprowadzić o k re ś lo n e s p e c j a l n e n a r z ę d z ia
wyrówny-1 O wania t y c h r ó ż n ic .
R o zw ią z a n ie d ru g ie wydaje s i ę nam b a r d z i e j uzasadnione i
wy-17 Mamy tu na m y ś li t a k i e c z y n n i k i , j a k : u lokow anie w p r o f i l u produkcyjnym PGR p rz e tw ó rs tw a g o r z e ln ia n e g o (od l a t d l a w i e l u przed s i ę b i o r s t w główny f i l a r podtrzymywania ic h r e n t o w n o ś c i ) , umorzenia k re d ytó w , u l g i w o b c i ą ż e n ia c h fin a n so w ych (n p . w podatku od fun duszu p ł a c , s k ła d k a c h ZUS i t p . ) .
] , ‘ P o r . tezy r e f e r a t u Z. K i e r u 1 a na S e s j ę Kom itetu E- konomiki R o l n i c t w a PAN w dn. 26-27 maja 1983 r . [ m a t e r i a ł p o w i e l o n y ] , Warszawa, maj 1983.
s t a r c z a j ą c e . Nie tworzy ono systemowej enklawy d la je d n o s te k gos p o d a ru ją c y c h w warunkach m a rg in a ln y c h . Zachowując p r e s j ę na u z y s k a n ie d odatniego wyniku finansow ego, wymusza t r o s k ę o e fe k tyw no ść gospodarowania. S tw o rz e n ie odrębnego systemu ekonomicznego i f i nansowego d la gospodarstw m a rg in a ln y c h s ta n o w iło b y d l a s ła b y c h PGR a t r a k c y j n ą f u r t k ę u n i k n i ę c i a ko n se kw e n cji złego gospodarowania. Chociaż i przy pierwszym ro z w ią z a n iu t a k i e n ie b e z p ie c z e ń s tw o może s i ę u ja w n i ć . Z m n iejsz yć j e można wprowadzając konsekw entnie za s a dę, że nawet gospodarowanie w warunkach m a rg in a ln y c h n i e c h ro n i p r z e d s i ę b i o r s t w a przed bankructwem, o i l o n i e j e s t ono w s t a n i e pod o łać rygorom gry ekonom icznej, mimo stworzonych mu b a r d z i e j "m ię k k ic h o g r a n i c z e ń " . "Bowiem p r z e d s i ę b i o r s t w a u z y s k u ją c e t r w a l e ujemną p ro d u k c ję c z y s t ą [ . . . ] poprzez n ie e f e k ty w n e w y k o r z y s t a n ie w y s tę p u ją c y c h w o g r a n i c z o n e j i l o ś c i środków p r o d u k c j i prowadzą n ie t y l k o do z m n ie js z e n ia dochodu narodowego, a l e i do i l o ś c i
wytwa-19 r ż a n e j żyw n o ś c i"
4. 4. Zysk
O kreślo ne w ą t p l i w o ś c i i z a s t r z e ż e n i a budzi a n a l i z a f u n k c j o n o wania k a t e g o r i i zysku ja k o mikroekonomicznego k r y t e r i u m wyboru, a zarazem podstawy oceny d z i a ł a l n o ś c i PGR.
Po p ie rw s z e - w pewnych o k o l i c z n o ś c i a c h ocena wyników ekonomi cznych p r z e d s i ę b i o r s t w w y ł ą c z n i e na p o d s ta w ie tego k r y t e r i u m (bez s zc z eg ó ło w e j a n a l i z y ź ró d e ł z y s k u ) prow ad zić może do f a ł s z y w y c h wniosków d o ty c z ą c y c h r z e c z y w i s t e j e f e k t y w n o ś c i i c h g ospodarow ania. Mamy tu na m y ś li m o ż liw o ś c i w y s t ą p i e n i a czynników od p r z e d s i ę b i o r s t w n i e z a l e ż n y c h (podwyżki cen skupu, d o t a c j e , n i e p e ł n y r a c h u nek nakładów i t p . ) , p o w ię k s z a ją c y c h i c h dochody nawet przy równo czesnym spadku p r o d u k c j i w u j ę c i u rzeczowym. Z ja w is k o to w y s t ą p i ł o w sposób ja s k ra w y zw łasz cza w pierwszym roku d z i a ł a n i a r e fo rm y , a l e
i d z i s i a j n i e p r z e s t a j e być a k t u a l n e .
