Rozwój regionów angielskich w warunkach integracji europejskiej

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 721. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Arkadiusz Mroczek Katedra Mi´dzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Rozwój regionów angielskich w warunkach integracji europejskiej 1. Makroekonomiczny kontekst rozwoju regionów Anglii WejÊcie w sk∏ad ugrupowania integracyjnego niesie dla ka˝dego kraju skutki w postaci impulsu do o˝ywienia gospodarczego, które mo˝e przekszta∏ciç si´ w d∏ugotrwa∏y wzrost. Z drugiej strony, jako na cz´stà cech´ stymulowanego w ten sposób wzrostu wskazuje si´ na dysproporcje w tempie rozwoju poszczególnych regionów kraju. Analiz´ tego zjawiska mo˝na przeprowadziç na przyk∏adzie regionów Anglii. Sà one szczególnie interesujàce ze wzgl´du na istnienie zarówno aglomeracji londyƒskiej – centrum finansowego na skal´ Êwiatowà, jak i obszarów przechodzàcych dostosowania strukturalne. Przyk∏ad ten wydaje si´ tym ciekawszy, ˝e oprócz uzyskania efektów pog∏´biajàcej si´ integracji, regiony angielskie by∏y tak˝e obj´te europejskà politykà regionalnà, która wp∏ywa na omawiane zjawiska. Przed przystàpieniem do opisu regionów angielskich warto podaç kilka faktów charakteryzujàcych ca∏oÊç gospodarki brytyjskiej1. Uzyskany w ten sposób kontekst makroekonomiczny u∏atwi interpretacj´ danych regionalnych. Zjednoczone Królestwo wstàpi∏o do Wspólnot Europejskich w 1973 r. i od tamtego momentu przesz∏o gruntowne przeobra˝enia ekonomiczne. Modernizacj´ gospodarki wymusi∏a polityka rzàdów, a w szczególnoÊci gabinetu kierowanego przez Margaret Thatcher2. Pog∏´biajàca si´ integracja mia∏a na ten proces wp∏yw równie zasadniczy. Obydwa zjawiska oddzia∏ywa∏y na szereg wielkoÊci ekonomicznych. SpoÊród nich wskaênik PKB per capita wysuwa si´ 1. Ze wzgl´du na dost´pnoÊç danych, wykorzystane tutaj wielkoÊci statystyczne dotyczà ca∏ego paƒstwa brytyjskiego, analiza regionalna skupia si´ natomiast na Anglii. 2 Wićej na ten temat: P. Minford, The Supply Side Revolution in Britain, Institute of Economic Affairs, Aldershot 1991..

(2) Arkadiusz Mroczek. 120. na plan pierwszy, jako wskaênik ogólny i umo˝liwiajàcy porównania mi´dzynarodowe. W 2000 r. PKB na jednego mieszkaƒca wynosi∏ w Zjednoczonym Królestwie 24,5 tys. dolarów, co plasowa∏o Brytyjczyków nieznacznie powy˝ej Êredniej dla OECD, równej 24 tys. dolarów3 (Niemcy – 25,9 tys. dolarów, Francja – 24,2 tys. dolarów). WartoÊç ta pozwala na podbudowanie intuicyjnych sàdów o potencjale omawianej gospodarki, jednak˝e analiza dynamiczna mo˝e s∏u˝yç do wyciàgnićia o wiele ciekawszych wniosków. Aby jà umo˝liwiç, w tabeli 1 przedstawiono tempo wzrostu PKB Zjednoczonego Królestwa na tle 15 „starych” paƒstw UE i G74 w ostatnich trzech dekadach XX w. Tabela 1. Ârednie roczne tempo wzrostu PKB w kolejnych dziesićioleciach (w %) Dekada Obszar Zjednoczone Królestwo UE G7. 70.. 80.. 90.. 2,4 3,4 3,6. 2,3 2,2 2,9. 2,1 2,0 2,4. èród∏o: UK 2003. The Official Yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Office for National Statistics, London 2003, s. 328.. W latach 70. wzrost gospodarczy Zjednoczonego Królestwa nie nadà˝a∏ za wzrostem gospodarczym innych paƒstw wysoko uprzemys∏owionych (np. Niemcy – 2,5%, Francja – 2,3%). Dwie dekady póêniej luka ta istnia∏a nadal, ale jej rozmiary by∏y ju˝ o wiele mniejsze, pomimo ˝e tempo wzrostu gospodarki brytyjskiej spad∏o. Na korzyÊç Brytyjczyków przemawia te˝ fakt, ˝e tempo to ju˝ w latach 80. by∏o wy˝sze ni˝ we wspomnianych wy˝ej Niemczech i Francji (po 1,7%), krajach pod wieloma wzgl´dami porównywalnych. Recesja lat 2000–2001, mocno odczuwalna w wielu krajach Europy, w Wielkiej Brytanii mia∏a ograniczone rozmiary. Dobrym uzupe∏nieniem powy˝szych wskaêników jest wykorzystanie mi´dzynarodowych rankingów konkurencyjnoÊci. Nie sà one co prawda pozbawione arbitralnoÊci w zakresie doboru wskaêników, ale jeÊli wszystkie badane kraje oceniane sà przy pomocy tej samej metodologii, to ranking mo˝e mieç du˝à wartoÊç poznawczà. Zjednoczone Królestwo zajmuje wysokie miejsca w takich rankingach. W jednym z nich w 2003 r. znalaz∏o si´ ono na 7. miejscu spoÊród 30 krajów Êwiata, których liczba ludnoÊci przekracza 20 mln. W porównaniu z rokiem poprzednim spad∏o ono jednak o dwa miejsca, a z bliskich geograficz-. 3. Department of Trade and Industry (DTI). W sk∏ad tego elitarnego ugrupowania wchodzà: USA, Kanada, RFN, Francja, W∏ochy, Japonia i w∏aÊnie Wielka Brytania. 5 IMD World Competitiveness Yearbook 2003, Institute for Management Development, Lozanna 2003, s. 4. 4.

