Tom XXIV, numer 2 – 2014
EMILIA SARNACKA
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
Sprawy z zakresu spornej filiacji są swoistym rodzajem postĊpowania sądo-wego. Z jednej strony wiąĪą siĊ z duĪym znaczeniem społecznym, z drugiej są nieodzownie związane z przeprowadzaniem dowodów biologicznych. Do mo-mentu wprowadzenia dowodu z badaĔ DNA, najczĊĞciej stosowaną metodą w procesach o ustalenie ojcostwa były tzw. grupowe badania krwi. Co prawda, w niektórych przypadkach umoĪliwiały one wykluczenie ojcostwa, jednak nie pozwalały na wskazanie ojca dziecka1. Praktyka procesowa została, wrĊcz diametralnie, zmieniona w 1990 r., kiedy to G. Przybylski i R. Słomski wykonali pierwsze badanie genetyczne dla potrzeb dochodzenia ojcostwa. Ówczesna prak-tyka sądowa ograniczała jednak rolĊ badaĔ w procesie do dowodu uzupełniają-cego w stosunku do klasycznych badaĔ krwi2.
Problematyka wykorzystania testów genetycznych w postĊpowaniu cywilnym jest bardzo istotna, gdyĪ aktualnie trudno jest sobie wyobraziü postĊpowanie z zakresu spornej filiacji bez badania materiału biologicznego. Analizując obo-wiązujące przepisy oraz literaturĊ przedmiotu moĪna zauwaĪyü, iĪ brak jest kompleksowej regulacji prawnej tak istotnej, z punktu widzenia społeczeĔstwa, materii. Prezentowane rozwaĪania mają zatem na celu próbĊ zwrócenia uwagi na kwestiĊ luk legislacyjnych w przedmiocie spraw z zakresu spornej filiacji, gdyĪ ustawodawca nawet nie próbuje wprowadziü nowoczesnego procesu cywilnego, w którym w pełni wykorzystywane byłyby osiągniĊcia biologii i medycyny.
Dr EMILIA SARNACKA – asystent Zakładu Zintegrowanej Opieki Medycznej, Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku; e-mail: emilia.sarnacka@umb.edu.pl
1 J. K a p e l aĔ s k a-P r Ċ g o w s k a, Prawne i bioetyczne aspekty testów genetycznych, Warszawa 2011, s. 376.
2 J. B e r e n t, Biostatystyczna interpretacja badaĔ genetycznych w dochodzeniu ojcostwa dla
chą prawodawstwa powinien byü dynamizm i aktualnoĞü, zadaniem prawa jest bowiem regulowanie aktualnych kwestii społecznych. Jest to zadanie zarówno dla prawa materialnego, jak i formalnego. Wykorzystanie osiągniĊü nauki, w tym me-dycyny, w procedurze jest nie tylko poĪądane, ale wrĊcz konieczne, by moĪna by-ło mówiü o nowoczesnym procesie. Przykładem powyĪszego jest procedura kar-na, gdzie na szeroką skalĊ wykorzystywane są najnowsze osiągniĊcia z dziedziny kryminalistyki i kryminologii. Patrząc jednak w stronĊ procesu cywilnego i spraw z zakresu spornej filiacji, nie moĪna mówiü o analogicznym rozwiązaniu. W ni-niejszym tekĞcie przedstawiony zostanie pogląd, iĪ z uwagi na zaniechanie legis-latora w przedmiocie materii tak istotnej z punktu widzenia społeczeĔstwa, Sąd NajwyĪszy uzupełnia luki prawne licznymi orzeczeniami. Ponadto, omawiając poszczególne dowody biologiczne, zamierzeniem badawczym bĊdzie dowiedze-nie, iĪ nie ma obecnie bardziej skutecznego badania potwierdzającego lub wyklu-czającego ojcostwo od analizy polimorfizmu DNA.
Przedmiotowa analiza zostanie podzielona na dwie czĊĞci: ocenĊ wartoĞci do-wodowej testów z badaĔ DNA w kontekĞcie innych aktualnie dostĊpnych badaĔ biologicznych oraz rolĊ orzecznictwa Sądu NajwyĪszego w kształtowaniu nowo-czesnego procesu cywilnego z zakresu przedmiotowej kwestii. Dedukcja w ka Ī-dym z wspomnianych elementów prowadzona bĊdzie w nastĊpujących obszarach: skutecznoĞü badaĔ biologicznych, wartoĞü dowodowa testów DNA, niemoĪliwoĞü przeprowadzenia dowodu z badaĔ oraz odmowy ich przeprowadzenia. OdrĊbnym rozwaĪaniom nie zostaną poddane regulacje kodeksowe, gdyĪ w procedurze cy-wilnej brak jest przepisów regulujących expressis verbis wykorzystanie testów genetycznych.
1. MACIERZYēSTWO I DOMNIEMANIA PRAWNE OJCOSTWA AnalizĊ rozwaĪaĔ o spornej filiacji naleĪy rozpocząü od przedstawienia macie-rzyĔstwa i ojcostwa w systemie prawnym. Z uwagi jednak na fakt, iĪ obie kwestie zostały w literaturze przedmiotu szeroko omówione i przeanalizowane, w tym miejscu zostaną przedstawione jedynie w charakterze informacyjnym, jako punkt wyjĞcia do rozwaĪaĔ sensu stricte – dotyczących procedury w zakresie spornej filiacji.
Obowiązująca regulacja w przedmiocie spornej filiacji zakłada, iĪ przesłanką istnienia ojcostwa jest macierzyĔstwo, co oznacza, iĪ3:
3
− nie moĪna ustaliü stosunku prawnego ojcostwa, dopóki nie zostanie usta-lony stosunek prawny macierzyĔstwa, nie ma zatem moĪliwoĞci prawne-go ustalenia ojcostwa mĊĪczyzny, który jest ojcem biologicznym dziecka w przypadku, gdy matka dziecka nie jest znana;
− fakt istnienia stosunku prawnego macierzyĔstwa stanowi zarówno przes-łankĊ ustalenia ojcostwa, jak równieĪ stwarza gwarancjĊ zgodnoĞci ojca prawnego z ojcem biologicznym (domniemania: pochodzenia dziecka od ojca matki oraz od mĊĪczyzny, który obcował z matką w okresie koncep-cyjnym);
− prawomocne orzeczenie przez sąd ustalenia macierzyĔstwa powoduje do-mniemanie powstania ojcostwa współmałĪonka oraz umoĪliwia docho-dzenie pozamałĪeĔskiego ojcostwa;
− prawomocne orzeczenie przez sąd zaprzeczenia macierzyĔstwa skutkuje odpadniĊciem ex tunc związanego z nim ojcostwa bez wzglĊdu na oko-licznoĞci związane z powstaniem stosunku prawnego ojcostwa.
Kodeks rodzinny i opiekuĔczy4 nie reguluje expressis verbis kwestii macie-rzyĔstwa. Ustawodawca wyszedł bowiem z zasady mater semper certa est (matka jest zawsze pewna)5. Aktualnie moĪna jednak umówiü o swoistym obniĪeniu tej pewnoĞci, spowodowanym moĪliwoĞciami współczesnej medycyny, pozwalają-cym na zapłodnienie z pominiĊciem cielesnego obcowania pary, zwłaszcza za-płodnienie poza organizmem matki, donoszenie ciąĪy przez kobietĊ niebĊdącą tą, od której pochodzi zapłodnione jajo (tzw. macierzyĔstwo zastĊpcze)6.