Po d r u g ie - w p r a k t y c e u ja w n ić s i ę może (p rz y k ła d ó w d o s t a r c z y ł y prowadzone przez nas b a d a n ia ) s p rz e c z n o ść pomiędzy dążeniem p rz e d s i ę b i o r s t w (z a k ła d ó w ) do m a k s y m a liz a c ji zy s k u , m i k r o r a c j o n a l n o ś c i ą gospodarowania czynnik am i p r o d u k c j i a s p o ł e c z n i e pożądaną w ie lk o
-h н°,г ' : ^ ‘ K i e r u 1, Gospodarowanie w warunkach m a rg in a l n y m , Z a g a d n ie n ia ekonomiki r o l n i c t w a " 1903, nr 6, s . 2B.
ś c i ą l s t r u k t u r ę p r o d u k c j i . P rzy i s t n i e j ą c y c h r e l a c j a c h cenowych konsekwentne n a s t a w i e n i e ' p r z e d s i ę b i o r s t w na zysk oznaczałoby ko n ie c z n o ś ć w ycofywania s i ę lub s i l n e g o o g r a n i c z a n i a rodzajów p r o d u k c j i , o cen ianych przez n i e ja k o d e fic y t o w e alb o n isk o rentowne. W i e l e badanych zakładów w ska jyw a io tu g łó w n ie na hodowlę b ydła rzeźnego oraz częściow o trz o d y c h le w n e j. Z ja w is k a t a k i e nasuwają uzasadnione w ą t p l i w o ś c i co do s to p n ia o s i ą g a n e j s p ó j n o ś c i mikro- i makroekonomicznych k r y t e r i ó w wyboru.
Sto so w a nie zysku ja k o k r y t e r iu m wyboru w PGR wymaga s p e ł n i e n i a w ie l u warunków. Praw idłow ego u w z g lę d n ie n ia w r o z w ią z a n ia c h s y stemowych obiektywnego zró ż n ic o w a n ia warunków p r o d u k c y jn y c h , w ł a ś c iw y c h r e l a c j i cen czynników p r o d u k c j i do cen produktów r o l n y c h , j a k również praw id łow ych r e l a c j i cen w o b r ę b ie t e j p r o d u k c j i , n i e s to so w a n ia c e n t r a l n y c h r o z s t r z y g n i ę ć d o ty c z ą c y c h gospodarki p rze d s i ę b i o r s t w , podważających l o g i k ę d z i a ł a n i a zysku. Należy również uw z g lęd nić s p e c y f i k ę p r o d u k c j i r o l n e j z j e j s i l n ą z a l e ż n o ś c i ą od czynników a tm o sferyczn ych i związanym z tym ryz ykie m d l a wyników p r o d u k c y jn y c h .
S p e ł n i e n i e wymienionych p o s t u la t ó w j e s t n i e w ą t p l i w i e tru d n e . Funkcjonow anie k r y t e r i u m zysku w warunkach n ie p e łn e g o ic h u r z e c z y w i s t n i e n i a - j a k to m ia ło m ie js c e d o ty c h c z a s - może r o d z i ć o k r e ś lo ne d e fo rm a c je i t r u d n o ś c i r e a l i z a c j i k r y t e r i ó w o g ó ln o s p o łe c z n y c h .
