MONIKA OGIEWA-SEJNOTA
Stargard
OBOWIĄZKI URZĘDNIKÓW DWORSKICH KSIĘCIA SZCZECIŃSKIEGO JANA FRYDERYKA
Zarys treści: W czasach, kiedy rządy w Księstwie Szczecińskim objął Jan Fryderyk (1569–1600), doszło do przebudowy jego głównej rezydencji w Szcze-cinie. Po zakończeniu modernizacji książę postanowił zreformować ordynację dworską na wzór niemieckich zarządzeń dworskich obowiązujących przede wszystkim na dworze elektora brandenburskiego, saskiego i meklembur-skiego. Dlatego celem artykułu będzie uporządkowanie dotychczasowej wiedzy na temat dworskich urzędników na Pomorzu, pokazanie ewolucji tychże urzę-dów oraz porównanie wprowadzonych ordynków do obowiązujących na dwo-rach niemieckich w oparciu o zachowane materiały archiwalne.
The content outline: In the period when the rule of the Duchy of Stettin was taken over by Johann Friedrich (1569–1600), the ruler’s main residence in Stettin underwent a remodelling. After the modernisation works had ended, the duke decided to reform the organisation of the court on the basis of Ger-man court ordinances implemented primarily in the court of the Elector of Brandenburg, Saxony, and Mecklenburg. This is why the aim of the paper is to organise the current body of knowledge concerning court offi cials in Pomer-ania, present the evolution of their posts, and compare the regulations intro-duced in the Duchy to those implemented in German courts on the basis of preserved archival material.
Słowa kluczowe: Pomorze, Jan Fryderyk, historia administracji, ordynacja dworska
Keywords: Pomerania, Johann Friedrich, history of administration, court ordinance
http://dx.doi.org/10.12775/RDSG.2016.08 Tom LXXVI – 2016
Wstęp
W pomorskiej historiografi i dotychczas niewiele miejsca poświęcono zagadnieniom związanym z urzędnikami dworskimi w okresie nowożyt-nym. Do tej pory ukazały się artykuły dwojga badaczy: Fritza Hasen-rittera1 i Lucyny Turek-Kwiatkowskiej2, którzy pokrótce scharakteryzo-wali urzędników i służbę na książęcym dworze w Szczecinie począwszy od pierwszych ordynków opublikowanych jeszcze w XIV w. Niestety, prace te opisują kompetencje poszczególnych urzędników w sposób ogólny, wykazując tylko niektóre zmiany w ich obowiązkach, przez co nie ujmują problemu w sposób kompleksowy i nie prezentują sposobu funkcjonowania poszczególnych urzędów w świetle dworskiej ordyna-cji. W przytoczonych artykułach zabrakło również porównania szcze-cińskiego dworu z innymi dworami niemieckimi, jak choćby saskim, brandenburskim czy nawet meklemburskim. Kolejna grupa prac pol-sko- i niemieckojęzycznych dotykała kwestii związanych z konkretnymi urzędnikami i zajmowanymi przez nich stanowiskami, jak np. książka Macieja Ptaszyńskiego3, w której znajdziemy informacje dotyczące kaznodziei nadwornego czy artykuł poświęcony kanclerzowi autor-stwa Georga Haaga4. Zestawienia niemieckich ordynków dworskich powstałych w XVI i XVII w. dokonał Arthur Kern, który zebrał i opu-blikował ordynacje dworskie wprowadzone przez wybranych władców brandenburskich (uwzględniały Prusy Wschodnie), pomorskich oraz meklemburskich5.
Do podjętych w artykule zagadnień związanych z urzędnikami dwor-skimi w czasach panowania Jana Fryderyka wykorzystano materiały archiwalne będące częścią zasobu Archiwum Państwowego w Szczecinie oraz Geheimes Staatsarchive Preußischer Kulturbesitz w Berlinie-Dah-lem. W pierwszym z nich przeanalizowano przede wszystkim zachowane ordynacje dworskie z lat 1575 i 1578, które skonfrontowano z ordynacją powstałą jeszcze za panowania Barnima IX w 1569 r. Z niemieckiego
1 F. Haseritter, Die pommersche Hofordnungen, als Quellen für die Hof und Lan-desverwaltung, „Baltische Studien Neue Folge” (dalej: BS NF), 39, 1937, s. 147–182.
2 L. Turek-Kwiatkowska, Organizacja dworu książęcego w Szczecinie, w: Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego, red. W. Filipowiak, B. Januszkiewicz,
Szczecin 1990, s. 165–176.
3 M. Ptaszyński, Narodziny zawodu. Duchowni luterańscy i proces budowania konfesji w Księstwach Pomorskich XVI/XVII w., Warszawa 2011.
4 G. Haag, Über eine Schrift des Kanzler Otto von Ramin, „Baltische Studien”
(dalej: BS), 27, 1878, s. 422–425.
archiwum wykorzystano przede wszystkim korespondencję powstałą po podziale erfurckim w 1572 r., kiedy ziemie turyńskie podzielono i utworzono dwa oddzielne księstwa: Weimar oraz Saksonię--Koburg-Eisenach oraz ustanowiono opiekę trzech elektorów: branden-burskiego, saskiego i palatyna reńskiego nad niepełnoletnimi Janem Kazimierzem i Janem Ernestem. Elektorzy mieli wtedy duży wpływ na utworzenie ordynacji tamtejszych dworów.
Celem artykułu jest próba scharakteryzowania i usystematyzo-wania wiedzy o działalności głównych urzędników książęcych w cza-sach panowania księcia Jana Fryderyka w latach 1569–1600, kiedy na szczecińskim dworze powstały dwie nowe ordynacje. W bada-niach nad urzędnikami dworskimi wykorzystano głównie metodę porównawczą, zestawiając ze sobą porządki dworskie wydane przez poprzednika Jana Fryderyka, Barnima IX (1502–1573) oraz frag-menty ordynacji obowiązujących na dworach saskim, brandenburskim i palatyna reńskiego.
Wykształcenie administracji na szczecińskim dworze W okresie średniowiecza pomorscy władcy, podobnie jak władcy w innych krajach nie mieli stałej siedziby rezydencjonalnej, lecz podró-żowali po różnych miastach swojego państwa. Książęta z dynastii Gryfi tów często lokalizowali swoje rezydencje wzdłuż granicy z Pol-ską i Meklemburgią. W tym okresie spośród wszystkich miast pomor-skich na czoło wybijał się wspominany już Szczecin, gdzie znajdo-wał się zamek. Średniowieczni książęta jednak nie przebywali w nim zbyt często, gdyż bardziej lubili swą posiadłość w Kamieniu. Pierwsze znane informacje o organizacji książęcego dworu w Szczecinie pochodzą z XIV w., a dokładniej z 1321 r., kiedy zostały opracowane ogólne zarzą-dzenia dworskie na polecenie Ottona I i Warcisława IV. Na Pomorzu, podobnie jak w innych krajach niemieckich, zaczęły wtedy powstawać ordynacje dworskie zawierające informacje dotyczące zarządzania dwo-rem, a w szczególności prawa i obowiązki urzędników oraz służby dwor-skiej. Miały one na celu, oprócz unormowania zasad funkcjonowania dworu, zapewnienie spokoju i zgody pomiędzy książęcymi urzędnikami i sługami, dlatego te spisy porządków dworskich często zawierają infor-macje dotyczące łagodzenia konfl iktów oraz listę kar wymierzanych za popełnienie różnego rodzaju przestępstwa6.