PowyĪsze nie oznacza jednak, iĪ regulacja prawna nie przewiduje zaprzecze-nia macierzyĔstwa7. Dochodzenie macierzyĔstwa moĪliwe jest na podstawie art. 189 Kodeksu postĊpowania cywilnego8. LegitymacjĊ czynną do ustalenia lub zaprzeczenia powództwa ma wówczas: dziecko, kobieta, której macierzyĔstwa dotyczy wynik postĊpowania, mĊĪczyzna, którego ojcostwa dotyka wynik
4 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy (Dz. U. 2012, poz. 788) [dalej cyt.: k.r.o.].
5 K. G r o m e k, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa 2006, s. 960. Na temat macierzyĔstwa zastĊpczego zob.: M. F r a s, D. A b ł a Ī e w i c z, ReĪim prawny macierzyĔstwa
zas-tĊpczego na tle porównawczym, „Problemy Współczesnego Prawa MiĊdzynarodowego
Europej-skiego i Porównawczego” 2008, nr 6, s. 31-37.
6 T. S m y c z yĔ s k i, Prawo rodzinne i opiekuĔcze, Warszawa 1999, s. 123. 7
Art. 86 k.r.o. stanowi legitymacjĊ prokuratora do wniesienia powództwa o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz uniewaĪnienie uznania, por.: G r o m e k, Kodeks rodzinny, s. 960.
8 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postĊpowania cywilnego (Dz. U. 2014, poz. 101 z póĨn. zm.) [dalej cyt.: k.p.c.].
powania, inne osoby zainteresowane oraz prokurator9. Dopuszczalne jest zaprze-czenie macierzyĔstwa: kobiety pozostającej w związku małĪeĔskim przez inną kobietĊ (na podstawie, iĪ to inna kobieta, niepozostająca w związku małĪeĔskim, urodziła dziecko), kobiety pozostającej w związku małĪeĔskim przez inną kobie-tĊ, twierdzącą, Īe jest matką biologiczną dziecka, bez dowodzenia ojcostwa; ko-biety uwaĪanej za matkĊ biologiczną dziecka, przez kobietĊ twierdzącą, Īe jest jego matką biologiczną oraz – szczególna sytuacja – gdy kobieta pozywa dziecko, twierdząc, Īe pomimo uwzglĊdnienia jej w akcie urodzenia dziecka, nie jest jego matką biologiczną10.
Kodeks rodzinny i opiekuĔczy w art. 62 § 1 przewiduje dwa rodzaje domnie-maĔ prawnych – podstawowe i dodatkowe. Według pierwszego z nich, jeĪeli dziecko urodziło siĊ w trakcie trwania małĪeĔstwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub uniewaĪnienia, domniemywa siĊ, Īe pochodzi ono od mĊ-Īa matki. Zasadniczym elementem konstrukcji wspomnianego domniemania jest przyjĊcie przez ustawodawcĊ załoĪenia, Īe małĪonkowie w trakcie trwania mał-ĪeĔstwa obcowali ze sobą cieleĞnie11.
Domniemania dodatkowe przedstawiają siĊ nastĊpująco: jeĪeli dziecko uro-dziło siĊ po upływie 300 dni, obowiązuje domniemanie, iĪ ojcem dziecka nie jest były mąĪ matki, oraz jeĪeli przed upływem 300 dni – ojcem dziecka jest były mąĪ matki, chyba Īe zawarła ona nowy związek małĪeĔski – wówczas nowy mąĪ matki (art. 62). Termin 300 dni związany jest z prawidłowym okresem ciąĪy. PrzyjĊte jest, iĪ okres ten wynosi 10 miesiĊcy ksiĊĪycowych, czyli 280 dni. Ustawodawca, kierując siĊ interesem dziecka, przyjął okres dłuĪszy. Dla omawia-nej regulacji nie jest istotny moment rozpoczĊcia siĊ porodu, ale chwila urodzenia siĊ dziecka12.
JeĪeli dziecko zostało urodzone przez kobietĊ pozostającą w dwóch związkach małĪeĔskich, domniemywa siĊ, iĪ dziecko pochodzi od mĊĪczyzny, z którym mat-ka pozostaje w bigamicznym związku małĪeĔskim13.
Analizując rolĊ domniemaĔ w systemie prawnym warto podkreĞliü, iĪ przyjĊ-cie, Īe pewne fakty nie wynikają z udowodnienia, jest rozwiązaniem pragmatycz-nym, wyłącza bowiem obowiązek przeprowadzenia niepotrzebnych dowodów. Zarówno dowodzenie faktów powszechnie znanych, jak i faktów zaĞwiadczonych
9
S m y c z yĔ s k i, Prawo rodzinne, s. 125.
10 H. C i e p ł a, B. C z e c h, T. D o m iĔ c z y k [i in.], Kodeks rodzinny i opiekuĔczy.
Komen-tarz, Warszawa 2006, s. 512-513.
11 TamĪe, s. 520. 12
J. G a j d a, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2002, s. 299.
13
urzĊdowo, odnoĞnie do których nie ma podwaĪenia wiarygodnoĞci, byłoby przedłuĪeniem postĊpowania14. Domniemania prawne dzielą siĊ na formalne i materialne. Pierwsze z nich wystĊpują wówczas, gdy prawo nakłada obowiązek uznawania danego stanu faktycznego za prawdziwy, do momentu udowodnienia, iĪ tak nie jest. Przykładem bĊdzie tu zasada domniemania niewinnoĞci oskar-Īonego obowiązująca do momentu udowodnienia winy oraz stwierdzenia jej prawomocnym orzeczeniem sądu. Drugie natomiast zakładają, iĪ udowodnienie jednego faktu powoduje obowiązek uznania innego faktu. Ilustracją powyĪszego jest analizowany art. 62 § 2 k.r.o. Konsekwencją zastosowanego domniemania jest przeniesienie ciĊĪaru dowodu na drugą stronĊ – analizowane domniemanie moĪe byü obalone przeciwdowodem, np. udowodnieniem, iĪ mĊĪczyzna jest niezdolny do zapłodnienia15. Co do zasady, domniemania słuĪą bezpieczeĔstwu prawemu, gdyĪ wyznaczają rozstrzygniĊcia w przypadkach trudnych i społecznie waĪnych16.
Domniemania przewidziane w art. 62 k.r.o. są domniemaniami wzruszalnymi – mogą zostaü obalone dowodem przeciwnym na skutek powództwa o zaprze-czenie ojcostwa (art. 62 § 3 k.r.o.). Zgodnie ze stanowiskiem Sądu NajwyĪszego celem procesu o zaprzeczenie ojcostwa nie jest ustalenie ojcostwa biologicznego matki, a obalenie domniemania, Īe dziecko od niego pochodzi17. CiĊĪar obalenia domniemania spoczywa na powodzie (mĊĪu matki), przy czym moĪe to nastąpiü tylko przez wskazanie niepodobieĔstwa, Īe mąĪ mógłby byü ojcem dziecka18.