5. System motywacyjny i jeg o f u n k c j onowanie w PGR
Poważne z a s t r z e ż e n i a budzi fun kcjo n o w a n ie systemu m otyw acyjne go. Ugruntowana j e s t o p i n i a , że r o z w i ą z a n ia na tym odcinku s t a n o w ią n a j s ł a b s z e ogniwo nowych zasad. I s t n i e j e rów nocześnie św iado mość k o n ie c z n o ś c i g łę b o k ic h jego p r z e k s z t a ł c e ń . P ł a c a r o b o t n ik a r o ln e g o w PGR s k ła d a s i ę dotąd z k i l k u n a s t u elementów: p ł a c y z a s a d n i c z e j ( e w e n t u a l n i e wynagrodzenia akordowego), m i e s i ę c z n e j p r e m ii u z n a n io w e j, k t ó r a może s i ę g a ć do 20X p ł a c y z a s a d n i c z e j , z różnego ro d z a ju dodatków oraz z p r e m ii r o c z n e j z funduszu z a ł o g i . Oo tego dochodzą ś w ia d c z e n ia w n a t u r z e , j a k z tego wid ać obecny system wynagrodzeń j e s t bardzo rozbudowany i c h a r a k t e r y z u j e s i ę dużym o g ra n ic ze n ie m f u n k c j i m o ty w ac y jn ej p ł a c na rz e c z f u n k c j i so c j a l n e j . Podstawowymi, naszym zdaniem, jeg o s ł a b o ś c i a m i s ą :
- brak mechanirmu zap ew n iająceg o k o r e l a c j ę między wzrostem pro d u k c j i w u j ę c i u rzeczowym a dynamikę wynagrodzeń. Te o s t a t n i e rosną s z y b c i e j a ponadto n i e r z a d k i e są s y t u a c j e , gdy odpowiednie wskaź n i k i dynamiki wykazują odwrotne t e n d e n c je zmian. Wolumen p r o d u k c j i spada a p ł a c e ro s n ą . O c z y w iś c ie między wzrostem wynagrodzeń a wartościowym wzrostem p r o d u k c j i t e j r o z b i e ż n o ś c i n i e ma bądź j e s t ona zn a czn ie s ł a b s z a . Wzrost p ł a c można zatem uznać w c z ę ś c i za e- konomicznie n ie u z a s a d n io n y , n ie z a s łu ż o n y ( c h o c i a ż f o r m a ln ie 2 godny z p r z e p i s a m i ) ,
- innym aspektem tego problemu j e s t bardzo n i s k i u d z i a ł w cało ś c i wynagrodzeń elementów z a le ż n y c h od p r a c y . R e l a c j a ta u le g a przy tym pog o rsz en iu w pierwszym roku d z i a ł a n i a nowego systemu. W bada nych p rzez nas gospodarstwach wahał s i ę on od 30 do 45%,
- r e la t y w n a przewaga p re m ii rocznych w środkach w y k o rz ys tyw a nych do celów s t y m u l a c j i m a t e r i a l n e j , s tą d spotyka s i ę p o s t u l a t y kierow n ikó w n i e k t ó r y c h gospodarstw r o l n y c h , ażeby r a d y k a l n i e o g r a n i c z y ć w i e l k o ś ć p r e m ii ro c z n y c h , a u wolnione w ten sposób ś r o d k i s k ie ro w a ć na b ie ż ą c e premiowanie pracowników,
- nadmierne rozbudowanie p ł a c o l i c z n e d o d a tk i i ś w ia d c z e n ia c z y n i ą system dodatkowo mało p r z e jr z y s t y m i s ła b o zorientowanym
20
m o ty w ac y jn ie
U s p ra w n ie n ia systemu motywacyjnego w in ny, naszym zdaniem, za w i e r a ć n a s t ę p u ją c e r o z w i ą z a n ia :
- p o d n i e s i e n i e r o l i p ł a c y z a s a d n i c z e j , przy równoczesnym o g r a n i c z e n i u i l o ś c i o b l i g a t o r y j n y c h dodatków i p r e m i i ,