Ordynacje dworskie były podobne we wszystkich krajach niemiec-kich. Przykładowo, w czasach, gdy w 1572 r. doszło do wspomnianego już tzw. podziału erfurckiego i ustanowienia regencji trzech elektorów: brandenburskiego Jana Jerzego, saskiego Augusta oraz palatyna reń-skiego Fryderyka III, to opiekunowie małoletnich książąt korespondo-wali z sobą w celu wypracowania kompromisu dotyczącego powstania dworskiej ordynacji. Z zachowanej korespondencji pomiędzy nimi jasno wynika, że przytaczane przez nich porządki dworskie były do siebie podobne, co pozwoliło przenieść je na tworzący się dwór małoletnich książąt. W tych ordynkach zawarto informacje dotyczące głównych urzędników państwowych i dworskich, kancelarii, sądu nadwornego, ambasadorów, radców, rachmistrzów, kucharzy, krawców, itd. oraz zasad ich wynagradzania7.
Na Pomorzu, po objęciu tronu w 1478 r. przez Bogusława X, obszar państwa pomorskiego został scentralizowany i podporządkowany jed-nemu ośrodkowi decyzyjjed-nemu w Szczecinie, na potrzeby czego rozbu-dowano wspominany już wcześniej zamek. To właśnie w szczecińskim zamku powstało centrum administracyjne, na czele którego stał książę sprawujący władzę przy pomocy swoich doradców. Rozwijający się już wtedy humanizm doprowadził do tego, że młodzi ludzie wybierający urzędniczą ścieżkę kariery coraz częściej byli gruntownie wykształceni i znali powszechnie obowiązujące prawo8. Przeprowadzenie reformy urzędów centralnych w czasach Bogusława X miało usprawnić rzą-dzenie państwem. Jednak, aby książę mógł zrealizować swój plan, najpierw musiał na nowo zorganizować dwór, nadając mu odpowied-nie struktury, na czele których postawił urzędników znających swoje prawa i obowiązki. Wymagało to wszakże zmodyfi kowania i opubli-kowania nowych zarządzeń dworskich zawierających zakres czynno-ści wykonywanych przez osoby zatrudnione na dworze. Z czasem sta-wały się one coraz bardziej szczegółowe, aż w końcu zaczęły ingerować w prywatne życie urzędników państwowych. Tego typu postępowanie było zgodne z tendencjami występującymi na innych XVI-wiecznych dworach niemieckich, gdzie wygenerowały się dwie grupy zarząd-ców. Pierwszą z nich tworzyli urzędnicy centralni, natomiast drugą
7 Geheimes Staatsarchive Preußischer Kulturbesitz (dalej: GStA PK), I. HA Geh.
Rat, Rep. 41 Beziehungen zu Kursachsen, Nr. 485 [bp.].
8 H. Bethe, Pommersche Herzogsschlosser, „Ostdeutsche Monatshefte”, 2, 1934,
s. 84; H. Bollnow, Die pommersche Herzöge und die heimische Geschichtschreibung, „BS NF”, nr 39, 1937, s. 5; D. Schleinert, Pommersche Herzögen. Die greifen im
Por-trät, Rostock 2012, s. 20–21; B. Wachowiak, Szczecin stolicą księstwa pomorskiego, w: Dzieje Szczecina, red. G. Labuda, Warszawa 1963, s. 218, 234.
osoby zajmujące się zarządzaniem dworem9. Przełom w czasach Bogu-sława X przyniosły przyjacielskie kontakty nie tylko z domem Wetty-nów, lecz także z innymi dworami europejskimi. Ponadto książę podró-żując przez kraje niemieckie i włoskie do Palestyny mógł obserwować funkcjonowanie tamtejszych dworów, gdzie życie codzienne toczyło się według ustalonych i spisanych reguł, nie dając przez to sposobności swobodnym zachowaniom. Po powrocie z pielgrzymki do Ziemi Świętej Bogusław X rozpoczął modelowanie swojego dworu na wzór znanych mu dworów europejskich, tworząc m.in. swoją radę książęcą mającą charakter doradczy oraz radę sądowniczą orzekającą według zapisów prawa rzymskiego10.
Kolejne zmiany nastąpiły w XVI w., kiedy Księstwem Szczeciń-skim władał jego syn, Barnim XI. Pierwsza wersja została sformu-łowana tuż po potwierdzeniu podziału Księstwa Szczecińskiego na dwie części: szczecińską i wołogoską. Można przypuszczać, że zarówno Barnim XI, jak i Filip I zlecili przygotowanie takiej samej ordynacji dla obu państw. Podobnie jak poprzednia, nie była ona zbyt rozbu-dowana, a do wcześniej wymienionych zarządzeń dodano informacje dotyczące obowiązków radców, służby dworskiej i kancelarii. Następne zmiany przyniósł rok 1559, kiedy Barnim XI nakazał zredagować nowe zarządzenia, które mogły zostać ogłoszone rok później. Hasenrit-ter w artykule poświęconym ordynkom dworskim twierdził jakoby po śmierci Filipa I w 1560 r. obowiązującą dotychczas ordynację na dwo-rze w Wołogoszczy pdwo-rzeniesiono na dwór szczeciński. Miała ona być znacznie lepiej opracowana, ponieważ bratanek starego księcia ota-czał się lepszymi i bardziej wykształconymi doradcami11. Zarządzenia dworskie nie dotyczyły już wyłącznie administracji, spraw sądowni-czych czy najważniejszej dla księcia służby, lecz także medyków, hala-bardników, kaznodziei czy dworskich muzyków. Duży nacisk położono na religijność dworu, ponieważ mimo opisania powinności uczestni-czenia we mszy św., opiekę nad dworem zawierzono Bogu. Wszystkie ordynki miały na celu nie tylko zapewnienie należytej wygody osobie
9 L. Turek-Kwiatkowska, dz. cyt., s. 165. Zob. również: Archiwum Państwowe
w Szczecinie (dalej: APS), Inwentarz zespołu Archiwum Książąt Szczecińskich, s. 27–28 [mps].
10 H. Bollnow, dz. cyt., s. 5; F. Hasenritter, dz. cyt., s. 147; B. Wachowiak, Odro-dzenie na Pomorzu Zachodnim, w: Dzieje Szczecina, red. G. Labuda, Warszawa 1964,
s. 234; E. Włodarczyk, Zmienność funkcji kulturalnej Szczecina od średniowiecza do
czasów współczesnych, w: Szczecin na przestrzeni wieków. Historia. Kultura. Sztuka,
red. E. Włodarczyk, Szczecin 1995, s. 93–94.
władcy i jego rodzinie, lecz także umożliwienie sprawnego zarządzania państwem. Tak rozbudowany ceremoniał został znacznie ograniczony po śmierci małżonki księcia Branima IX, Anny von Braunschweig--Lüneburg w 1569 r.12 Po tym Barnim IX abdykował, a jego następcą został młody Jan Fryderyk, dopracowano wtedy istniejącą ordyna-cję, co doprowadziło do wykształcenia typowego, europejskiego dworu podobnego do odwiedzanych przez młodego księcia dworów elektorskich w Berlinie i Dreźnie13.