2. DOWODY Z BADAē BIOLOGICZNYCH W PROCESACH O USTALENIE OJCOSTWA
Wniesienie powództwa o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa czĊsto związane jest z konfliktem pomiĊdzy stronami, z których jedna dowodzi, iĪ miĊdzy okreĞlo-nym mĊĪczyzną a dzieckiem istnieje prawny stosunek ojcostwa, a druga reprezen-tuje stanowisko odmienne. RozstrzygniĊcie powstałego sporu uwarunkowane jest zarówno oceną faktów spowodowanych zachowaniem stron (m.in. obcowanie cielesne w okreĞlonym czasie), jak i ustaleniem okolicznoĞci od nich niezaleĪ-nych, np. cech biologicznych. Pierwsze z wymienionych wykazywane jest np. za
14 A. J a m r ó z, WstĊp do nauk prawnych, Białystok 1998, s. 112. 15
A. R e d e l b a c h, WstĊp do prawoznawstwa, ToruĔ 2002, s. 236. 16 J a m r ó z, WstĊp do nauk, s. 115.
17
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 13 grudnia 2000 r., III CKN 1422/00, publ. LexPolonica nr 350692.
18
pomocą przeprowadzenia dowodu z zeznaĔ Ğwiadków lub zeznaĔ stron. Drugie natomiast wymaga przeprowadzenia tzw. dowodów przyrodniczych19. MoĪliwoĞü wykorzystania dowodu z badaĔ biologicznych jest nieodzowną czĊĞcią spraw z zakresu spornego ojcostwa. W omawianych postĊpowaniach dopuszcza siĊ nas-tĊpujące rodzaje badaĔ: dowód z badania mĊĪczyzny w kierunku zdolnoĞci pło-dzenia, dowód z badaĔ antropologicznych (tzw. dowód z podobieĔstwa), dowód z zestawienia daty obcowania domniemanego ojca z matką dziecka ze stopniem rozwoju noworodka, dowód z badaĔ hemogenetycznych20.
Porównując dostĊpne badania biologiczne nie naleĪy zapominaü, iĪ najwaĪ-niejszym aspektem ich oceny powinna byü wartoĞü dowodowa. Odpowiedzial-noĞü sądu przy wyborze badania w sprawie z zakresu spornej filiacji nabiera szczególnego znaczenia, gdyĪ rozwój Ğrodków dowodowych związanych z postĊ-pem w badaniach naukowych w biologii i medycynie nie moĪe byü podstawą do wznowienia postĊpowania. Podstawą wznowienia nie bĊdzie zatem fakt, iĪ po za-koĔczonym procesie powstał nowy Ğrodek dowodowy21. Tym bardziej wiĊc legis-lator powinien wymagaü od przedstawicieli wymiaru sprawiedliwoĞci wiedzy i odpowiedniego przygotowania. PowyĪszego nie naleĪy utoĪsamiaü z obowiąz-kiem sądu do posiadania wiadomoĞci specjalnych, gdyĪ jest to zadanie biegłych sądowych, jednak nowoczesny proces cywilny w sprawach z zakresu spornej fi-liacji wymaga od sądu przynajmniej elementarnej wiedzy o moĪliwych dowodach z badaĔ biologicznych.
Dowód z badaĔ mĊĪczyzny w kierunku jego zdolnoĞci płodzenia w okresie poczĊcia oparty jest na wykazaniu jego zdolnoĞci do spółkowania – niemocy płciowej (impotentia coeundi) lub na stwierdzeniu u niego niepłodnoĞci, czyli braku zdolnoĞci do zapłodnienia (impotentia generandi)22. Pierwsza z wymie-nionych moĪe byü spowodowana zmianami wrodzonymi lub nastĊpstwem zmian nabytych (choroby, urazy). Druga natomiast moĪe wynikaü np. ze wnĊtrostwa, uszkodzeĔ toksycznych lub zapalnych najądrzy. ZdolnoĞü płodzenia ustalana jest poprzez badanie lekarskie (wywiad, badanie przedmiotowe) oraz badanie nasie-nia23. Wadą opisywanego Ğrodka dowodowego jest to, iĪ płodnoĞü mĊĪczyzny moĪna okreĞliü tylko w momencie badania, co za tym idzie, ocena płodnoĞci
19 S m y c z yĔ s k i, Prawo rodzinne, s. 128. 20
Z. S z c z e r k o w s k a, Badania biologiczne w sądowym ustalaniu ojcostwa, Kraków 1998, s. 12.
21
C i e p ł a, C z e c h, D o m iĔ c z y k [i in.], Kodeks rodzinny, s. 540. 22 S z c z e r k o w s k a, Badania biologiczne, s. 12.
23
w przeszłoĞci jest tylko przypuszczeniem24, oraz brak moĪliwoĞci ewentualnego potwierdzenia ojcostwa.
Badanie antropologiczne w dochodzeniu ojcostwa polega na porównaniu cech pomiarowych (iloĞciowych) ciała ludzkiego (np. ciĊĪar ciała w kilogramach, długoĞü głowy) oraz cech opisowych, takich jak np. kształt i rozmiar głowy25. Do poszczególnych punktów pomiarowych stosowana jest miĊdzynarodowa nomen-klatura opracowana przez R. Martina26. Wadą wspomnianego badania jest przede wszystkim subiektywny charakter oceny poszczególnych cech, nie dawało ono potwierdzenia lub wykluczenia ojcostwa, a jedynie jego prawdopodobieĔstwo w ograniczonym stopniu27.
Przeprowadzenie dowodu z zestawienia stopnia dojrzałoĞci dziecka w chwili jego urodzenia moĪe, w zaleĪnoĞci od okolicznoĞci faktycznych, mniej lub bar-dziej zmniejszyü prawdopodobieĔstwo ojcostwa. Przykładowo, w przypadku us-talenia, Īe mĊĪczyzna obcował z matką dziecka wyłącznie w dziesiątym miesiącu przed jego urodzeniem, ojcostwo mĊĪczyzny moĪna nawet wykluczyü28. Nie b Ċ-dzie jednak mieü analogicznej wartoĞci dowodowej ustalenie, Īe mĊĪczyzna obcował z matką równieĪ w okresie póĨniejszym.
Dowód z badania grup krwi został wprowadzony do polskiej procedury cywilnej w 1964 r.29 Oparty jest on na stwierdzonym porządku dziedziczenia poszczególnych grup krwi, co oznacza, Īe osoby mające okreĞlone grupy krwi mogą przekazaü dziecku okreĞlone cechy oraz Īe dziecko pewne cechy krwi dziedziczy po jednym lub drugim rodzicu. Brak uzasadnienia okreĞlonych cech dziecka okreĞlonymi cechami krwi matki lub ojca, skutkuje dowodem, iĪ dany mĊĪczyzna nie jest ojcem dziecka30. Krew dziecka moĪna pobraü do badania po ukoĔczeniu przez nie szóstego miesiąca Īycia31. Dowód ten nie daje jednak moĪliwoĞci stwierdzenia ojcostwa biologicznego bądĨ macierzyĔstwa biologicz-nego badanej osoby32.
24
D. M iĞ c i c k a-ĝ l i w k a, Badanie mĊĪczyzny w kierunku oceny jego zdolnoĞci do
zapłod-nienia, [w:]Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W.
Stoja-nowska, Warszawa 2000, s. 55. 25 TamĪe, s. 56.
26
[Brak autora], Historia ustalania ojcostwa, „Genetyka i Prawo” 2012, nr 1, s. 4. 27 TamĪe.