(3) Rozwój regionów angielskich w warunkach.... 121. nie paƒstw wyprzedzi∏y je Niemcy, zajmujàc 5. miejsce. Francja by∏a za Królestwem – na pozycji 9.5 Charakterystycznà cechà gospodarki brytyjskiej jest bardzo wysoki stopieƒ otwartoÊci. Handel zagraniczny ma dla niej podstawowe znaczenie od dawna. W 2001 r. Zjednoczone Królestwo, pomimo ˝e zamieszkiwane tylko przez 1% ludnoÊci Ziemi, osiàgn´∏o 4. miejsce na Êwiecie pod wzgl´dem obrotów handlowych, przy udziale równym 5,1% towarów i us∏ug. Warto podkreÊliç, ˝e Brytyjczycy eksportujà wićej na jednego mieszkaƒca ni˝ Amerykanie czy Japoƒczycy, przy czym w 2001 r. wartoÊç eksportu wynios∏a 27% PKB. W roku tym 53% eksportu i 52% importu brytyjskiego przypada∏o na Uni´ Europejskà, b´dàcà najwi´kszym Êwiatowym ugrupowaniem handlowym. SpoÊród paƒstw najwi´kszym partnerem handlowym Wielkiej Brytanii by∏y Stany Zjednoczone6.. 2. Dynamika wzrostu gospodarczego w regionach angielskich Oprócz zasygnalizowanej wy˝ej sytuacji gospodarczej, na zró˝nicowanie regionalne Anglii wp∏ywa tak˝e europejska polityka regionalna. Jej zamierzeniem jest ∏agodzenie dysproporcji w rozwoju regionalnym. W tabeli 2 podano kwoty przyznane Anglii w ramach drugiego pakietu Delorsa (1994–1999) z tytu∏u wszystkich funduszy strukturalnych, w podziale na poszczególne cele oraz inicjatywy wspólnotowe. Ze wzgl´du na poziom rozwoju i struktur´ gospodarki brytyjskiej tylko niewielka liczba obszarów spe∏nia kryteria celu 1, stosunkowo du˝o jest natomiast tych, które kwalifikujà si´ do celu 2. W omawianym okresie Specjalny Fundusz Inwestycyjny w Merseyside finansowa∏ jedyny program realizowany w Anglii w ramach celu 17. Tylko ten podregion spe∏nia∏ kryterium kwalifikacyjne, jakim jest PKB na jednego mieszkaƒca ni˝szy od 75% Êredniej unijnej. Program realizowany w Merseyside mo˝na uznaç za sukces, gdy˝ Komisja Europejska szacuje, ˝e na polu zasobów ludzkich jego wykonanie przynios∏o nawet wi´ksze efekty od zamierzonych8. Liczba beneficjantów, a tak˝e stworzonych miejsc pracy, przeros∏a za∏o˝enia. Liczba programów zrealizowanych w ramach celu 2 nie by∏a tak ma∏a, jak w poprzednim przypadku. W ramach celu 2 przyznano te˝ oko∏o cztery razy wićej Êrodków finansowych. Wynika∏o to z faktu, ˝e to w∏aÊnie w Anglii dokona∏a Office for National Statistics, UK 2003. The Official Yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, London 2003, s. 359. 7 Merseyside by∏ jedynym podregionem zakwalifikowanym do celu 1 w latach 1994–1999. Kilka innych podregionów, w których PKB na mieszkaƒca w 1995 r. by∏o mniejsze od 75% Êredniej unijnej, nie zosta∏o do tego celu zakwalifikowanych. W momencie wytyczania mapy pomocy regionalnej nie spe∏nia∏y one warunku udzielenia wsparcia, na co wp∏yw mia∏ te˝ terytorialny podzia∏ statystyczny stosowany przy sporzàdzaniu tej mapy. 8 11th Annual Report on the Structural Funds, Regional Policy DG, Brussels 1999, s. 104. 6.

(4) Arkadiusz Mroczek. 122. si´ pierwsza rewolucja przemys∏owa, nadajàca gospodarce brytyjskiej charakter industrialny. Stàd te˝ du˝a cz´Êç przemys∏u wcià˝ jeszcze wymaga przeobra˝enia bàdê likwidacji, cel 2 zaÊ obejmuje obszary zwane regionami rekonwersji przemys∏owej. Tabela 2. Fundusze strukturalne w Anglii w latach 1994–1999 wed∏ug celów i inicjatyw (w mln euro) Nazwa. Koszt ca∏kowity Wsparcie funduszy strukturalnych (2) (1). % (2)/(1). Zobowiàzania P∏atnoÊci 1994–1999 1994–1999. Cele Cel 1 (Merseyside) Cel 2 Cel 3a Cel 4a Cel 5aa (rolnictwo) Cel 5aa (rybo∏ówstwo) Cel 5b Suma. 2 169,3 8 775,2 7 830,5 550,0 844,1 172,3 1 159,6 21 501,0. 850,5 3 474,6 3 238,2 247,4 205,4 63,5 470,6 8 550,2. 39,21 39,60 41,35 44,98 24,33 36,85 40,58 39,60. 783,7 3 279,9 3 238,1 247,4 202,2 63,5 436,7 8 251,5. 453,2 1 965,4 2 718,4 114,4 126,9 58,3 241,2 5 677,8. 44,10 43,76 44,35 36,43 44,79 41,22 42,87 45,59 46,46 45,58 43,76 53,43. 333,5 200,4 30,8 43,9 48,6 144 95,3 24,8 36,7 83,1 1 041,1 352,8. 69,1 106,6 12,7 29,9 24,4 109,3 77,9 12,4 20,5 41,7 504,5 196,5. Inicjatywy wspólnotowe Adaptb Employmentb Leader Pescaa SMEs Rechar Konvera Resider Retexb Urban Suma Interreg/Regenc. 756,3 387,1 71,7 120,5 108,5 351,3 313,5 54,4 79,0 182,3 2 424,6 730,9. 333,5 169,4 31,8 43,9 48,6 144,8 134,4 24,8 36,7 83,1 1051 390,5. a wartoÊci dla Zjednoczonego Królestwa; b wartoÊci dla Zjednoczonego Królestwa bez Irlandii Pó∏nocnej; c suma dla Zjednoczonego Królestwa i innych paƒstw uczestniczàcych w inicjatywie. èród∏o: 11th Annual Report on the Structural Funds, Statistical Annex, Regional Policy DG, Brussels 1999, s. 48–50.. Próbujàc oceniç wp∏yw funduszy strukturalnych na zró˝nicowanie regionalne Anglii, trzeba uwzgl´dniç przede wszystkim fakt, ˝e PKB Zjednoczonego Królestwa w 2001 r. wynosi∏ 988 mld funtów w cenach bie˝àcych9, a jak pokazuje tabela 2, w ciàgu szeÊciu lat kraj ten skorzysta∏ z nieca∏ych 10 mld euro wsparcia strukturalnego. Efektów polityki regionalnej nie mo˝na jednak bagatelizowaç ze wzgl´du na jednà z jej cech, jakà jest zasada koncentracji. Zgod9. Office for National Statistics, op. cit., s. 324..