Panowanie Jana Fryderyka to okres stabilizacji państwa na are-nie międzynarodowej, co było pokłosiem ułożenia stosunków z cesa-rzem Maksymilianem II i Brandenburgią. Prowadzona przez niego polityka zagraniczna miała wpływ na rozwój ekonomiczny księstwa, a do tego potrzeba było sprawnego zarządzania państwem, co gwa-rantowali dobrze wykształceni urzędnicy14. Trudno porównywać dwory i urzędników w różnych krajach, bowiem na ich funkcjonowanie wpływ miało wiele czynników. Ro zbieżności pomiędzy nimi często wynikały przykładowo ze stylu życia danej społeczności dworskiej, stosowanego ceremoniału, a także tradycji wymagającej od władców odpowiednich nakładów fi nansowych. Dysproporcje pomiędzy różnymi dworami wyni-kały również z położenia geografi cznego czy nawet obowiązującej reli-gii, dlatego pomorskie ordynki są podobne do tych stosowanych na protestanckich dworach niemieckich, ale nie do wzorców obowiązują-cych w katolickiej Polsce. W szczególności wzorowano się na dworze brandenburskich, saksońskim, a nawet meklemburskim. Wynikało to zapewne z tego, że książęta pomorscy prowadzili z tymi dworami oży-wione kontakty zarówno na polu politycznym, jak i towarzyskim, co wynikało z sąsiedztwa, wspólnego obrządku religijnego oraz bliskich relacji rodzinnych15.
12 Tamże, s. 151; M. Ptaszyński, dz. cyt., s. 89; Z. Boras, Książęta Pomorza Zachod-niego, Poznań 1996, s. 245–246.
13 B. Wachowiak, Próby scentralizowania państwa pomorskiego za Bogusława X i jego następców, w: Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 3, cz. 1, Poznań 1976, s. 839.
Więcej na ten temat zob.: M. Ogiewa, Obowiązki i wynagrodzenia urzędników
książę-cych w świetle ordynku dworskiego z 1575 roku, w: Szczecin – codzienność miasta i jego mieszkańców. Czwarta Konferencja Edukacyjna, 9 XII 2011 r., red. K. Rembacka,
Szczecin 2012, s. 49–50.
14 L. Turek-Kwiatkowska, Filip II i Filip Hainhofer – miłośnicy sztuki, w: Filipa Hainhofera dziennik podróży, zawierający obrazki z Frankonii, Saksonii, Marchii Brandenburskiej i Pomorza z 1617 roku, oprac. K. Gołda, Szczecin 2000, s. 6.
15 J.H. Zedler, Grosse vollständige Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste, 13, s. 405 (http://www.zedlerlexikon.de/blaettern/einzelseite.html?id=12701
Za rządów Jana Fryderyka powstały dwa ordynki dworskie w roku 1575 i 1579. Jak wspomniano, pierwszy bazował na porządkach dworskich wprowadzonych przez Barnima XI. Późniejsze ordynki to efekt współpracy Jana Fryderyka z jego bratem, a zarazem władcą Księstwa Wołogoskiego, Ernestem Ludwikiem. Jednak, podobnie jak w czasach jego poprzedników, to ordynki wołogoskie okazały się lepiej przygotowane niż szczecińskie i stały się wzorem dla szczecińskich urzędników16.
W dworskich ordynkach przygotowanych na życzenie Jana Fryde-ryka opisano organizację dworu, hierarchię urzędników i służby dwor-skiej, w podobnej kolejności, jak na dworach elektorskich17. Charakte-rystyczne dla tych zapisów jest jednak to, iż różnice w sprawowanych przez nich obowiązkach były słabo zarysowane, co w przypadku szcze-cińskiego dworu ilustrują wzajemnie przenikające się powinności mar-szałka, starosty oraz rentmistrza. Urzędnicy ci różnią się tylko miej-scem w dworskiej hierarchii, co ma wpływ na ich dochody18.
Marszałek dworu
Wspomniano, że od czasów średniowiecza w pobliżu osoby władcy tworzyły się niewielkie grupy osób pochodzących ze szlachty, które chciały dzięki temu osiągnąć najważniejsze godności w państwie. Do tradycyjnych stanowisk zaliczano marszałka dworu (Hofmarschall), szambelana (Kämmerer), stolnika (Truchseß) czy podczaszego
(Mund-schenk) i to właśnie oni dbali o dworski ceremoniał aż do końca epoki.
W okresie renesansu nastąpił rozwój administracji państwowej, za którym szła reorganizacja dworu polegająca nie tylko na zmianach w jego funkcjonowaniu, lecz także w obowiązkach dworskich urzędni-ków i służby. Z wymienionych powyżej stanowisk na większości euro-pejskich dworów pozostał jedynie urząd marszałka19.
2014). Zob. także: N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, Warszawa 1980, s. 15–17, 239; A. Mączak, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w epoce
wczesnonowożytnej, Warszawa 2002, s. 223, 229; J. Kodzik, Ceremoniał polskiego dworu królewskiego w XVIII w. z perspektywy niemieckich uczonych, Warszawa 2015,
s. 31–37.
16 F. Hasenritter, dz. cyt., s. 151.
17 GStA PK, I. HA Geh. Rat, Rep. 41 Beziehungen zu Kursachsen, Nr. 485 [bp.].
Por. A. Kern, dz. cyt., s. 34–77.
18 A. Mączak, dz. cyt., s. 190.
19 P. Bahl, Der Hof des Großen Kurfürsten. Studien zur höheren Amtsträgerschaft Brandenburg-Preußens, Köln–Weimar–Wien 2001, s. 40.
Na dworze Jana Fryderyka marszałek był jedną z najważniejszych postaci, który na znaczeniu zyskał po zjednoczeniu Księstwa Pomor-skiego przez Bogusława X i reorganizacji jego dworu. W latach rządów Barnima IX, podobnie jak na innych dworach niemieckich, jego kom-petencje na krótko przejął ochmistrz dworu (Hofmeister), pozostawiając marszałkowi kwestie związane ze służbą dworską. Taki stan należy jednak uznać za przejściowy, ponieważ w ordynacji dworskiej Jana Fryderyka urząd ochmistrza zupełnie zanikł, a najważniejszą postacią w dworskiej hierarchii ponownie stał się marszałek dworu20, który dzie-lił obowiązki z starostą zamku. Marszałek dworu był urzędem dożywot-nim, a osoba mianowana na to stanowisko składała przysięgę na wier-ność aktualnie panującemu władcy. Urzędnik ten w swojej przysiędze zobowiązywał się do zachowania w sekrecie wszystkich tajemnic pań-stwowych. Ze względu na swoje obowiązki miał on dostęp do wszystkich spraw dworu i państwa, dlatego też należał do grona dworskich radców, pośród których zajmował najwyższą pozycję. Do jego zadań należało przede wszystkim pilnowanie, czy na dworze przestrzegano łu oraz zarządzanie całym dworem. Należy przez to rozumieć, iż nadzo-rował on służbę dworską, a w razie potrzeby wymierzał kary. Rolą mar-szałka było także organizowanie czasu pracy w taki sposób, aby mógł wysłuchać postulatów służby w celu rozwiązania problemów negatywnie wpływających na funkcjonowanie dworu21. W ordynkach zobligowano go również do wykrywania dworskich spisków i karania tego typu występ-ków w odpowiedni sposób, ale zgodnie z obowiązującym prawem22. Towarzyszył księciu podczas podróży i polowań oraz sprawował pieczę nad książęcymi piwnicami, browarem, piekarnią, stajnią i arsenałem23. Raz w roku, najczęściej w okolicach Wielkiego Postu, marszałek dworu był zobligowany do wizytowania domen książęcych. Celem tych wizyt była kontrola i zapewnienie stałego dochodu skarbowi państwa24. Mając wiedzę o kondycji poszczególnych domen, mógł decydować o zaopatrze-niu dworu w żywność pochodzącą z wybranych folwarków książęcych25.
20 F. Hasenritter, dz. cyt., s. 166; B. Wachowiak, Próby scentralizowania pań-stwa…, s. 839, L. Turek-Kwiatkowska, Organizacja dworu książęcego…, s. 165.