28
S m y c z yĔ s k i, Prawo rodzinne, s. 130.
29 Kodeks postĊpowania cywilnego. Praktyczny komentarz, red. A. Jakubiecki, Kraków 2005, s. 401.
30 C i e p ł a, C z e c h, D o m iĔ c z y k [i in.], Kodeks rodzinny, s. 531. 31
Kodeks postĊpowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1-50514, red. K. Piasecki, Warsza-wa 2003, s. 1157.
32
Celem unikniĊcia naduĪyü przy przeprowadzaniu dowodu z grupowego badania krwi, zwłaszcza podstawienia innej osoby, naleĪy przygotowaü sprawoz-danie z badania, które powinno zawieraü stwierdzenie, czy została naleĪycie sprawdzona toĪsamoĞü osób biorących w nich udział, oraz wskazanie sposobu jego przeprowadzenia33. Osoby poddawane badaniu mają obowiązek osobistego stawiennictwa w laboratorium wykonującym ekspertyzĊ, gdzie weryfikowana jest ich toĪsamoĞü. KaĪda z badanych stron podpisuje tzw. protokół pobrania mate-riału do badaĔ o stwierdzeniu toĪsamoĞci, dołączany póĨniej do ekspertyzy. Materiał biologiczny pobierany jest od matki, dziecka i domniemanego ojca dwu-krotnie w celu moĪliwoĞci przeprowadzenia badaĔ kontrolnych. Po wykonaniu badaĔ, ekspertyza i protokół pobrania wysyłane są na adres organu zlecającego34.
ĩadne z dotychczas przedstawionych badaĔ biologicznych nie prezentuje wys-tarczającej wartoĞci dowodowej. Badanie mĊĪczyzny w kierunku zdolnoĞci płodzenia daje wiarygodny wynik tylko na moment badania, nie moĪna zatem jednoznacznie okreĞliü płodnoĞci w momencie poczĊcia. Dowód z zestawienia stopnia dojrzałoĞci dziecka w chwili jego urodzenia równieĪ nie wnosi obiektyw-nych informacji, gdyĪ rozwój dziecka jest indywidualny, i w tym momencie moĪemy jedynie mówiü o przybliĪonym (a właĞciwie hipotetycznym) ustaleniu momentu poczĊcia, a co za tym idzie – przypisaniu ojcostwa. Zdecydowanie wiĊkszą od wspomnianych wartoĞü dowodową reprezentuje dowód z badania krwi, aczkolwiek i w tym przypadku nie moĪna mówiü o duĪej wartoĞci dowo-dowej. Wadami charakteryzującymi wspomniane badanie są z jednej strony czas (krew dziecka moĪe zostaü pobrana dopiero po ukoĔczeniu przez nie szóstego miesiąca Īycia, co powoduje niepotrzebne wydłuĪenie czasu trwania procesu) oraz skutecznoĞü (badanie moĪe jedynie wykluczyü moĪliwoĞü ojcostwa, nie dając jednak pewnoĞci – albo przynajmniej duĪego prawdopodobieĔstwa – ojco-stwa biologicznego). Nie ma zatem wątpliwoĞci, iĪ wprowadzenie nowoczesnego procesu cywilnego z zakresu spornej filiacji wymagało wypracowania nowszej, wrĊcz udoskonalonej, metody badania biologicznego.
Przełomowym momentem dla rozwoju hemogenetyki procesowej było „odkry-cie przez A.J. Jeffreysa sondy molekularnej, czyli fragmentu DNA o znanej budo-wie (sekwencji), która w odpobudo-wiedni sposób wyznakowana pozwalała na przeprowadzenie pierwszych analiz DNA, zwanych RFLP, DNA fingerprints –
33
PostĊpowanie cywilne, red. H. Mądrzak, Warszawa 2003, s. 184.
34 A. L a c h, K. L i n k o w s k a, T. G r z y m k o w s k i, Zgoda na badania genetyczne w celu
genetyczny odcisk palca czy analiza wielopunktowa (wielolokusowa)”35. W spra-wach z zakresu spornej filiacji obecnie najczĊĞciej wykorzystywane są nastĊpu-jące techniki analizy DNA:
− Analiza RFLP, zwana badaniem tzw. genetycznych odcisków palców, wykorzystująca sondy wielopunktowe (ang. multilocus probe – MLP), pozwalające na badanie wielu róĪnych loci DNA (miejsc) na chromo-somach, lub sondy jednolukusowe (ang. single locus probe – SLP), umoĪliwiające badanie tylko jednego locus (miejsca) na chromosomie36. Analiza RFLP polega na zbadaniu kilkunastu fragmentów DNA u ba-danej trójki osób (matka37-dziecko-ojciec) oraz porównaniu ich wyst Ċ-powania u kaĪdej z nich. Zaletą metody jest duĪa wartoĞü dowodowa, jednak posiada ona liczne wady: czasochłonnoĞü i kosztownoĞü (główny powód niestosowania obecnie), koniecznoĞü pobrania duĪej iloĞci krwi, brak moĪliwoĞci porównania wyników pomiĊdzy laboratoriami oraz utrudniona interpretacja statystyczna38.
− Metoda PCR (ang. polymerase chain reaction) – łaĔcuchowa reakcja polimerazy, metoda namnoĪenia (in. metoda amplifikacji) wybranego fragmentu DNA, w zaleĪnoĞci od zastosowanej techniki „namnoĪenia” badanego fragmentu, nazywanego teĪ produktem PCR, z okreĞlonego miejsca (locus) na chromosomie, otrzymywany jest obraz fragmentów DNA w postaci prąĪków (techniki „manualne”) albo w postaci wydruku komputerowego zdiagnozowanych „pików” obrazujących badane frag-menty DNA (allele), z sekwenatora automatycznego39. Do zalet techniki PCR moĪna zaliczyü: moĪliwoĞü pobrania materiału do badaĔ z niewiel-kiej iloĞci DNA (np. wymaz z policzka), moĪliwoĞü typowania Ğlado-wych iloĞci DNA, specyficznoĞü gatunkowa, moĪliwoĞü porównywania wyników pomiĊdzy laboratoriami, typowanie ĞciĞle zdefiniowanego markera, niewysokie koszty i szybkoĞü oznaczenia, bardzo wysokie prawdopodobieĔstwo ojcostwa (co najmniej 99,999%) oraz 100%
35 D. M iĞ c i c k a-ĝ l i w k a, Dowód z badaĔ DNA w procesach o sporne ojcostwo w Ğwietle
dotychczasowego stanu wiedzy teoretycznej, [w:] Dowód z badaĔ DNA, s. 68.
36 TamĪe, s. 69-76. 37
Na koniecznoĞü badania równieĪ DNA matki dziecka oraz przypadki błĊdnych wyników z powodu jej pominiĊcia zwraca uwagĊ M. Bonar w pracy: M. B o n a r, M. C z o s n y k o w s k a, E. K o w a l c z y k [i in.], Pomijanie matki w testach DNA ustalających ojcostwo moĪe prowadziü
do błĊdu, „Przypadki Medyczne”, 2012, nr 18, s. 65 oraz U. R o g a l l a, Rodzicielstwo do ustalenia,
„Genetyka + Prawo” 2013, nr 1, s. 7.