(5) Rozwój regionów angielskich w warunkach.... 123. nie z nià, pomoc koncentruje si´ w regionach najbardziej potrzebujàcych i w nich odczuwalne sà jej wyraêne efekty. Obszary te powinny dzi´ki wsparciu nadrabiaç dystans dzielàcy je od lepiej rozwini´tych. Miernikiem stosowanym zazwyczaj do pokazania zró˝nicowania mi´dzyregionalnego jest PKB przypadajàcy na jednego mieszkaƒca w regionie. Tabela 3 zawiera wartoÊci tego wskaênika w rozbiciu na poszczególne regiony i podregiony Anglii, podane w odniesieniu do Êredniej unijnej. Pokazuje ona wskaêniki dla lat 1995 i 2001 – ostatni równie˝ na tle poszerzonej Unii. Dla potrzeb analizy dynamicznej w tabeli zamieszczono równie˝ tempo wzrostu PKB w omawianym okresie. Analizujàc wewn´trzne zró˝nicowanie Anglii zauwa˝amy, ˝e ju˝ na poziomie NUTS 1 jest ono bardzo znaczne. Najbogatszy region Wielkiego Londynu przekracza o 2/3 Êrednià dla UE, a najbiedniejszy Pó∏nocny Wschód stanowi tylko 80% wskaênika wspólnotowego. Do bogatych regionów zaliczyç trzeba tak˝e Po∏udniowy Wschód – 115%, do mniej zamo˝nych zaÊ – Yorkshire & the Humber – 90% Êredniej unijnej. Na poziomie NUTS 2 ró˝nice sà jeszcze wi´ksze. Centrum Londynu góruje nad Êrednià unijnà osiàgajàc w stosunku do niej wskaênik 260% i stanowi aktualnie najbogatszy region w UE. Co ciekawe, na przedmieÊciach Londynu PKB praktycznie równe jest tej Êredniej. Podregion Berkshire, Buckinghamshire i Oxfordshire przekracza wartoÊç dla UE o po∏ow´, Bedfordshire, Hertfordshire o 23%, a Cheshire o 17%. Szczególnà uwag´ warto zwróciç na ostatni z tych obszarów, poniewa˝ le˝y on na Pó∏nocnym Zachodzie, w którym znajdujà si´ tak˝e regiony zaliczane do najbiedniejszych. Sà to: Kumbria (79% Êredniej UE) i Merseyside (74% Êredniej UE). Piszàc o regionach najmniej zamo˝nych zaczàç jednak trzeba od Kornwalii i Wysp Scilly, gdzie wykorzystywany tu wskaênik wynosi tylko 59%. Obserwacja danych z 1995 r. pozwala stwierdziç, ˝e PKB Anglii by∏o wówczas ni˝sze od Êredniej unijnej o prawie 3%, przewy˝szajàc jednoczeÊnie wartoÊç dla Zjednoczonego Królestwa o 0,7%. Najbogatszym regionem by∏ oczywiÊcie Wielki Londyn, ale PKB na osob´ wynosi∏ tam 138%, czyli ponad 40% mniej ni˝ w 2001 r. Drugi w tej kategorii Po∏udniowy Wschód osiàga∏ wartoÊç praktycznie równà Êredniej unijnej, tj. o 15% mniej ni˝ w póêniejszym z omawianych okresów. Najbiedniejszy Pó∏nocny Wschód traci∏ do niej ok. 20% – podobnie jak w 2001 r. Kolejny ma∏o zamo˝ny region – Yorkshire & the Humber – traci∏ wićej, bo 16% w porównaniu z 10% w 2001 r. Podsumowujàc te obserwacje mo˝na sformu∏owaç wniosek, ˝e szybszy od unijnego wzrost gospodarczy Anglia odnotowa∏a przede wszystkim dzi´ki najbogatszym regionom. Identycznych rezultatów dostarcza analiza kolumny pokazujàcej Êredni roczny wzrost PKB na mieszkaƒca w latach 1995–2001. Najlepszy w tej kategorii Wielki Londyn osiàgnà∏ wynik 4,6%, a Po∏udniowy Wschód niewiele mniej, bo 4,1%. Sà to bardzo dobre wyniki na tle zarówno obecnej, jak i poszerzonej UE. WartoÊç 3% tempa wzrostu dla Anglii zas∏uguje równie˝ na pozytywnà ocen´, bo jest to o pó∏ procent wićej ni˝ Êrednia obecnej UE oraz o 0,4% wićej ni˝.