21 Tamże, s. 52–53.
22 APS, Archiwum Książąt Szczecińskich (dalej: AKS), sygn. I/3078, Die
Hoford-nung, s. 10–11.
23 F. Hasenritter, dz. cyt., s. 164–166.
24 Tamże, s. 165; B. Wachowiak, Gospodarka folwarczna w domenach Księstwa Pomorskiego w XVI i na początku XVII wieku, Warszawa 2005, s. 18.
25 APS, AKS, sygn. I/3107, Hofordnungen des Furstlichen Hauses Stettin
Codzienne życie dworskie pochłaniało duże nakłady pieniężne, co często spotykało się z krytyką poddanych, prowadziło bowiem do kryzysu eko-nomicznego państwa. Z ordynacji dworskiej zmodyfi kowanej w 1579 r. można odnieść wrażenie, że urzędnicy dworscy, a być może nawet sam książę, mieli świadomość trudnej sytuacji fi nansowej księstwa, ponie-waż nałożono na marszałka obowiązek spisywania tygodniowych rapor-tów dotyczących wydatków dworu. Taki rejestr spisywano w każdy poniedziałek. W tym samym dniu ordynowano również kontrolę ksią-żęcej kuchni, browaru oraz piwnic, aby zapobiegać kradzieżom i marno-trawstwu państwowych pieniędzy. Marszałek, aby móc podołać swoim codziennym obowiązkom, miał do pomocy wyznaczonych przez siebie ludzi. Na ogół były to osoby wykształcone i odpowiednio zorientowane w swoich obowiązkach26.
Jan Fryderyk w czasie swoich rządów na stanowisko marszałka mia-nował osoby pochodzące ze szlachty pomorskiej, które – jak się okazało – „gospodarowały lepiej niż ich poprzednicy” oraz następcy. Znanym z zachowanych materiałów archiwalnych marszałkiem nadwornym był Kacper von Wedel, który swoją funkcję mógł sprawować w latach 1579–1603, co oznaczało, że piastował swój urząd także podczas rządów następcy Jana Fryderyka, Barnima X27.
Starosta zamkowy
Powyżej wspomniano, że pomocnikiem marszałka był starosta zamku (Hauptmann)28. Uważany był za jedną z najważniejszych postaci na dworze, której pozycję można porównać do marszałka. Jego funkcja była bardzo odpowiedzialna, gdyż odpowiadał za bezpieczeń-stwo księcia i jego rodziny oraz innych mieszkańców dworu. Jego obo-wiązki nie obejmowały jednak tylko sprawowania kontroli nad strażą i zamkiem, ale też nad kuchnią, piwnicami, piekarnią itp. Przepro-wadzane przez niego kontrole pomieszczeń gospodarczych i czuwanie nad ich pracownikami sprawiły, że odpowiadał również za zaopatrze-nie dworu w produkty spożywcze. W momencie wyrażenia zgody na przywóz nowych towarów z książęcych folwarków nadzorował ich roz-dysponowanie oraz późniejsze wykorzystywanie zapasów. W sprawach
26 Tamże, s. 53–54.
27 Tamże, s. 5; F. Hasenritter, dz. cyt., s. 163.
28 W języku polskim brak dokładnego odpowiednika, jednak kompetencjami
dotyczących artykułów spożywczych był zobligowany do konsultacji z rentmistrzem, ażeby ustrzec się od generowania wysokich kosztów związanych z ich sprowadzaniem. Może świadczyć to o tym, że na dworze dochodziło do częstych nadużyć (np. kradzieże żywności, spo-żywanie jedzenia przez osoby nieuprawnione), tym bardziej iż na mar-szałka, rentmistrza oraz starostę nałożono odpowiedzialność za otwie-ranie i zamykanie miejsc, w których przyrządzano posiłki, a także pilnowanie, aby nikt nie przebywał w tych pomieszczeniach bez ich wiedzy. Gdy ten zakaz został złamany, to sprawcę czekała kara bądź nawet wezwanie przed sąd nadworny29. Mogło to być pokłosiem zna-nych z przeszłości przypadków trucia żywności, tym bardziej że sta-rosta zamkowy osobiście sprawdzał jakość serwowanych na dworze potraw, nawet wtedy, gdy dwór podróżował30. Aby móc sprawować taką kontrolę nad dworzanami, marszałek i starosta musieli dobrze znać dworskie zarządzenia, ponieważ tylko wtedy nikt nie mógł zarzucić im braku kompetencji31.
Rolą starosty był nie tylko nadzór nad miejscami, w których przygo-towywano potrawy, lecz przede wszystkim sprawowanie kontroli nad zamkiem. Pod jego komendą znajdowali się książęcy drabanci czuwa-jący nad bezpieczeństwem zamku. Nic więc dziwnego, że szczególnie uważnie starosta pilnował zbrojowni, w której przechowywano broń32. Miejscem strategicznym i pilnie strzeżonym była brama wjazdowa do książęcego zamku. Stojące na straży osoby bacznie przyglądały się wszystkim przybywającym na dwór, dlatego ich zwierzchnicy tak orga-nizowali warty, aby nie pozwolić strażnikom odczuć przemęczenia33. Wypoczynek strażników był na tyle istotny, że w specjalnych rejestrach odnotowywano nie tylko ich czas służby, lecz także liczbę przespanych godzin34. Pilnujący zamku strażnicy od wachty pracowali na dwie, dwu-nastogodzinne zmiany, przypadające na północ i południe. Przemęcze-nie strażników mogło spowodować zagrożePrzemęcze-nie bezpieczeństwa Przemęcze-nie tylko władcy, lecz również jego rodziny i przebywających na dworze gości. Ze względu na ochronę zamku każda osoba planująca odwiedzenie
29 APS, AKS, sygn. I/3104, Hofordnung Anno 1575, s. 67–70, 75–75b.
30 Tamże, sygn. I/3107, Hofordnungen des Furstlichen Hauses Stettin Pommern,
s. 189, 191.
31 Tamże, sygn. I/3104, Hofordnung Anno 1575, s. 67–70, 75–75b.
32 Tamże, sygn. I/3107, Hofordnungen des Furstlichen Hauses Stettin Pommern,
s. 191; F. Hasenritter, dz. cyt., s. 158.
33 APS, AKS, sygn. I/3107, Hofordnungen des Furstlichen Hauses Stettin
Pom-mern, s. 188, 190.
szczecińskiego dworu musiała z dużym wyprzedzeniem wysłać list informujący o dacie i okolicznościach przyjazdu, który następnie był odnotowywany w kancelarii i dopiero wtedy starosta zamkowy otrzy-mywał zgodę na otwarcie bramy w danym terminie35.
Starosta rozdzielał również świece mające zapewnić oświetlenie, co podlegało z kolei kontroli zastępcy marszałka. Świece całkiem słusznie uchodziły za niebezpieczne źródło światła, ponieważ chwila nieuwagi mogła doprowadzić do zaprószenia ognia. Z tego powodu liczba zapala-nych świec była zależna od pory roku. Przykładowo, latem, kiedy dzień był dłuższy, świece montowano w pięcioramiennych świecznikach, zimą natomiast używano świeczników ośmioramiennych36.
Starostą zamku wymienionym z imienia i nazwiska w dworskiej ordynacji z 1579 r. był Lorenz Podewills, pochodzący, podobnie jak mar-szałek, z pomorskiej rodziny szlacheckiej. Wiadomo, że jego wynagro-dzenie wynosiło cztery guldeny miesięcznie oraz że otrzymywał pewien deputat, jednak nieznanego rodzaju37. Po przeanalizowaniu otrzymy-wanych przez innych urzędników wynagrodzeń w naturze, wydaje się wielce prawdopodobne, że dostawał on żywność, opał oraz dwa razy do roku strój.