38 [Brak autora], Historia ustalania ojcostwa, s. 6. 39
czenie ojcostwa40. Testy na ojcostwo na podstawie badaĔ DNA – PCR szybko zostały uznane za jedyny obiektywny dowód w sprawach spornej filiacji, gdyĪ są szczególnie uĪyteczne w „nietypowych” sprawach: usta-lanie ojcostwa w sytuacji, gdy rodzic/domniemany rodzic nie Īyje, ojco-stwo dzieci zrodzone ze związków kazirodczych, ustalenie ojcostwa/ /macierzyĔstwa w przypadku znalezienia zwłok nieznanego dziecka, usta-lenie ojcostwa dziecka z ciąĪy bĊdącej wynikiem gwałtu oraz ustalanie pokrewieĔstwa osób nieznanych i szczątków ludzkich41.
− Sekwencjonowanie DNA – technika umoĪliwiająca poznanie budowy okreĞlonego fragmentu łaĔcucha DNA, czyli wykazanie, w jakiej kolej-noĞci w owym fragmencie układają siĊ zasady A, G, T, C, co pozwala na odczytanie tzw. kodu genetycznego42. Na chwilĊ obecną nie jest pow-szechnie dostĊpna z uwagi na koszt badaĔ.
Istotne jest, iĪ w analizie DNA nie jest najwaĪniejsze zbadanie jak najwiĊkszej liczby róĪnych jego fragmentów, a uzyskanie odpowiednio wysokich wskaĨników statystycznych: Pl (Paternity indeks, szansa ojcostwa) oraz p (prawdopodo-bieĔstwo). Badania wykazały, iĪ minimalnym progiem uznania bezpoĞredniego pokrewieĔstwa jest przekroczenie wartoĞci 100 000 dla Pl (p>99,999%), okreĞla-ne jako prawdopodobieĔstwo graniczące z pewnoĞcią43. Komisja Genetyki S ądo-wej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii rekomenduje, by orzekaü o wykluczeniu ojcostwa pomiĊdzy domniemanym ojcem i dzieckiem w co najmniej czterech loci44.
Praktyka procesowa zna równieĪ inne dowody, niĪ opisane powyĪej, przykła-dowo: z linii dyskopijnych rĊki, z właĞciwoĞci smakowych, z badania Ğliny, które nie mają jednak rozstrzygającego znaczenia, gdyĪ analizowane w nich cechy biologiczne nie wystĊpują u kaĪdego człowieka lub wykształcają siĊ w miarĊ dojrzewania dziecka45. Z uwagi na udowodnioną ograniczoną wartoĞü dowodową przywołane badania nie zostaną szerzej scharakteryzowane.
Reasumując powyĪsze rozwaĪania, moĪna jednoznacznie stwierdziü, iĪ dowód z badaĔ DNA jest aktualnie badaniem biologicznym o najwyĪszej wartoĞci do-wodowej. DziĊki rozwojowi medycyny moĪliwe juĪ jest wykluczenie ojcostwa oraz graniczące z pewnoĞcią jego potwierdzenie. Co wiĊcej, w tym momencie
40 [Brak autora], Historia ustalania ojcostwa, s. 6. 41
TamĪe.
42 M iĞ c i c k a-ĝ l i w k a, Dowód z badaĔ DNA, s. 69-76. 43
R o g a l l a, Rodzicielstwo do ustalenia, s. 7. 44 TamĪe.
45
materiał badawczy moĪna pobraü z niewielkiego fragmentu DNA, np. ze Ğliny, w związku z czym uciąĪliwoĞü bądĨ dyskomfort badania zostały znacznie zredukowane. Ponadto, najpopularniejszą technikĊ wykorzystywaną przy badaniu pokrewieĔstwa (PCR) charakteryzuje szybkoĞü oraz niewielki, w stosunku do innych metod, koszt. Swoistym ograniczeniem jednak moĪe byü jakoĞü wyko-nanego badania. Nie kaĪde bowiem badanie genetyczne ma kluczowe znaczenie dowodowe w procesie o ustalenie ojcostwa. Pewna wartoĞü poznawcza i dowo-dowa przysługuje wówczas, gdy badania zostały przeprowadzone przez pracow-niĊ działającą w ramach katedry naukowej albo legitymującą siĊ atestem46. Wspomniany atest wydawany jest przez KomisjĊ Genetyki Sądowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii, które atestacjĊ w zakresie ustalania pokrewieĔstwa, w tym ojcostwa, na lata 2012/2013 przyznało 12 pla-cówkom, spoĞród których 11 funkcjonuje przy zakładach/katedrach medycyny sądowej uczelni medycznych47.
Strona postĊpowania ma moĪliwoĞü zakwestionowania prawidłowoĞci czynnoĞci badawczych wykonanych przez zakład naukowy. Takie podwaĪenie powinno byü ono wówczas oparte na konkretnych faktach, iĪ nie zostały zachowane procedury umoĪliwiające pozytywną weryfikacjĊ wyniku. Subiektyw-ne przekonanie o wadliwoĞci niekorzystnego dla zainteresowanej strony wyniku oraz teoretyczna moĪliwoĞü wystąpienia pomyłki lub błĊdu są niewystarczające48. Poparciem powyĪszego jest równieĪ praktyka stosowania dowodów biologicz-nych w procesie, na podstawie której widaü, iĪ przy aktualnym rozwoju nauki oraz poziome pracy placówek uprawnionych do przeprowadzania badaĔ, są one niemal wszystkie przeprowadzane poprawnie49.
3. WSPÓŁCZESNY MODEL DOWODZENIA OJCOSTWA
Wykorzystanie testów genetycznych w sprawach o ustalenie ojcostwa zmie-niło nie tylko rolĊ badaĔ biologicznych, ale wpłynĊło takĪe na znaczenie regulacji
46
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 27 listopada 1996 r., I CKU 27/96, publ. LexPolonica nr 1546862. Ustawodawca nie nakazał kaĪdemu laboratorium zajmującemu siĊ genetyką sądową cyklicznej weryfikacji jakoĞci oferowanych badaĔ, za: R o g a l l a, Rodzicielstwo do ustalenia, s. 7.
47 Komunikat Komisji Genetyki Sądowej PTMSiK, „Archiwum Medycyny Sądowej i Krymino-logii” 2012, nr 62, s. 125-126. W momencie przygotowywania niniejszej publikacji Komisja Gene-tyki Sądowej nie przedstawiła wyników atestacji na lata 2014-2015. Zasady atestacji są dostĊpne na stronie: http://www.ptmsik.pl/komisja-genetyki-sadowej/zasady-atestacji-na-lata-2014-2015.html [dostĊp: 15.04.2014].
48
G r o m e k, Kodeks rodzinny, s. 962.
49 J. J o d ł o w s k i, Z. R e s i c h, J. L a p i e r r e [i in.], PostĊpowanie cywilne, Warszawa 2000, s. 385.
kodeksowej oraz rolĊ sĊdziego w procesie z zakresu spornej filiacji. Pojawiło siĊ bowiem pytanie, czy fakt ułatwienia ustalenia prawdy obiektywnej oznacza „zmierzch domniemaĔ prawnych”50? Czy moĪliwoĞü uzyskania prawdy obiekty-wnej ogranicza rolĊ sądu do przeprowadzenia wspomnianego Ğrodka dowodo-wego51? MoĪna w tym miejscu dostrzec pewne zagroĪenie dla roli sądu oraz społecznego odbioru procesu. Nie moĪe byü Īadnej wątpliwoĞci, iĪ proces o usta-lenie ojcostwa nie moĪe ograniczyü siĊ do przeprowadzania wyłącznie dowodu z badaĔ biologicznych, a orzeczenie w procesie bĊdzie jedynie potwierdzeniem ich wyniku. Wspomniane zagroĪenie powinno byü unormowane przez ustawo-dawcĊ, widaü w tym miejscu ewidentne zaniechanie.