(6) Arkadiusz Mroczek. 124. Tabela 3. PKB per capita w regionach Anglii wed∏ug parytetu si∏y nabywczej* PKB/per capita (PPS) Regiony i podregiony. 1. Êredni roczny UE-15 = 100 UE-15 = 100 UE-25 = 100 wzrost 1995–2001 1995 2001 2001 (w %) 4. 5. UE-15 UE-25 Zjednoczone Królestwo Anglia. 100 – 96,4 97,1. 2,5 2,6 3,0 3,0. 100,0 91,1 105,4 108,1. 109,7 100,0 115,7 118,7. Pó∏nocny Wschód Tees Valley & Durham Northumberland and Tyne & Wear. 79,9 79,2 80,4. 0,8 0,0 1,4. 80,3 76,1 83,7. 88,1 83,5 91,8. 86,7 97,7 111,6 87,1 83,5 68,4. 2,6 –0,9 2,8 3,2 1,8 1,9. 94,8 79,1 117,7 102,6 90,0 74,5. 104,0 86,8 129,1 112,6 98,8 81,8. Yorkshire & the Humber East Riding & North Lincolnshire North Yorkshire South Yorkshire West Yorkshire. 84,9 92,0 90,4 70,5 89,0. 2,1 0,3 3,1 2,0 2,5. 90,8 87,1 96,2 77,1 98,7. 99,7 95,6 105,6 84,6 108,3. East Midlands Derbyshire & Nottinghamshire Leicestershire, Rutland & Northants Lincolnshire. 90,3 85,8 99,5 82,0. 2,5 2,5 3,0 1,6. 96,6 95,8 104,4 80,7. 106,0 105,1 114,6 88,5. West Midlands Herford, Worcester & Warks Shrophshire & Staffordshire West Midlands (hrabstwo). 89,6 92,7 81,2 93,0. 2,3 3,3 1,4 2,2. 95,2 96,6 79,7 103,6. 104,5 106,0 87,4 113,7. Wschód Anglia Wschodnia Bedfordshire, Hertfordshire Essex. 96,8 103,1 99,1 86,2. 3,3 2,0 4,8 3,2. 101,4 95,7 122,6 88,2. 111,3 105,1 134,5 96,7. Wielki Londyn Centrum PrzedmieÊcia. 138,5 229,8 82,1. 4,6 5,2 3,8. 164,7 263,4 102,7. 180,7 289,1 112,7. Po∏udniowy Wschód Berkshire, Bucks & Oxfordshire Surrey, East-West Sussex Hampshire & Isle of Wight Kent. 100,7 119,9 94,3 95,6 91,5. 4,1 5,2 3,8 3,9 3,0. 115,9 149,0 113,6 103,0 90,3. 127,2 163,5 124,6 113,0 99,1. Pó∏nocny Zachód Kumbria Cheshire Wielki Manchester Lancashire Merseyside. 2. 3.

(7) Rozwój regionów angielskich w warunkach.... 125. cd. tabeli 3 1. Po∏udniowy Zachód Gloucestershire, Wiltshire & North Somerset Dorset & Somerset Kornwalia i Wyspy Scilly Dewon Odchylenie standardowe NUTS 1 Wspó∏czynnik zmiennoÊci NUTS 1 (%) Odchylenie standardowe NUTS 2 Wspó∏czynnik zmiennoÊci NUTS 2 (%) *. 2. 3. 4. 5. 89,3. 2,7. 93,8. 103,0. 103,2 84,3 61,5 79,3. 3,3 2,1 1,9 1,9. 112,1 82,8 59,5 85,3. 123,0 90,9 65,3 93,6. 16,36. 1,06. 23,31. 25,56. 17,19 27,94. 38,05 1,37. 22,47 34,76. 22,46 38,16. 29,79. 54,06. 34,63. 34,64. wyt∏uszczono nazwy regionów angielskich. èród∏o: Third Report on Economic and Social Cohesion, Regional Policy DG, Brussels 2004, s. 198.. Êrednia poszerzonej Unii. Wskaênik dla Anglii równa si´ natomiast wartoÊci, jakà odnotowano dla ca∏ego Zjednoczonego Królestwa. JeÊli chodzi o regiony, trzeba wskazaç na Pó∏nocny Wschód jako rozwijajàcy si´ zdecydowanie najwolniej (0,8%) i Yorkshire & the Humber – ze skromnym wynikiem 2,1%. Rozbie˝noÊç tempa wzrostu pomi´dzy regionem najbogatszym a najbiedniejszym wynosi 3,3%. Fakt ten nale˝y uznaç za zjawisko o wi´kszej wadze ni˝ ró˝nice ich zamo˝noÊci opisywane w kategoriach statycznych. Do podobnych wniosków sk∏ania te˝ porównanie odchyleƒ statystycznych obliczonych dla wszystkich regionów w tych dwu okresach. Dla 1995 r. wynosi∏o ono 16,3, a dla 2001 r. – 23,3. Ujćie tego samego w wielkoÊciach wzgl´dnych, czyli odniesienie odchyleƒ standardowych do Êredniej arytmetycznej PKB dla regionów, daje wspó∏czynnik zmiennoÊci. W 1995 r. wynosi∏ on 17,19%, a szeÊç lat póêniej – 22,47% – wzrós∏ zatem prawie o 1/3. Wobec tego konieczne staje si´ podkreÊlenie faktu, ˝e zró˝nicowanie mi´dzyregionalne uleg∏o w omawianym okresie pog∏´bieniu. Analiz´ dynamicznà warto przeprowadziç tak˝e na szczeblu podregionów. Analogicznie jak przy regionach, ocen´ nale˝y rozpoczàç od danych dla 1995 r. Ju˝ wówczas centrum stolicy charakteryzowa∏o si´ wskaênikiem PKB w wysokoÊci 229% Êredniej dla ca∏ej UE. Kolejnà pozycj´ zajmowa∏o Berkshire, Bucks & Oxfordshire, ale obszar ten przekracza∏ Êrednià tylko o 20%, co jeszcze bardziej podkreÊla wyjàtkowoÊç Londynu. Do interesujàcych obszarów nale˝a∏o tak˝e Cheshire ze wskaênikiem równym 111% Êredniej UE. Najbiedniejszymi podregionami by∏y zaÊ: Kornwalia i Wyspy Scilly, Merseyside i South Yorkshire. Co ciekawe, wÊród najbiedniejszych w 1995 r. nie znalaz∏a si´ Kumbria, gdy˝ jej PKB na g∏ow´ wynosi∏ wówczas prawie 98% produktu unijnego..