Rentmistrz krajowy
W państwie pomorskim kwestiami ekonomicznymi zajmował się tzw. rentmistrz krajowy (Landrentmeister). Jego rola zyskała na znaczeniu, podobnie jak w przypadku marszałka, w czasach panowania Bogusława X, kiedy stał się najważniejszym urzędnikiem skarbowym, do którego kompetencji należało zarządzanie: domenami książęcymi, regaliami oraz płaconymi cłami. Co roku sporządzał sprawozdania ze stanu fi nan-sowego księstwa, a na co dzień kontrolował wydatki władcy38. W cza-sach Jana Fryderyka w sprawach fi nansowych nastąpiło widoczne uzależnienie władzy książęcej od szlachty, bowiem wydatki na utrzy-manie dworu znacznie przekraczały możliwości fi nansowe panującego, a uchwalenie podatków specjalnych wymagało zgody pomorskich sta-nów. W Stargardzie założono wówczas skarb ziemski dla Księstwa
35 Tamże, s. 188, 190–192.
36 Tamże, s. 191; F. Hasenritter, dz. cyt., s. 158.
37 APS, AKS, sygn. I/3107, Hofordnungen des Furstlichen Hauses Stettin
Pom-mern, s. 18, 46.
38 T. Kantzow, Pomerania. Kronika Pomorska z XVI wieku, tłum. K. Gołda, przyp.
Szczecińskiego i tam właśnie trafi ały sumy z uchwalonych podatków nadzwyczajnych. Początkowo w ich poborze wraz z przedstawicielami pomorskich stanów uczestniczył rentmistrz. Z czasem jednak stany stworzyły stały, pięcioosobowy organ składający się z trzech przed-stawicieli szlachty i dwóch reprezentantów miast, którzy czuwali nad książęcym długiem, gwarantując jednocześnie zaciąganie kolejnych pożyczek39. Tego typu działania doprowadziły do obniżenia pozycji rentmistrza, odtąd bowiem podlegała mu tylko kasa księstwa oraz prywatna szkatuła władcy40. Wyżej wspomniano już, że każdy dwor-ski wydatek konsultowano z rentmistrzem. Zabierał on głos również w sprawach urlopowych urzędników i wypłacaniu im w tym czasie wynagrodzenia41.
Kompetencje rentmistrza wychodziły też poza dwór, ponieważ, jak wspomniano, zarządzał domenami. Obszar ten został powiększony o ziemie, które na skutek sekularyzacji dóbr kościelnych będącej pokło-siem reformacji w 1534 r., przeszły w ręce władcy. Z tego powodu nad-rzędnym celem rentmistrza było dbanie o dochodowość książęcych majątków, kontrolowanie uprawy zbóż, hodowli bydła, owiec, trzody chlewnej oraz drobiu. W każdej domenie powinny znajdować się rów-nież spichlerze „wybudowane tanim kosztem”, aby zapewnić zapas zboża na okres nieurodzaju. Nadwyżki ziarna można było jednak sprze-dawać42. W czasie panowania Jana Fryderyka stanowisko rentmistrza zajmował Łukasz Hogemeister, o którym nie ma żadnych konkretnych informacji poza wymienieniem go z imienia i z nazwiska w dworskich ordynkach z roku 158943.
Rentmistrz krajowy rezydował w kancelarii, gdyż za panowania Jana Fryderyka nie miał już takiego znaczenia, jak w czasie panowa-nia Bogusława X, ponieważ nie zarządzał już fi nansami księstwa, tylko prywatną szkatułą księcia oraz kontrolował jego wydatki na utrzyma-nie dworu. W tym celu sporządzał rejestry wydatków i dochodów, jed-nak o swoich wpisach do rejestru był zobowiązany informować ochmi-strza, marszałka dworu i osoby, których te wpisy dotyczyły44. Tego typu
39 R. Gaziński, Księstwo pomorskie w czasach Lubinusa, w: Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze, red. R. Skrycki, Szczecin 2013, s. 49–50.
40 B. Wachowiak, Próby scentralizowania państwa…, s. 841. 41 F. Hasenritter, dz. cyt., s. 164–165.
42 E. Podralska, „Organizacja dworu księcia Jana Fryderyka”, mps pracy
magister-skiej, Archiwum Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1998, s. 54; B. Wachowiak,
Próby scentralizowania państwa…, s. 841–842. 43 F. Hasenritter, dz. cyt., s. 163.
zapis w ordynacji dworskiej mógł potwierdzać degradację jego pozycji w dworskiej hierarchii, tym bardziej że nawet do posiłków nie zasia-dał przy głównych urzędnikach centralnych, lecz razem z personelem kancelarii zajmował miejsce przy trzecim stole45.
Kanclerz
Jednym z najważniejszych urzędników państwowych zamieszkują-cych szczeciński dwór był kanclerz. W ordynkach Barnima IX z 1541 r. wymieniony został na pierwszym miejscu, co z całą pewnością świad-czyło o jego znaczeniu w dworskiej hierarchii. Kanclerz był kierowni-kiem kancelarii uchodzącej za jeden z ważniejszych urzędów central-nych w państwie, ponieważ ogniskowała się tam początkowo zajmowała się nie tylko sprawami polityki zagranicznej, lecz także sądowymi i wewnętrznymi46. W związku z tym, że w kancelarii ogniskowała się polityka, to kanclerz musiał składać przysięgę na wierność władcy. Rola kanclerza w okresie renesansu nie uległa zmianie, ponieważ jego pozycja w dworskiej hierarchii nadal była wysoka. Ordynki dworskie jasno określały, że kanclerz ze swoich poczynań odpowiadał wyłącznie przed władcą. W polityce wewnętrznej zaś powinien być zgodny z rad-cami, do których sam się zaliczał. Nie mógł jednak należeć do żadnego stronnictwa, ponieważ urząd zobowiązywał go do zachowania bezstron-ności, co często umożliwiało mu szybkie podejmowanie decyzji47. Kie-rując kancelarią, wydawał dyspozycję dotyczące poczty wychodzącej i przychodzącej na zamek, czuwał nad poprawnością przygotowywa-nych listów i rozkazów, aby były sporządzone zgodnie z wolą księcia. Stał również na straży książęcej pieczęci, której nie mógł używać nikt z wyjątkiem kanclerza48.
Kanclerz przewodził również pracom kancelarii dworskiej uchodzą-cej za najważniejszy i zarazem najstarszy organ wykonawczy władzy centralnej na Pomorzu. W okresie średniowiecza urząd ten był utożsa-miany z osobą kanclerza, a dokumenty tam powstające ustalały nowy porządek prawny. Wobec narastającej liczby dokumentów kancelarię
45 Tamże, sygn. I/3104, Hofordnung Anno 1575, s. 97–109.
46 Szerzej por. M. Ogiewa-Sejnota, Kancelaria na dworze księcia szczecińskiego Jana Fryderyka, personel i funkcjonowanie. Zarys problematyki, „Studia Maritima”,
t, 27, 2014, nr 2, s. 137–147; B. Wachowiak, Próby scentralizowania państwa…, s. 839–840.
47 APS, AKS, sygn. I/3104, Hofordnung Anno 1575, s. 25–26, 38. 48 F. Hasenritter, dz. cyt., s. 163–165.
poddano reorganizacji, czego pokłosiembyła rozbudowa aparatu urzęd-niczego. Nadal był to odrębny urząd związany z osobą kanclerza oraz wysokimi rangą urzędnikami dworskimi i ziemskimi49.