Odpowiedzią na powyĪsze dylematy moĪe byü propozycja modelu nowoczes-nego procesu o ustalenie ojcostwa przygotowana przez prof. W. Stojanowską52. Zaproponowany model składał siĊ z dwóch etapów53 (Ğrodki dowodowe – kolej-noĞü w zaleĪnoĞci od stanu faktycznego indywidualnej sprawy):
1) Udowodnienie podstawy domniemania z art. 85 § 1 k.r.o.: przesłuchanie informacyjne w trybie art. 212 k.p.c., dowód z dokumentu, dowód z porównania daty obcowania stron ze stopniem rozwoju dziecka w chwi-li jego urodzenia (ustalenie najbardziej prawdopodobnego okresu pocz Ċ-cia), dowód z zeznaĔ stron na okolicznoĞci związane z podstawą domnie-mania z art. 85 § 1 k.r.o., władzą rodzicielską i nazwiskiem dziecka, do-wód z zeznaĔ Ğwiadków na okolicznoĞci związane z podstawą
50
K a p e l aĔ s k a-P r Ċ g o w s k a, Prawne i bioetyczne aspekty, s. 377. 51 TamĪe.
52
W latach 1996-1998 prof. W. Stojanowska, pracownik Instytutu Wymiaru SprawiedliwoĞci, wraz z zespołem (członkami zespołu badawczego, poza prof. W. Stojanowską, byli w nim hemo-genetyk sądowy D. MiĞcicka-ĝliwka, socjolog J. Halik oraz Z. Lewandowski) przeprowadziła bada-nia dotyczące wykorzystania dowodu z DNA w procesach o ustalenia ojcostwa. Zespół przeanalizo-wał 230 akt spraw sądowych, w których sąd dopuĞcił dowód z badaĔ DNA oraz przeprowadził ba-dania ankietowe wĞród 100 losowo wybranych sĊdziów orzekających w sprawach z zakresu spor-nego ojcostwa. Badania zespołu prof. Stojanowskiej pokazały, jak duĪe znaczenie w procesach o ustalenie ojcostwa ogrywają dowody z badaĔ DNA. AĪ 79% badanych sĊdziów potraktowało badania DNA jako wielki przełom w pracy sĊdziego juĪ przy pierwszym kontakcie. Dwóch na trzech sĊdziów zachĊcało strony procesowe do skorzystania z omawianego dowodu w procesie, a 60% było zdania, Īe w niedługim czasie nastąpi pełna popularyzacja opisywanego Ğrodka dowodowego. Co wiĊcej, aĪ 90% respondentów uznało, Īe test DNA jest najbardziej pewnym dowodem (poza badaniem krwi) spoĞród wszystkich dowodów biologicznych. Ankiety przeprowa-dzone wĞród sĊdziów wykazały równieĪ problem dostĊpu do fachowej literatury dotyczącej testów DNA. Analogicznie prawie połowa respondentów odczuwa brak informacji na temat moĪliwoĞci wykorzystania badaĔ genetycznych w procesie.
53
W. S t o j a n o w s k a, Dowód z badaĔ DNA jako podstawa konstrukcji postulowanego
modelu nowoczesnego procesu o ustalenie ojcostwa w Ğwietle obowiązujących przepisów, orze-cznictwa Sądu NajwyĪszego i wyników badaĔ, [w:] Dowód z badaĔ DNA, s. 233.
mania z art. 85 k.r.o., władzą rodzicielską i nazwiskiem dziecka, dowód z badaĔ DNA w razie wątpliwoĞci co do istnienia domniemania z art. 85 § 1 k.r.o.
2) Obalenie domniemania z art. 85 § 1 k.r.o.: dowód z badania DNA (ewentualnie inne dowody biologiczne dające moĪliwoĞü wykluczenia ojcostwa), dowód z zeznaĔ stron, zwłaszcza na okolicznoĞci dotyczące roszczeĔ i ĪądaĔ związanych z ustaleniem ojcostwa (np. alimenty, władza rodzicielska) lub zarzutu co do ekspertyzy zawierającej wyniki badaĔ DNA.
Analizując przedstawiony przez W. Stojanowską model moĪna dostrzec, iĪ badania biologiczne nie są istotą sprawy z zakresu spornej filiacji. Punktem wyjĞcia w procedurze sądowej powinny byü kodeksowe domniemania. Takie rozwiązanie skutecznie ograniczyłoby zagroĪenie związane z wykorzystaniem testów DNA w opisywanych procesach.
W charakteryzowanym modelu brak jest jednak wskazania roli sądu, która w sprawach ze spornej filiacji nabiera szczególnego znaczenia. Przede wszystkim nie moĪe byü ona ograniczona do zarządzenia dowodu z badaĔ DNA i powołania biegłego do jego interpretacji. Sprawy o ustalenie ojcostwa są przykładem spraw, w których uczestnicy postĊpowania są bardzo mocno zaangaĪowani emocjonalnie oraz – najczĊĞciej – wrogo do siebie nastawieni. Orzeczenia w nich zapadające mają zatem szczególne znaczenie społeczne. Ponadto, ten rodzaj spraw charakter-ryzuje siĊ równieĪ moĪliwoĞcią przeciągania procesu poprzez przeprowadzanie kolejnych badaĔ celem sprawdzenia wiarygodnoĞci poprzednich. Zadaniem sądu powinna byü wówczas odmowa zgody na kolejne badania z uwagi na przewle-kłoĞü postĊpowania oraz dobro dziecka.
4. ANALIZA ORZECZNICTWA SĄDU NAJWYĩSZEGO
Druga czĊĞü niniejszych rozwaĪaĔ skoncentrowana bĊdzie wokół analizy orze-czeĔ Sądu NajwyĪszego poruszających temat testów DNA w sprawach z zakresu spornej filiacji. Badanie orzecznictwa zostało podzielone na nastĊpujące obszary: podstawa prawna wykorzystania dowodu z badaĔ biologicznych, wiarygodnoĞü, znaczenie testów w postĊpowaniu dowodowym, niemoĪliwoĞü przeprowadzenia dowodu, rola odmowy przedstawiciela ustawowego na poddanie małoletniego badaniom oraz rola sądu w procesie.