(8) 126. Arkadiusz Mroczek. W kategorii tempa wzrostu PKB w Angli w latach 1995–2001 prym wiodà dwa podregiony z wartoÊcià 5,2%: Centrum Londynu i Berkshire, Bucks & Oxfordshire. Podobnie jest w przypadku Bedfordshire, Hertfordshire – 4,8%, a nast´pnie: Hampshire & Isle of Wight –3,9% i PrzedmieÊcia Londynu oraz Surrey, East-West Sussex. Do najwolniej rozwijajàcych si´ w omawianym okresie zaliczyç nale˝y z kolei: Kumbri´, Tees Valley & Durham, East Riding & North Lincolnshire i Northumberland and Tyne & Wear oraz Shrophshire & Staffordshire. Powy˝sze dane potwierdzajà fakt, ˝e w porównaniu z regionami podregiony odznaczajà si´ jeszcze wi´kszym zró˝nicowaniem. RzeczywiÊcie, wystarczy spojrzeç na odchylenia standardowe dla któregoÊ roku z omawianego okresu, aby wysunàç ten wniosek. Sà one w obydwu przypadkach wy˝sze o ok. 11 punktów. Porównujàc odchylenia PKB na mieszkaƒca na szczeblu NUTS 2 w latach 1995 i 2001 (27,94 i 34,76) mo˝na stwierdziç, ˝e w liczbach bezwzgl´dnych zró˝nicowanie wzros∏o tak samo jak w przypadku regionów, bo o 7 punktów. Wspó∏czynnik zmiennoÊci wzrós∏ o 1/4, bo z 29,79% do 34,63%. Przyrost ten jest mniejszy od zmiany wspó∏czynnika zró˝nicowania dla regionów. WyjaÊnieniem tej ró˝nicy jest fakt, ˝e w roku bazowym zró˝nicowanie podregionów by∏o stosunkowo du˝e. W ramach podsumowania analizy dynamicznej wypada stwierdziç, ˝e w latach 1995–2001 zró˝nicowanie zarówno pomi´dzy regionami, jak i podregionami uleg∏o znacznemu powi´kszeniu. W przypadku regionów mo˝na mówiç o wzgl´dnie umiarkowanym poziomie ró˝nic w pierwszym okresie i o du˝ych rozbie˝noÊciach – w drugim. Podregiony natomiast ju˝ na poczàtku cechowa∏o znaczne rozwarstwienie, które nast´pnie zosta∏o pog∏´bione. Dodaç trzeba, ˝e starym zjawiskom w postaci zró˝nicowania w przekroju podregionów zaczyna towarzyszyç nowe – post´pujàca polaryzacja kraju, b´dàca skutkiem szybko rozwijajàcego si´ po∏udniowego wschodu kraju i coraz bardziej zapóênionej pó∏nocy.. 3. Przestrzenne zró˝nicowanie stopy bezrobocia W opisie ka˝dej gospodarki równie wa˝nà wielkoÊcià jak PKB jest stopa bezrobocia. Jej wartoÊci, podane w odniesieniu do Êredniej UE, zebrano w tabeli 4. Na poczàtek warto zapoznaç si´ ze wskaênikami ogólnymi za 2002 r. Wynika z nich, ˝e atutem gospodarki brytyjskiej jest fakt, i˝ w omawianym roku bezrobocie w Zjednoczonym Królestwie (5,1%) by∏o mniejsze od przeci´tnej unijnej o prawie 3%. Anglia wyglàda∏a pod tym wzgl´dem praktycznie tak samo (4,9%). Na tle poszerzonej Unii dane te prezentujà si´ jeszcze lepiej, gdy˝ Êrednia ca∏ego ugrupowania równa si´ 9%. Do powy˝szych pozytywnych efektów warto dorzuciç i ten, ˝e w ˝adnym z regionów bezrobocie nie osiàgn´∏o poziomu unijnego. W najgorszym pod tym wzgl´dem Pó∏nocnym Wschodzie stopa bezrobocia równa∏a si´ 6,8%. Za-.