- r o z s z e r z e n i e sto so w a n ia akordowego (a n i e k i e d y i p r o w i z y j n e go) systmu p ł a c , n a to m ia s t o g r a n i c z e n i e do niezbędnego minimum s y stemu czasowo-premiowego (g o d zin ow e g o),
- z w ię k s z e n ie s a m o d z ie ln o ś c i i uprawnień p r z e d s i ę b i o r s t w do prowadzenia a k t y w n e j , za k ła d ow e j p o l i t y k i p ł a c . Powinno to zapew n i ć le p s z e dostosow an ie rozw iązań pła co w ych do s p e c y f i k i d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w i p o sia d a n y ch środków fin a n so w ych a w sumie - p r z y n i e ś ć z w ię k s z e n ie m o ty w ac y jn ej f u n k c j i p ł a c . P r z y j ę c i e taki.ch zasad będzi e prawdopodobnie p row ad zić do wię kszego z ró ż n ic o w a n ia
20
Wymienione ułom ności systemu motywacyjnego w PGR z n a l a z ł y również o d b i c i e w d y s k a s j i na z o rg a n izo w a n e j na ten temat k o n f e r e n c j i , k t ó r a o d b yła s i ę w d n ia c h 1-2 g ru d n ia 1903 r . w O l s z t y n i e , zob. sprawozdanie z k o n f e r e n c j i : м. D ę b n i e w s k a , System m otywacyjny w PGR w warunkach reform y g o s p o d a r c z e j, "W ie ś W s p ó łc z e s n a " 1904, nr 4, s . 123-125.
dochodów wśród pracowników PGR, a l e może to być c z yn n ik dodatkowo m o b i l i z u j ą c y inne za k ła d y do l e p s z e j p r a c y .
Wskazane s ł a b o ś c i , ujaw nione w dotychczasowym d z i a ł a n i u s y s t e mu motywacyjnego w PGR spowodowały, iż dyskutowana j e s t obecnie k o n c e p c ja p r z y j ę c i a ja k o podstawy systemu o p ł a c a n ia p rac y w gos podarstwach państwowych form uły p o d z ia łu dochodu^1.
Podsumowanie
1. W s y t u a c j i względnego n a s y c e n ia PGR k a p it a łe m i n i s k i e j e- fe k ty w n o á c i s u b s t y t u c j i ziem i i p rac y żywej p rac ę u przedm iotowio ną, jedynym efektywnym cz yn nik iem wzrostu r o l i tego s e k t o r a w roz w iązyw aniu k w e s t i i a g r a r n e j j e s t reforma mechanizmu je g o f u n k c j o nowania.
2. Nowe r o z w ią z a n ia systemowe p r z y n i o s ł y zmianę zasad powią zań o g r a n i z a c y jn y c h PGR z otoczeniem oraz wewnątrz samych p rze d s i ę b i o r s t w .
3. K o l e j n e l a t a reformy p r z y n i o s ł y upow szechnienie p a ra m e try cznych metod s te r o w a n ia p r z e d s i ę b i o r s t w a m i , a l e i w tym z a k r e s i e p o j a w i a j ą s i ę z a s t r z e ż e n i a : dynamiczny wzrost cen, powodując w badanych je d n o s tk a c h poprawę wyniku fin an so w eg o , w ypaczył obraz r e a l n y c h procesów g ospodarczych. Nie w z ro s ło n a to m ia s t w większym s to p n iu z a in t e r e s o w a n ie kosztową s t r o n ą d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w . Niepokoi także p rze c iw n y założeniom w zrost o f i c j a l n y c h d o t a c j i orez w y s tę p u ją c e powszechnie u k r y t e formy wspomagania PGR. N ie z o s t a ł rozw iązany problem gospodarstw t r w a l e d e f i c y t o w y c h .
4. Z a s t r z e ż e n i a nasze budzi także dotychczasowe fun kcjo n o w a n ie zysku ja k o k r y t e r i u m wyboru ekonomicznego w PGR i oceny ic h d z i a ł a l n o ś c i .