Kanclerz w każdy poniedziałek tygodnia musiał zdawać relację władcy z funkcjonowania kancelarii. Te spotkania często dotyczyły opóźnień w jej pracach i ewentualnych przyczyn tego stanu rzeczy. Oprócz zwierzchnictwa nad kancelarią, odpowiadał on również za sprawy toczące się przed sądem nadwornym, gdzie często występował jako zastępca księcia. Narastająca ilość obowiązków i czasochłonne prace nad wygotowaniem dokumentów doprowadziły do przeciążeń kancelarii oraz do wydzielenia się sądu nadwornego podczas sejmu krajowego w Wolinie w 1575 r. Jednak nawet po tej reformie kanc-lerz nadzorował przygotowanie i same rozprawy sądowe. Kontrolował również dworskich radców, którzy czasem korzystali z usług kancela-rii. Dodatkowo jego zaangażowanie w funkcjonowanie sądu dawało mu możliwość pozwania, a nawet przesłuchiwania innych dworskich urzęd-ników, na czele z marszałkiem, ochmistrzem50 i rentmistrzem, w przy-padku, kiedy podejrzewał ich o popełnienie przestępstwa lub niedopeł-nienie obowiązków. Według dworskich ordynków kanclerz powinien codzienne przeglądać korespondencję, aby następnego dnia móc przed-stawić sprawy na posiedzeniu rady51.
Jan Fryderyk na stanowisku kanclerza obsadzał kompetentne osoby pochodzące z rodzimej szlachty. Po Jakubie von Kleist stanowisko kanc-lerza objął w 1586 r. Otto von Ramin. Pochodził on z pomorskiego rodu szlacheckiego. W czasach młodzieńczych, zgodnie z ówczesną modą, wiele podróżował, dzięki czemu zdobył solidne wykształcenie i ogładę. Początkowo na dworze Jana Fryderyka pełnił on funkcję marszałka, a później już jako kanclerz często bywał w misjach dyplomatycznych,
49 K. Bobowski, Dokumenty i kancelarie na Pomorzu Zachodnim do końca XIII w., „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia”, t. 54, 1988, s. 5–6; A. Gut, Personel kancelarii książąt pomorskich do połowy XIV wieku, „Przegląd
Zachodnio-pomorski”, t. 14, 1999, z. 1, s. 73; F. Haseritter, dz. cyt., s. 165; S. Nawrocki, Rozwój
form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza do końca XX wieku,
Poznań 1998, s. 40; J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2008, s. 268–269.
50 W 1575 r. obowiązki ochmistrza podzielono pomiędzy marszałka i starostę
dworu, a samo stanowisko zostało zlikwidowane. Zob.: F. Hasenritter, dz. cyt., s. 166; B. Wachowiak, Próby scentralizowania państwa…, s. 839; L. Turek-Kwiatkowska,
Organizacja dworu książęcego…, s. 165.
51 APS, AKS, sygn. I/3104, Hofordnung Anno 1575, s. 26–28; F. Haseritter, dz. cyt.,
s. 166–167; R. Klempin, Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommerns: aus der
m.in. do księcia Juliusza z Brunszwiku, Joachima Fryderyka biskupa Magdeburga oraz do cesarza52.
W czasach Jana Fryderyka kanclerzem był także Caspar vom Wolde, który zastąpił na tym stanowisku Ottona von Ramina. Nie wiadomo, kiedy dokładnie to nastąpiło, ale można przypuszczać, że miało to miej-sce po roku 1589, ponieważ wtedy książę przyznał jeszcze specjalny deputat kanclerzowi von Raminowi53. Vom Wolde, urodzony w Ostrym Bardzie, od strony matki spokrewniony był z rodziną wcześniejszego kanclerza Jakuba von Kleista. Uchodził za inteligentnego i bardzo kulturalnego człowieka. Funkcję kanclerza pełnił również w czasach jego następcy Barnima X i dopiero po objęciu tronu przez Bogusława XIII w 1603 r. został przeniesiony na stanowisko starosty do Kołbacza54.
Radcy dworu
Radca to typowe stanowisko urzędnicze przybierające na znacze-niu w czasach nowożytnych. W XVI w. na dworze szczecińskim władcy coraz częściej potrzebowali opinii wykształconych urzędników, którymi przeważnie byli prawnicy. Warto w tym miejscu nadmienić, iż przy obsadzaniu tych stanowisk niewielką rolę odgrywało pochodzenie kan-dydata55. W czasach Barnima IX doszło do wyraźnego oddzielenia rad-ców od służby. Osoby będące książęcymi radcami na ogół pochodziły z zagranicy, a nie z rodzimej szlachty pomorskiej, dlatego też nie cie-szyły się szacunkiem lokalnych panów. Ich liczba i kompetencje ciągle ulegały zmianie, co wynikało z aktualnej sytuacji i zapotrzebowania, ponieważ oprócz doradzania władcy, wizytowali oni urzędy oraz brali udział w procesach sądowych. Do tych zadań w księstwie potrzebo-wano mniej więcej dziesięć osób. W pierwszej XVI-wiecznej ordynacji dworskiej z 1541 r. wymieniono sześciu radców. Przez kolejne lata ich liczba rosła, dochodząc w 1579 r. do trzynastu. Cały czas przebywali oni na książęcym zamku i mogli opuścić go tylko w ważnych sprawach. Nie zabierali głosu w polityce zagranicznej ani nie towarzyszyli księciu
52 G. Haag, dz. cyt., s. 422–425.
53 APS, AKS, sygn. I/3107, Hofordnunge des Furstlichen Hauses Stettin Pommern,
s. 231; APS, AKS, sygn. I/3110, Deputat, Holz, Brot und Justiz – Ordnung Anno 1589, s. 27.
54 H. von Bülow, Caspar vom Wolde, http://www.deutsche-biographie.de/sfz86010.
html (dostęp: 12 VIII 2014).
55 A. Mączak, dz. cyt., s. 194; B. Wachowiak, Próby scentralizowania państwa…,
w podróżach zagranicznych, chyba że wymagała tego aktualna sytuacja międzynarodowa. W każdy poniedziałek radcy zbierali się w kancelarii, aby zdać sprawozdanie z czynności wykonywanych w poprzednim tygo-dniu, z czego następnie sporządzano protokół. Na koniec tygodnia, naj-częściej w piątkowy poranek, radcy spotykali się z księciem w celu roz-patrzenia wpływających do kancelarii próśb i skarg. Radcy pracowali również w różnych komisjach, w których decyzje zapadały kolegialnie56.
Obok nich na dworze pojawili się radcy ziemscy zw. landratami. Wybierani byli na jakiś czas i stanowili reprezentacje stanów pomor-skich. Razem z radcami tworzyli książęce ciało doradcze57.
Kaznodzieja nadworny
Stanowisko kaznodziei nadwornego (Hofprediger) jest niewątpliwie związane z reformacją w Kościele. Należy pamiętać, że osoba na tym stanowisku zastąpiła katolickich księży, którzy nie przeszli na nowy obrządek. W związku ze sprawowaną funkcją ich pozycja na dworze była znacznie wyższa niż innych urzędników, ponieważ na ogół osoby na tym stanowisku były nie tylko proboszczami w kościele zamko-wym, lecz przede wszystkim spowiednikami władców i ich najbliższych. Miały dzięki temu dostęp do informacji o ich życiu i niekiedy tę wiedzę mogły wykorzystywać do wpływania na rządy.