(9) Rozwój regionów angielskich w warunkach.... 127. raz za nim znajdowa∏ si´ Wielki Londyn – 6,7%, co stanowi∏o pewne zaskoczenie. Usytuowanie stolicy w tej kategorii (w zestawieniu z bardzo du˝à aktywnoÊcià gospodarczà, o której Êwiadczy chocia˝by najwy˝szy PKB na osob´), mo˝e wydawaç si´ nawet paradoksalne. Trzeba jednak przyznaç, ˝e obiektywnie rzecz bioràc – bezrobocie w Londynie nie jest du˝e. Najmniejszà stop´ bezrobocia – po 3,7% – odnotowano na: Po∏udniowym Wschodzie, Po∏udniowym Zachodzie oraz Wschodzie. Wyniki te daje si´ ∏atwo wyjaÊniç, gdy˝ regiony te odznaczajà si´ stosunkowo dobrà kondycjà gospodarczà, brak im natomiast londyƒskiej specyfiki. Konkludujàc mo˝na stwierdziç, ˝e stopa bezrobocia w regionach angielskich spada w miar´ przesuwania si´ z pó∏nocy na po∏udnie. Prawid∏owoÊç t´ zaburza jednak Wielki Londyn. JeÊli chodzi o podregiony, mo˝na zauwa˝yç, ˝e najwi´ksze problemy z bezrobociem ma Centrum Londynu (9%), a nast´pnie hrabstwo West Midlands (7,4%). Przeciwny biegun tej klasyfikacji tworzà natomiast: Berkshire, Bucks & Oxfordshire (3,3%) w bogatym Po∏udniowym Wschodzie, Hampshire & Isle of Wight, Bedfordshire, Hertfordshire w dobrze rozwini´tym Wschodzie i Herford,Worcester & Warks w West Midlands. Analiz´ zmian bezrobocia w okresie od 1991 r. do 2002 r. nale˝y rozpoczàç od przeglàdu sytuacji w 1991 r. Dwa regiony, w których wyst´powa∏o wówczas najwi´ksze bezrobocie, sà to˝same z tymi z 2002 r. Na Pó∏nocnym Wschodzie w 1991 r. bezrobocie wynosi∏o 11,8%, w Wielkim Londynie – 10%. Trzecim regionem by∏ wówczas Pó∏nocny Zachód z bezrobociem w wysokoÊci 9,7%. Niskim bezrobociem zaÊ odznacza∏y si´: Po∏udniowy Wschód (5,7%), Wschód (6,2%) i Po∏udniowy Zachód (7,3%) – analogicznie jak w 2002 r. Od 1991 r. do 2002 r. bezrobocie w ca∏ej Anglii spad∏o o 3,1%, czyli nieco mniej ni˝ w ca∏ej Wielkiej Brytanii (o 3,5%). Z drugiej strony, w Unii spadek ten wynosi∏ tylko 0,1%. Bezrobocie zosta∏o zredukowane we wszystkich regionach angielskich, a najwi´ksze jego spadki odnotowano na Pó∏nocnym Wschodzie (o 5%), na Pó∏nocnym Zachodzie (o 4,4%) i w Yorkshire & the Humber (o 4%). Najmniej bezrobocie spad∏o z kolei na Po∏udniowym Wschodzie (o 2%), na Wschodzie (2,5%) i w East Midlands (o 3%). Odchylenie standardowe stóp bezrobocia w regionach w 1991 r. wynosi∏o 1,85. Do 2002 r. spad∏o ono do 1,15, czyli o 38%. Spadkowi bezrobocia w skali kraju towarzyszy∏o zatem ograniczenie jego zró˝nicowania w skali regionalnej. Na poziomie NUTS 2 w 1991 r. niepokojàco wysokie bezrobocie notowano w: Merseyside (14,9%), Northumberland and Tyne & Wear (12%), South Yorkshire (11,6%), Tees Valley & Durham i w hrabstwie West Midlands (po 11,5%). Niskie bezrobocie natomiast wystàpi∏o w: Berkshire, Bucks & Oxfordshire (4,8%), Surrey, East-West Sussex (5%) i North Yorkshire (5,1%). Wi´kszoÊç wskazanych tu podregionów pokrywa∏a si´ z tymi wyró˝niajàcymi si´ (pozytywnie i negatywnie) w 2002 r. Odchylenia standardowe charakteryzujàce podregiony majà wy˝sze wartoÊci ni˝ w przypadku regionów, co t∏umaczy si´ doÊç naturalnie. Zwróciç jednak nale˝y uwag´ na fakt, ˝e odchylenie standardowe stóp bezrobocia spad∏o w la-.

(10) Arkadiusz Mroczek. 128. Tabela 4. Bezrobocie w regionach Anglii, 2002 r. Regiony i podregiony. Bezrobocie w 1991 r. (%). Bezrobocie w 2002 r. (%). Ró˝nica stóp w latach 1991–2002. 1. 2. 3. 4. 7,9 – 8,6 8,0. 7,8 9,0 5,1 4,9. 0,1 – 3,5 3. Pó∏nocny Wschód Tees Valley & Durham Northumberland and Tyne & Wear. 11,8 11,5 12,0. 6,8 7,2 6,4. 3 4,3 5,6. Pó∏nocny Zachód Kumbria Cheshire Wielki Manchester Lancashire Merseyside. 9,7 6,5 6,7 10,0 7,3 14,9. 5,3 5,1 4,2 5,6 4,4 6,6. 4,4 1,4 2,5 4,4 2,9 8,3. Yorkshire & the Humber East Riding & North Lincolnshire North Yorkshire South Yorkshire West Yorkshire. 9,2 10,3 5,1 11,6 8,9. 5,2 6,3 3,7 5,2 5,4. 4 4 1,4 6,4 3,5. 7,5 8,3 6,3 7,4. 4,5 5,1 4,0 4,3. 3 3,2 2,3 3,1. West Midlands Herford, Worcester & Warks Shrophshire & Staffordshire West Midlands (hrabstwo). 8,8 5,9 6,7 11,5. 5,6 3,5 4,6 7,4. 3,2 2,4 2,1 4,1. Wschód Anglia Wschodnia Bedfordshire, Hertfordshire Essex. 6,2 6,2 5,8 6,7. 3,7 3,7 3,5 4,0. 2,5 2,5 2,3 2,7. 10,0 – –. 6,7 9,0 5,3. 3,3 – –. 5,7 4,8 5,0 6,4 7,0. 3,7 3,4 3,8 3,5 4,2. 2,0 1,4 1,2 2,9 2,8. UE-15 UE-25 Zjednoczone Królestwo Anglia. East Midlands Derbyshire & Nottinghamshire Leicestershire, Rutland & Northants Lincolnshire. Wielki Londyn Centrum PrzedmieÊcia Po∏udniowy Wschód Berkshire, Bucks & Oxfordshire Surrey, East-West Sussex Hampshire & Isle of Wight Kent.