4.1. PODSTAWA PRAWNA DOWODU Z BADAē DNA
Na wstĊpie naleĪy zaznaczyü, iĪ brak jest regulacji expressis verbis normującej moĪliwoĞü wykorzystania w sprawach z zakresu spornej filiacji. W wyroku z dnia 22 lutego 2008 r. Sąd NajwyĪszy stanął na stanowisku, Īe charakter badaĔ kodu genetycznego uzasadnia przy okreĞlaniu pozyskiwania materiału do takich badaĔ odpowiednie zastosowanie art. 306 k.p.c.54, zgodnie z którym pobranie krwi w celu jej badania moĪe nastąpiü tylko za zgodą osoby, której krew ma byü pobrana, a jeĪeli osoba ta nie ukoĔczyła trzynastu lat lub jest ubezwłasno-wolniona całkowicie – za zgodą jej przedstawiciela ustawowego. W momencie stanowienia przywołanego przepisu badania przyrodnicze nie były tak daleko zaawansowane i wielostronne, jak to ma miejsce aktualnie, natomiast rodzaj elementów identyfikujących jednostkĊ zmieniał siĊ wraz z rozwojem nauk przyrodniczych. Mimo iĪ aktualnie badanie genetyczne nie wymaga pobrania krwi, nie zmienił siĊ ĞciĞle osobisty charakter ustalanych cech. Sąd NajwyĪszy stanął na stanowisku, iĪ nie moĪna przyjąü, aby do pobrania jakiegokolwiek materiału indywidualizującego genotyp mogło dojĞü bez zgody osoby, której badanie dotyczy, tylko dlatego, Īe pobranie próbek materiału jest mniej inwa-zyjne niĪ w przypadku pobrania krwi.
NaleĪy zgodziü siĊ ze stanowiskiem Sądu NajwyĪszego, Īe pobranie jakiego-kolwiek materiału biologicznego powinno byü związane z uzyskaniem zgody uczestnika badania. Aczkolwiek stosowanie art. 306 k.p.c. do badaĔ genetycz-nych moĪe budziü swoiste wątpliwoĞci. PowyĪszy przepis w załoĪeniu miał dotyczyü pobrania krwi, bĊdącego zabiegiem powodującym przerwanie ciągłoĞci tkanki i związanym z bólem. Przy współczesnych badaniach DNA wystarczające jest pobranie wymazu ze Ğluzówki jamy ustnej, które nie jest badaniem inwazyjnym. RóĪnica rodzaju badania powinna jednak byü uwzglĊdniona przy ewentualnym zarządzaniu badania przymusowego – nie moĪna siĊ wówczas powołaü na inwazyjnoĞü badania.
4.2. WIARYGODNOĝû TESTÓW DNA
Analizując orzecznictwo Sądu NajwyĪszego w przedmiocie wykorzystania w procesie o ustalenie ojcostwa testów genetycznych, widoczny jest pogląd za-chĊcający sądy do szerokiego korzystania z dostĊpnych dowodów
54 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 22 lutego 2008 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica nr 1845822.
czych celem uzyskania pełnej moĪliwoĞci rozstrzygniĊcia sprawy ze stanem bio-logicznym. PowyĪsze stanowisko uzasadniane jest wzglĊdami racjonalnoĞci55.
Sąd NajwyĪszy niejednokrotnie podkreĞlał naukowy obiektywizm badaĔ poli-morfizmu DNA oraz ich znaczącą wartoĞü dowodową w katalogu badaĔ przy-rodniczych. Wynika to z faktu, iĪ prawidłowo przeprowadzone pozwalają ze 100% pewnoĞcią na wykluczenie ojcostwa, z przewaĪającym stopniem prawdo-podobieĔstwa na jego ustalenie56. Analizując orzecznictwo Sądu NajwyĪszego, widoczne jest takĪe znaczenie, jakie odgrywają testy z polimorfizmu DNA w procesie oraz ich stosunek do innych Ğrodków dowodowych – badaĔ antro-pologicznych oraz przyrodniczych. Skoro bowiem dowód z badaĔ antropolo-gicznych moĪe wskazaü jedynie w przybliĪeniu odległym od pewnoĞci na ojcos-two mĊĪczyzny, jego znaczenie jest niewielkie i w zasadzie nie moĪe prowadziü do podwaĪenia wyniku z badaĔ polimorfizmu DNA57. Natomiast sama moĪliwoĞü przeprowadzenia badaĔ genetycznych sprawia, iĪ nieracjonalne jest zastĊpowanie ich dowodami osobowymi, z natury swej niepewnymi, bądĨ innymi badaniami przyrodniczymi o duĪo mniejszym stopniu pewnoĞci58.
4.3. ZNACZENIE TESTÓW DNA W POSTĉPOWANIU DOWODOWYM
PostĊpowanie dowodowe powinno byü prowadzone ze szczególną wnikliwoĞ-cią, celem uzyskania dostatecznej podstawy do rozstrzygniĊcia zgodnego z praw-dą obiektywną.
W doktrynie podkreĞla siĊ, iĪ w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa przepro-wadzenie dowodu z badania krwi jest niezbĊdne tylko wówczas, gdy dotychczas zebrany w sprawie materiał powoduje wątpliwoĞci odnoĞnie do ojcostwa mĊĪa matki59. Odmienne jednak stanowisko reprezentowali sĊdziowie badani przez
55
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 14 lutego 1996 r., II CRN 197/95, publ. LexPolonica nr 325921.
56
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 30 lipca 1996 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica nr 1845822.
57
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica nr 388325.
58
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 13 paĨdziernika 2005 r., IV CK 169/2005, publ. LexPolonica nr 1511206. Analogiczne stanowisko Sąd NajwyĪszy zajął w wyroku z dnia 13 grudnia 2000 r., III CKN 1449/2000, publ. LexPolonica nr 380653: w sprawie o ustalenie ojcostwa wynik badania polimorfizmu DNA nie moĪe byü pominiĊty przy ocenie innych dowodów, zwłaszcza do-wodów osobowych.
59 Kodeks postĊpowania cywilnego, t. I: Komentarz do artykułów 1-50514, red. A. ZieliĔski,
W. Stojanowską. SpoĞród 230 przebadanych akt sądowych, we wszystkich z nich został przeprowadzony dowód z badaĔ DNA60.
Dostrzegając wartoĞü dowodową badaĔ polimorfizmu DNA, moĪna zauwaĪyü zagroĪenie dla całego postĊpowania dowodowego – ponownie bowiem pojawia siĊ pytanie, czy sąd moĪe ograniczyü postĊpowanie dowodowe w procesie o ustalenie ojcostwa do skorzystania z dowodu z badaĔ DNA? Poruszony problem był równieĪ przedmiotem rozwaĪaĔ Sądu NajwyĪszego, który uznał, iĪ rozstrzygniĊcie sprawy nie moĪe zapaĞü opierając siĊ wyłącznie na ocenie Ğrodków dowodowych o charakterze przyrodniczym, z pominiĊciem materiału dowodowego odnoszącego siĊ do podstawy faktycznej powództwa61 – domnie-mania z art. 62 § 1 k.r.o. Pomimo obiektywizmu, jaki niesie ze sobą wyko-rzystanie metody genetycznej identyfikacji człowieka, postĊpowanie dowodowe nie moĪe byü ograniczone tylko do formalnej oceny znaczenia zastosowanego Ğrodka dowodowego jako decydującego o oddaleniu powództwa62. Co wiĊcej, nawet uznanie waĪnego Ğrodka przyrodniczego za mający istotne znaczenie dla rozstrzygniĊcia, nie zwalnia sądu orzekającego od obowiązku oceny całokształtu materiału dowodowego, a sądu rewizyjnego – od kontroli wykonania takiego obowiązku przez sąd orzekający63. Dowód przesłuchania stron bĊdzie konieczny w sprawach, w których dziecko reprezentowane jest przez matkĊ, jak równieĪ przez kuratora. Nie naleĪy zapominaü, iĪ sumaryczne przesłuchanie stron moĪe prowadziü do uchylenia orzeczenia przez sąd drugiej instancji lub sąd kasacyj-ny64.