4 5. System motywacyjny stanow i n a j s ł a b s z e ogniwo nowych r o z w i ą zań. W dalszym c ią g u zb yt s ł a b e j e s t p o w iąz a n ie w yso k o ści wyna g ro d z e n ia z e fe k ta m i p r a c y posz czeg óln ych pracowników. Z o s t a ł a r o z budowana s o c j a l n a c z ę ś ć p ł a c , brak j e s t p r a w i d ło w e j k o r e l a c j i m ię dzy dynamiką p r o d u k c j i rze czo w ej a k s z ta łto w a n ie m s i ę wynagrodzeń.
21
Wywiad z dyrektorem Krajowego Z r z e s z e n ia PPGR, " Z y c i e War szawy" 1984, nr 253, s . 1,3 .
Reasumując n a le ż y p o d k r e ś l i ć , że wprowadzenie nowego systemu zapoczątkow ało w PGR p roces r a c j o n a l i z a c j i gospodarow ania, pogłę
b i e n i a rachunku ekonomicznego i rozrachunku gospodarczego. W i n t e r e s i e społecznym le ż y k o n ty n u a c ja tych t e n d e n c j i .
Andrzej B ie ń k o w s k i, W iesław Ł y c z e k , W łod zim ierz P u l i ń s k i
THE STATE AGRICULTURAL SECTOR IN CONDITIONS OF THE ECONOMIC REFORM
An attem pt a t r e m o d e lli n g the e c o n o m i c - f i n a n c i a l system b in d in g s t a t e a g r i c u l t u r a l farms was made in mid-1981. The system of com mands and c e n t r a l i z e d a l l o c a t i o n of s u p p l i e s used f o r many y e a r s had proved to be p o o r l y e f f e c t i v e , hampering in c r e a s e in e f f i c i e n c y , and promoting in v o lv e m en t of d i s p r o p o r t i o n a t e l y h ig h in p u t s in r e l a t i o n to o b t a in e d p r o d u c tio n e f f e c t s . The o p e r a t i o n of t h i s s y stem had shown many n e g a t i v e phenomena r e f l e c t i n g n e g a t i v e l y on c o n d i t i o n s and e f f e c t s of a c t i v i t y of s t a t e a g r i c u l t u r a l farm s.
Thus, i t i s no wonder t h a t the system has become an o b j e c t of s tr o n g c r i t i c i s m on the p a r t of s p e c i a l i s t s and the g e n e r a l p u b l i c in the l a t e s e v e n t i e s . The response and the e x p r e s s io n of re fo rm a t o r y t e n d e n c ie s in the economic sphere was an attem pt aim ing at b a s in g the o p e r a t i o n of these farms on new p r i n c i p l e s u nd ertak en as from J u l y 1, 1981. The main p r i n c i p l e s u n d e r l y i n g the new e c o n o m i c - f i n a n c i a l system of s t a t e a g r i c u l t u r a l farms were autonomy, s e l f - f i n a n c i n g of t h e i r e n t i r e economic a c t i v i t y , and s e lf- m a n a g e ment of employees. The system i n tr o d u c e d a p r i n c i p l e t h a t s t a t e a g r i c u l t u r a l e n t e r p r i s e s shape t h e i r o r g a n i z a t i o n , d i r e c t i o n s and s t r u c t u r e of p r o d u c t i o n , and p la n t h e i r e c o n o m i c - f i n a n c i a l o p e ra t i o n s in a f u l l y autonomous way. The v e ry essence of the a g r a r i a n i s s u e in P o la n d , o r g a n i z a t i o n a l p r e r e q u i s i t e s of the s t a t e s e c t o r f u n c t i o n i n g , in s tru m e n ts of c o n t r o l l i n g economic p r o c e s s e s in t h i s s e c t o r , as w e l l as the m o t i v a t i o n system have become an o b j e c t of a n a l y s i s and c r i t i c a l e v a l u a t i o n based on the a u th o rs 'o w n s t u d i e s and the l i t e r a t u r e o f the s u b j e c t .