W życiu duchowym władców, ich rodzin i innych dworzan dużą rolę odgrywał sposób odprawiania liturgii. Dwór, podobniejak zwykli śmier-telnicy, potrzebował osób dbających o jego religijność. Przed reformacją o dusze dworu troszczyli się księża, który zastąpili kaznodzieje ewange-liccy. Kaznodzieja dworski nie tylko odprawiał nabożeństwa, lecz także troszczył się o życie religijne władców i jego rodziny. Zgodnie z duchem czasu kaznodzieje w większości pochodzili z mieszczaństwa. Była to grupa wykształconych osób, po studiach na protestanckich uniwersy-tetach, w szczególności w Wittenberdze58.
Głównymi obowiązkami nadwornego kaznodziei było czuwanie nad tym, co najważniejsze w codziennej praktyce religijnej, czyli nad indywi-dualną modlitwą połączoną z czytaniem Pisma Świętego. Kulminacyjnym punktem jego obowiązków było odprawianie nabożeństw, szczególnie niedzielnych, mających na celu nawrócenie, adorację i nauczanie, które
56 F. Hasenritter, dz. cyt., s. 161–162.
57 B. Wachowiak, Próby scentralizowania państwa…, s. 839.
odbywały się przez modlitwę, czytanie Biblii i kazanie wygłaszane przez kaznodzieję. W roku liturgicznym szczególnie uroczyście obchodzono komunię cztery razy do roku: podczas Wielkanocy, Zielonych Świątek, na początku jesieni oraz w Boże Narodzenie. W obrządku protestanckim przyjmowano ją pod dwiema postaciami, czyli chleba symbolizującego ciało Chrystusa i wina wypijanego na pamiątkę przelanej krwi Jezusa59.
Jak wynika z dworskiej ordynacji, książę przywiązywał dużą wagę do religii, ponieważ tym zagadnieniom poświęcono sporo miejsca. Pierwsze wzmianki o nadwornym kaznodziei pochodzą z 1579 r., kiedy dokładnie opisano jego obowiązki dworskie. Co prawda skupiły się one głównie wokół jego życia duchowego, jednak zaznaczono, iż powinien doskonalić się poprzez czytanie książek, dzięki czemu będzie lepszym katechetą. W zarządzeniach dworskich zawarto postulat, że kazno-dzieja z racji sprawowanej funkcji powinien otaczać opieką wszystkich wiernych przebywających na dworze. Nie wystarczało jedynie dbanie o ich religijność, katecheta musiał odznaczać się przede wszystkim życzliwością i chęcią niesienia pomocy potrzebującym. W ordynkach zachęcano również młodzież dworską, aby sama kształciła się i miała własne przemyślenia i wiedzę, co miało jej pomóc w zrozumieniu słów kaznodziei. Do obowiązków kaznodziei nadwornego należało również niesienie pociechy podczas choroby i w obliczu śmierci, lecz bez zgody władcy nie można było udzielić mu ostatniego namaszczenia. Ponadto kaznodzieja towarzyszył księciu we wszystkich jego podróżach, podczas których odgrywał rolę spowiednika60.
Najbardziej znanym kaznodzieją nadwornym księcia Jana Fryde-ryka był stargardzianin Jakob Schmidt (pod takim funkcjonuje w dwor-skich dokumentach), zwany Fabricius lub Faber. Na służbę u Jana Fryderyka w charakterze kaznodziei szczecińskiego kościoła zamko-wego został przyjęty w 1577 r. Wtedy również na jakiś czas wyjechał do Greifswaldu, gdzie na tamtejszym uniwersytecie uzyskał stopień dok-tora w zakresie teologii. Po powrocie otrzymał nadzór nad Pedagogium. W 1595 r. na stanowisku szczecińskiego generalnego superintendenta zastąpił Johanna Cogelera61.
Nadworny kaznodzieja pełnił również funkcję książęcego radcy. Występuje bowiem w wykazie radców książęcych z 1575 i 1589 r. Można wysunąć przypuszczenie, że w jego gestii należało opiniowanie
59 F. Lebrun, Reformacja: wspólna wiara i osobista pobożność, w: Historia życia prywatnego, red. R. Chartier, t. 3, Wrocław 2005, s. 121, 124–125.
60 APS, AKS, sygn. I/3078, Die Hofordnung, s. 12–14.
61 M. Ptaszyński, dz. cyt., s. 13; J.G.L. Kosegarten, Geschichte der Universität Greifswald mit urkundlichen Beilagen, 1, Greifswald 1857, s. 221.
spraw związanych z religią i Kościołem. Za swoją pracę pobierał wyna-grodzenie i dodatkowe premie w postaci deputatu przyznawanego na ogół we wrześniu w dniu św. Michała. Według spisu wydatków kazno-dzieja otrzymał ekwiwalent w postaci: woła, 10 owiec, świni, beczki masła i sera oraz 3 wispele żyta, tyle samo jęczmienia, owsa62.
Wydaje się również wysoce prawdopodobne, że do obowiązków nadwornego kaznodziei przypisano zadanie opieki nad zamkową biblio-teką, ponieważ w dworskiej ordynacji brakuje informacji o zatrudnio-nym na dworze bibliotekarzu. Ponadto w czasach następcy Jana Fryde-ryka, Barnima X, książęcą biblioteką i jej inwentaryzacją zajmował się kaznodzieja nadworny dr Mikołaj Ribbenn. Wynikało to prawdopodob-nie z tego, że duchowieństwo nadal uważano za grupę wykształconą. Jeszcze w okresie średniowiecza właścicielami książek było głównie duchowieństwo i bogate klasztory, w których kopiowano teksty prze-chowywane w tamtejszych bibliotekach. W odrodzeniu duchowni nadal mieli dostęp do większej liczby ksiąg niż gros społeczeństwa, a dzięki temu wiedzieli, jak postępować z powierzonym im księgozbiorem.
Podsumowanie
W czasach Jana Fryderyka doszło do powstaniach dwóch nowych ordynacji, które układem oraz zakresem obowiązków głównych urzęd-ników dworskich przypominały zarządzenia brandenburskie, saksoń-skie i meklembursaksoń-skie. Wszystkie z wymienionych dworów funkcjono-wały w obrządku protestanckim, co w znaczny sposób wpłynęło na życie dworskie. Z tego też względu niewłaściwe wydaje się porównanie ksią-żęcego dworu szczecińskiego do królewskiego dworu polskiego, który po pierwsze był katolicki, a po drugie – bogatszy.
W ordynkach szczecińskich, podobnie jak przypadku innych nie-mieckich ordynacji, uderzała skromność dworu i liczne ograniczenia nie pozwalające na jakąkolwiek swobodę. W artykule udało się usystema-tyzować dotychczasową wiedzę na temat dworskich urzędników w cza-sach Jana Fryderyka. Wykazano również podobieństwa w obowiązkach marszałka dworu, starosty dworu i rentmistrza krajowego, ale w celu dokładniejszego poznania ewolucji tych urzędów należałoby skonfron-tować wszystkie ordynacje dworskie powstałe na ziemiach pomorskich i porównać je z zachowanymi ordynacjami elektorskimi.
62 APS, AKS, sygn. I/3107, Hofordnunge des Furstlichen Hauses Stettin Pommern,
Bibliografi a Źródła
Archiwum Państwowe w Szczecinie (APS), Archiwum Książąt Szczecińskich (AKS), sygn. I/3078, Die Hofordnung.
APS, AKS, sygn. I/ 3102, Die Hofordnung de Anno 1569. APS, AKS, sygn. I/3104, Hofordnung Anno 1575.
APS, AKS, sygn. I/ 3107, Hofordnungen des Furstlichen Hauses Stettin Pom-mern.
APS, AKS, sygn. I/3110, Deputat, Holz, Brot und Justiz – Ordnung Anno 1589.