(11) Rozwój regionów angielskich w warunkach.... 129. cd. tabeli 4 1. 2. 3. 4. 7,3. 3,7. 3,6. 6,6 6,9 9,8 8,1. 3,6 3,6 4,2 4,2. 3 3,3 5,6 3,9. 1,85. 1,15. 0,88. 21,82 2,48. 22,93 1,37. 32,78 1,59. 30,99. 24,93. 47,59. Po∏udniowy Zachód Gloucestershire, Wiltshire & North Somerset Dorset & Somerset Kornwalia i Wyspy Scilly Dewon Odchylenie standardowe NUTS1 Wspó∏czynnik zmiennoÊci NUTS 1 (%) Odchylenie standardowe NUTS 2 Wspó∏czynnik zmiennoÊci NUTS 2 (%). èród∏o: Second Report on Economic and Social Cohesion – Statistical Annex, Regional Policy DG, Brussels 2001, s. 72; Third Report on Economic and Social Cohesion, Regional Policy DG, Brussels 2004, s. 199.. tach 1991–2002 z 2,48 do 1,16, czyli o 53%. Jest to wartoÊç o 15% wy˝sza ni˝ odnotowana w regionach. Prze∏o˝ona na wartoÊci wzgl´dne, czyli wskaêniki zró˝nicowania, daje spadek z 30,99% do 24,93%, którego w skali regionów nie odnotowano. Mo˝na zatem uznaç, ˝e na szczeblu podregionów ograniczanie zró˝nicowania bezrobocia by∏o silniejsze ni˝ w przypadku regionów.. 4. Syntetyczna ocena zmian Wykorzystane wy˝ej proste metody statystyczne pozwoli∏y na charakterystyk´ regionów pod wzgl´dem ka˝dej z omawianych cech (PKB na osob´ i bezrobocia) osobno. Dzi´ki taksonomii mo˝liwe jest zbadanie regionów pod kàtem obydwu cech naraz, to znaczy uporzàdkowanie ich i podzielenie na grupy skupiajàce podobne obiekty. Cz´sto wykorzystywana jest w takich przypadkach hierarchiczna metoda aglomeracyjna J.H. Warda10. Na rys. 1 przedstawiono wykres obrazujàcy wyniki grupowania regionów angielskich pod wzgl´dem PKB na mieszkaƒca i bezrobocia dla lat, odpowiednio, 1995 i 1991. Jako dane wyjÊciowe pos∏u˝y∏y wielkoÊci zawarte w tabelach 3 i 4 (po wystandaryzowaniu). Dendrogram pozwala zauwa˝yç, ˝e po przyjćiu za granic´ delimitacji 1, 9 regionów zosta∏o pogrupowanych w 5 klas. Pierwszà tworzà Wschód i Po∏udniowy Wschód, drugà – East Midlands i Po∏udniowy Zachód, nast´pnà – tylko Londyn, kolejnà – West Midlands, Yorkshire & the Humber oraz Pó∏nocny Zachód, a ostatnià – Pó∏nocny Wschód. Podobieƒstwa pomi´dzy regionami Pe∏ny opis metody znaleêç mo˝na m.in. w: E. Gatnar, Symboliczne metody klasyfikacji danych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 29–31. 10.

(12) Arkadiusz Mroczek. 130. tworzàcymi grupy sà stosunkowo du˝e, co widaç po dzielàcych je ma∏ych odleg∏oÊciach. Dwa regiony natomiast nie wykaza∏y dostatecznego podobieƒstwa do ˝adnego innego regionu.. Pó∏nocny Wschód Pó∏nocny Zachód Yorkshire & the Humber West Midlands Wielki Londyn East Midlands Po∏udniowy Zachód Wschód Po∏udniowy Wschód 0. 1. 2. 3. 4. 5. Odleg∏oÊç. Rys. 1. Dendrogram Warda – zró˝nicowanie regionów angielskich pod wzgl´dem bezrobocia (1991) i PKB na mieszkaƒca (1995) èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z tabeli 3 i 4.. Rozluêniajàc kryterium podobieƒstwa poprzez zwi´kszenie dopuszczalnej odleg∏oÊci do 2 zauwa˝amy, ˝e regiony podzielone zosta∏y na 3 grupy. Po∏udniowa i wschodnia cz´Êç kraju tworzà pierwszà z nich, pó∏nocna i zachodnia – drugà, a Wielki Londyn – trzecià. Zwa˝ywszy na fakt, ˝e kolejne ∏àczenia powstajà stosunkowo daleko (ok. 4,5), trzeba uznaç to ostatnie wyodr´bnienie za najlepiej pokazujàce zró˝nicowanie regionalne. Kraj dzieli si´ na trzy cz´Êci, a podzia∏ pokrywa si´ z geograficznym po∏o˝eniem regionów, z jednym zastrze˝eniem odnoÊnie do aglomeracji sto∏ecznej, która tworzy dla siebie osobnà klas´. Powy˝szy obraz mo˝na skonfrontowaç z bardziej aktualnym, do którego dane pochodzà z lat 2001 (PKB) i 2002 (bezrobocie). Analizowane wskaêniki zawierajà tabele 3 i 4, a prezentujàcy wyniki obliczeƒ dendrogram przedstawia rys. 2. Porównujàc powy˝sze drzewo binarne z poprzednim ∏atwo zauwa˝yç, ˝e ju˝ przy odleg∏oÊci równej 1 zasz∏y du˝e zmiany. West Midlands, Yorkshire i the Humber oraz Pó∏nocny Zachód nadal tworzà jednà grup´, ale odleg∏oÊci pomi´dzy nimi nieco zmala∏y. Pó∏nocny Wschód nadal stanowi jednoelementowà klas´. ¸àczenie innych regionów przebieg∏o natomiast w zmienionej kolejnoÊci; najpierw Po∏udniowy Zachód po∏àczono ze Wschodem, nast´pnie do∏àczono do.

(13) Rozwój regionów angielskich w warunkach.... 131. nich East Midlands, a potem do tej grupy przydzielono jeszcze Po∏udniowy Wschód. Interpretujàc taki przebieg grupowania mo˝na stwierdziç, ˝e East Midlands i Po∏udniowy Wschód nie sà ju˝ tak podobne pod wzgl´dem branych pod uwag´ cech do, odpowiednio, Po∏udniowego Zachodu i Wschodu. Te dwa ostatnie regiony sta∏y si´ z kolei bardziej podobne do siebie. Wszystkie cztery regiony utworzy∏y jednà klas´ na poziomie zbli˝onym do 1, czyli o jakieÊ 0,6 ni˝szym ni˝ w latach 90. Wobec tego mo˝na stwierdziç, ˝e obejmowana przez te cztery regiony cz´Êç kraju, którà ogólnie okreÊliç mo˝na jako po∏udniowa, sta∏a si´ bardziej jednorodna pod kàtem u˝ywanego w tej analizie syntetycznego wskaênika sk∏adajàcego si´ z PKB na mieszkaƒca i stopy bezrobocia. Ostatnià kategori´ tworzy, znów samotnie, Wielki Londyn. Uleg∏ on do tego przemieszczeniu na osi pionowej, co Êwiadczy o tym, ˝e wartoÊç syntetycznego wskaênika przesta∏a nale˝eç do przeci´tnych, a sta∏a si´ skrajnà.. Pó∏nocny Wschód Pó∏nocny Zachód Yorkshire & the Humber West Midlands East Midlands Wschód Po∏udniowy Zachód Po∏udniowy Wschód Wielki Londyn 0. 1. 2. 3. 4. 5. Odleg∏oÊç. Rys. 2. Dendrogram Warda – zró˝nicowanie regionów angielskich wed∏ug PKB na osob´ (2001) i bezrobocia (2002) èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z tabeli 3 i 4.. Przy odleg∏oÊci równej 2 regiony pó∏nocne tworzà ju˝ jednà grup´. Po∏àczenie to odby∏o si´ nieznacznie wczeÊniej ni˝ w latach 90., a wić ich zró˝nicowanie pozosta∏o praktycznie na tym samym poziomie. Podzia∏ kraju na trzy cz´Êci – pó∏nocnà, po∏udniowà i sto∏ecznà – równie˝ pozostaje aktualny, poniewa˝ Londyn nie do∏àcza do ˝adnej z grup. Co wićej, najpierw – na poziomie lekko przekraczajàcym 4 – dochodzi do zgrupowania wszystkich pozosta∏ych regionów, a stolica do∏àcza do nich dopiero blisko odleg∏oÊci równej 5. Pierw-.

(14) 132. Arkadiusz Mroczek. szy z tych poziomów jest nieco mniejszy od tego z poprzedniej dekady, wić opozycja pó∏noc–po∏udnie wydaje si´ maleç. Narasta jednak, co widaç po drugim poziomie, kontrast mi´dzy stolicà a resztà kraju. Podsumowujàc ró˝nice pomi´dzy powy˝szymi dendrogramami wypada stwierdziç, ˝e londyƒska metropolia coraz bardziej umacnia swojà pozycj´ gospodarczà, dystansujàc si´ od pozosta∏ych regionów. Te z kolei przesun´∏y si´ nieco w stron´ homogenicznoÊci ekonomicznej.. 4. Wnioski Obserwacja Anglii w badanym okresie pozwala wysunàç nast´pujàce wnioski. Po pierwsze, liberalizacja i otwartoÊç gospodarki sprzyjajà wzrostowi gospodarczemu. Po drugie, wzrost ten jest silniejszy w najlepiej rozwini´tych regionach, i choç pozosta∏e równie˝ si´ rozwijajà, to zró˝nicowanie regionalne wzrasta. Wzrost gospodarczy pociàga za sobà spadek bezrobocia. Odwrotnie do PKB, spada ono najmocniej w regionach s∏abszych gospodarczo, gdzie zjawisko to by∏o stosunkowo du˝e. Zmniejsza si´ tak˝e zró˝nicowanie regionów pod wzgl´dem bezrobocia. Pewien wp∏yw na ten efekt ma polityka regionalna, która k∏adzie szczególnie wysoki nacisk na rozwój zasobów ludzkich. Taksonomiczne metody obliczeniowe pozwalajà jednoczeÊnie wziàç pod uwag´ zarówno PKB na mieszkaƒca, jak i stop´ bezrobocia. Wyniki grupowania metodà Warda wskazujà, ˝e modernizacji i otwarciu gospodarki brytyjskiej towarzyszy∏o zdystansowanie reszty kraju pod wzgl´dem poziomu PKB przez Londyn, a tak˝e homogenizacja pozosta∏ych regionów. Literatura Department of Trade and Industry, www.dti.gov.uk, http://www.dtistats.net. Gatnar E., Symboliczne metody klasyfikacji danych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. International Institute for Management Development, IMD World Competitiveness Yearbook 2003, Lozanna 2003. Minford P., The Supply Side Revolution in Britain, Insitute of Economic Affairs, Aldershot 1991. Regional Policy DG, 11th Annual Report on the Structural Funds, Brussels 1999. Regional Policy DG, Second Report on Economic and Social Cohesion, Brussels 2002. Regional Policy DG, Third Report on Economic and Social Cohesion, Brussels 2004. Office for National Statistics, UK 2003. The Official Yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, London 2003..

(15) Rozwój regionów angielskich w warunkach.... 133. The Development of English Regions under European Integration The purpose of this article is to show the dynamics of regional development in England as seen against the background of the macroeconomic conditions of the United Kingdom and European cohesion policy. The first part illuminates the economic situation of Great Britain; it shows the process of modernisation resulting from the liberal economic policy of successive governments as well as integration with the European Communities. In the second part of the article, the author presents the allocation of European funds in England in the years 1994–1999 and then analyses the changes in GDP and unemployment in the respective regions. This research shows that under conditions of relatively rapid development of the entire country, differentiation with respect to GDP per capita intensified, while with respect to unemployment these differences were limited..

(16)