Archiwum Uniwersytetu Szczecińskiego, E. Podralska, Organizacja dworu księcia Jana Fryderyka, 1998.
Geheimes Staatsarchive Preußischer Kulturbesitz, I. HA Geh. Rat, Rep. 41 Beziehungen zu Kursachsen, Nr. 485.
Opracowania
Bethe H., Pommersche Herzogsschlosser, „Ostdeutsche Monatshefte”, t. 2, 1934. Bobowski K., Dokumenty i kancelarie na Pomorzu Zachodnim do końca
XIII w., ”Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia”, t. 54, 1988.
Bollnow H., Die pommersche Herzöge und die heimische Geschichtschreibung, „Baltische Studien Neue Folge” (dalej: BS NF), nr 39, 1937, s. 1–35. Boras Z., Książęta Pomorza Zachodniego, Poznań 1996.
Bülow H., Caspar vom Wolde, http://www.deutsche-biographie.de/sfz86010. html (dostęp: 12 VIII 2014).
Burkhardt J., Stulecie reformacji Niemczech, Warszawa 2009.
Elias N., Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, Warszawa 1980. Gaziński R., Księstwo pomorskie w czasach Lubinusa, w: Eilharda Lubinusa
podróż przez Pomorze, red. R. Skrycki, Szczecin 2013, s. 45–81.
Gut A., Personel kancelarii książąt pomorskich do połowy XIV wieku, „Prze-gląd Zachodniopomorski”, t. 14, 1999, z. 1, s. 73–102.
Haag G., Über eine Schrift des Kanzler Otto von Ramin, „Baltische Studien” (dalej: BS), 27, 1878, s. 422–425.
Hasenritter F., Die pommersche Hofordnungen, als Quellen für die Hof und Landesverwaltung, BS NF, 39, 1937, s. 147–182.
Kantzow T., Pomerania. Kronika Pomorska z XVI wieku, tłum. K. Gołda, przyp. i kom. T. Białecki, E. Rymar, Szczecin 2005, t. 2, ks. 2.
Kern A., Deutsche Hofordnungen des 16. und 17. Jahrhunderts, Bd. 1, Ber-lin 1905.
Klempin R., Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommerns: aus der Zeit Bogislafs X, Bath–Berlin 1859.
Kodzik J., Ceremoniał polskiego dworu królewskiego w XVIII w. z perspektywy niemieckich uczonych, Warszawa 2015.
Kosegarten J.G.L., Geschichte der Universität Greifswald mit urkundlichen Beilagen, 1, Greifswald 1857.
Lebrun F., Reformacja: wspólna wiara i osobista pobożność, w: Historia życia prywatnego, red. R. Chartier, Wrocław 2005.
Mączak A., Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w epoce wczesnono-wożytnej, Warszawa 2002.
Nawrocki S., Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowie-cza do końca XX wieku, Poznań 1998.
Ogiewa-Sejnota M., Kancelaria na dworze księcia szczecińskiego Jana Fryde-ryka, personel i funkcjonowanie. Zarys problematyki, „Studia Maritima”, t. 27, 2014, nr 2, s. 137–147.
Ogiewa M., Obowiązki i wynagrodzenia urzędników książęcych w świetle ordynku dworskiego z 1575 roku, w: Szczecin – codzienność miasta i jego mieszkańców. Czwarta Konferencja Edukacyjna, 9 XII 2011 r., red. K. Rem-backa, Szczecin 2012, s. 49–50.
Bahl P., Der Hof des Großen Kurfürsten. Studien zur höheren Amtsträgerschaft Brandenburg-Preußens, Köln–Weimar–Wien 2001.
Ptaszyński M., Narodziny zawodu. Duchowni luterańscy i proces budowania konfesji w Księstwach Pomorskich XVI/XVII w., Warszawa 2011.
Schleinert D., Pommersche Herzögen. Die greifen im Porträt, Rostock 2012. Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2008.
Turek-Kwiatkowska L., Filip II i Filip Hainhofer – miłośnicy sztuki, w: Filipa Hainhofera dziennik podróży, zawierający obrazki z Frankonii, Saksonii, Marchii Brandenburskiej i Pomorza z 1617 roku, oprac. K. Gołda, Szcze-cin 2000.
Turek-Kwiatkowska L., Organizacja dworu książęcego w Szczecinie, w: Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego, red. W. Filipowiak, B. Januszkiewicz, Szczecin 1990.
Wachowiak B., Gospodarka folwarczna w domenach Księstwa Pomorskiego w XVI i na początku XVII wieku, Warszawa 2005.
Wachowiak B., Odrodzenie na Pomorzu Zachodnim, w: Dzieje Szczecina, red. G. Labuda, Warszawa 1963.
Wachowiak B., Próby scentralizowania państwa pomorskiego za Bogusława X i jego następców, w: Historia Pomorza, red. G. Labuda, Poznań 1976. Wachowiak B., Szczecin stolicą księstwa pomorskiego, w: Dzieje Szczecina,
red. G. Labuda, Warszawa 1963.
Włodarczyk E., Zmienność funkcji kulturalnej Szczecina od średniowiecza do czasów współczesnych, w: Szczecin na przestrzeni wieków. Historia. Kul-tura. Sztuka, red. E. Włodarczyk, Szczecin 1995.
Zedler J. H., Grosse vollständige Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste, Bd. 13, s. 405, http://www.zedler-lexikon.de/blaettern/einzelseite. html?id=127017&bandnummer=13&seitenzahl=0216&supplement=0&dat eiformat=1 (dostęp: 24 II 2014).
Monika Ogiewa-Sejnota
Duties of offi cials at the court of Johann Friedrich, Duke of Stettin (Summary)
The paper discusses issues concerning central offi ces in the Duchy of Stet-tin during the rule of Duke Johann Friedrich (1569–1600). The aim of the work is not only to describe and systematise the duties of the main court offi -cials, but also to show the evolution of the offi ces during the rule of the succes-sors of Bogusław X and compare them to their equivalents in German courts. In view of the fact that the offi ces were dependant on the court ordinance, it became the main archival source used to study the issues in question.
The analysis of archival material allowed to single out and describe the duties of main state offi cials, among whom there were: court marshal, respon-sible for the protocol, captain of the castle, responrespon-sible for the security of the duke and his family, national rentmeister, taking care of economic matters, chancellor, heading the chancellery and overseeing matters concerning foreign affairs of the Duchy, court advisers, providing advice to the ruler, as well as court priest, responsible for the religious life of the duke and his family.
The compiled material shows that the powers of some court offi cial over-lapped, which may indicate that their scope of duties was not fully formed. Moreover, it is shown that court ordinances in Stettin were inspired by regu-lations introduced in German courts, which may have resulted from the fact that the duchies were a part of the Protestant sphere of infl uence.
Monika Ogiewa-Sejnota – pracownik Muzeum Archeologiczno-Historycz-nego w Stargardzie, doktorantka w Instytucie Historii i Stosunków Między-narodowych Uniwersytetu Szczecińskiego; główne zainteresowania badaw-cze: kwestie życia codziennego w epoce nowożytnej; przygotowuje dysertację doktorską o życiu codziennym na dworze księcia szczecińskiego Jana Fryde-ryka; członek redakcji „Stargardii” (http://stargardia.pl/) i Kolegium Redak-cyjnego Wydawnictw Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Stargardzie; autorka artykułów publikowanych w: „Medycyna Nowożytna. Studia na Kul-turą Medyczną”, „Przeglądzie Zachodniopomorskim” i „Studiach Maritima”. E-mail: m.ogiewa-sejnota@muzeum-stargard.pl.