Kolejną kwestią wartą rozwaĪenia jest konsekwencja wagi dowodu z badaĔ DNA a swobodna ocena dowodu. Czy znaczenie, jakie dotychczas analizowane orzecznictwo przyznaje opisywanemu badaniu, wpływa na granicĊ swobodnej oceny dowodów? PowyĪszy dylemat był poĞrednim przedmiotem rozwaĪaĔ Sądu NajwyĪszego. Warto w tym miejscu przytoczyü dwa, mogłoby siĊ wydawaü
60
W. S t o j a n o w s k a, CzĊstoĞü i kolejnoĞü przeprowadzonych dowodów biologicznych oraz
osobowych w badanych sprawach, [w:] Dowód z badaĔ DNA, s. 203.
61
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 4 paĨdziernika 2000 r., III CKN 1252/00, publ. LexPolonica nr 2444551.
62
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CKU 13/98 publ. LexPolonica nr 351757; podobne stanowisko zob.: wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 4 paĨdziernika 2000 r., III CKN 1252/00. W sprawie o ustalenie ojcostwa rozstrzygniĊcie sprawy nie moĪe zapaĞü wyłącznie na podstawie oceny Ğrodków dowodowych o charakterze przyrodniczym z pominiĊciem materiału dowodowego odnoszącego siĊ do podstawy faktycznej powództwa, związanej z hipotezą art. 85 § 1 k.r.o.
63
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 stycznia 1998 r., I CKU 198/97, opubl. LexPolonica nr 352040.
64
odmienne, orzeczenia. W pierwszym z nich zostało podkreĞlone, iĪ wdroĪenie do praktyki sądowej Ğrodków dowodowych o charakterze przyrodniczym nie moĪe prowadziü do naruszenia zasad procesowych przez ograniczenie zakresu postĊpowania dowodowego i sĊdziowskiej oceny dowodów65. Odnosząc siĊ do zasady swobodnej oceny dowodów, kaĪdy Ğrodek dowodowy (w tym osobowy i przyrodniczy) podlega na równi wszechstronnej ocenie, bez wzglĊdu na moc i znaczenie dla wyniku procesu. Natomiast w sprawach o ustalenie ojcostwa jest ta przewaga dowodów przyrodniczych nad osobowymi, iĪ pierwsze charakter-ryzuje naukowy obiektywizm. Odmowa mocy dowodowi przyrodniczemu, którego wartoĞü – jako Ĩródła informacji o istotnych dla sprawy okolicznoĞciach – została uznana za pewnik naukowy, byłaby zatem przekroczeniem zakresu swobodnej oceny dowodów66. W drugim zaĞ Sąd NajwyĪszy zwrócił uwagĊ na fakt, iĪ co prawda k.p.c. nie ustanawia hierarchii dowodów, gdyĪ Īaden dowód nie wiąĪe sądu i podlega swobodnej ocenie dowodów oraz podlega swobodnej ocenie sĊdziowskiej, jednak dowód z badaĔ DNA wykluczający ojcostwo dom-niemanego ojca ma szczególny walor dowodowy w sprawach o ustalenie pocho-dzenia dziecka i zwykle dowód ten naleĪy uwaĪaü za bardziej pewny od dowo-dów osobowych, z góry nacechowanych w wiĊkszym stopniu subiektywizmem i mogących okazaü siĊ obiektywnie nieprawdziwymi67.
4.4. BRAK MOĩLIWOĝCI PRZEPROWADZENIA DOWODU Z BADAē DNA
Odmienne znaczenie badania kodu genetycznego DNA przyznał Sąd NajwyĪ-szy w sytuacji, gdy nie ma moĪliwoĞci objĊciem badania domniemanego ojca, np. z uwagi na Ğmierü przed wytoczeniem powództwa. Przyjmując, iĪ dowód z badaĔ ma w procesie o ustalenie ojcostwa walor rozstrzygający, traci go, jeĪeli bada-niem moĪe zostaü objĊte tylko i wyłącznie rodzeĔstwo domniemanego ojca. Ran-ga dowodu zostaje wówczas obniĪona do wyniku nierozstrzygającego68.
Dowód z badaĔ DNA w procesie o ustalenie ojcostwa ma nie tylko charakter dowodu negatywnego, ale równieĪ moĪe byü dowodem pozytywnym
65
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 lutego 1994 r., II CRN 176/93, opubl. LexPolonica nr 300765.
66
Zob. uzasadnienie wyroku: tamĪe.
67 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 14 stycznia 1998 r., I CKN 412/97, publ. LexPolonica nr 353510.
68 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 3 marca 1999 r., III CKN 1097/98, publ. LexPolonica nr 310582.
noĞci stwarzających domniemanie ojcostwa69. Jak słusznie zauwaĪył Sąd NajwyĪ-szy, ustawodawca nie wprowadził wymogu przeprowadzenia takiego dowodu, gdyĪ do niedawna pozytywne udowodnienie ojcostwa było niemoĪliwe. Zmiany w zakresie badania pokrewieĔstwa spowodowane rozwojem genetyki (przejĞcie od badaĔ grup krwi do analizy minisatelitarnego DNA) umoĪliwiły nie tylko wykluczenie ojcostwa, ale równieĪ przeprowadzenie dowodu pozytywnego70. Nie oznacza to jednak, iĪ moĪliwoĞü przeprowadzenia dowodu biologicznego daje uprawnienie domniemanemu ojcowi Īądania badaĔ jedynie dla utwierdzenia siĊ w przekonaniu o ojcostwie – legislator nie przewidział bowiem instytucji biolo-gicznego potwierdzenia ojcostwa mĊĪczyzny wobec dziecka71.
4.5. ODMOWA ZGODY NA BADANIE DNA
Badając stanowisko Sądu NajwyĪszego w przedmiocie funkcji, jaką w proce-sie o ustalenie ojcostwa pełni dowód z badaĔ DNA, naleĪy zwróciü szczególną uwagĊ na kwestiĊ roli odmowy matki na poddanie dziecka badaniu. Przede wszystkim pojawia siĊ pytanie, czy sąd opiekuĔczy moĪe zobowiązaü matkĊ oraz małoletnie dziecko do poddania siĊ badaniom genetycznym? RównieĪ w tej kwestii odpowiedĨ powinna byü jednoznaczna – w aktualnym stanie prawnym nie ma moĪliwoĞci zobowiązania matki oraz małoletniego dziecka do poddania siĊ badaniu krwi72. Ponadto, mając na uwadze fakt, iĪ w sprawach o ustalenie ojcos-twa dowód z badaĔ DNA czĊsto ma dla obrony pozwanego decydujące znaczenie, uzaleĪnienie jego przeprowadzenia od dobrej woli strony powodowej, bez konsekwencji prawnych w razie odmowy, byłoby niedopuszczalnie niebezpieczną praktyką73. Stwierdzenie, Īe brak dowodu nie przeszkadza w przyjĊciu domnie-mania ojcostwa w okolicznoĞciach, w których miał on słuĪyü obaleniu domnie-mania, a nie jego potwierdzeniu, jest wadliwe. Warto wskazaü tu jeszcze jedną zaleĪnoĞü – wynik badaĔ poliformizmu DNA wskazujący na ojcostwo pozwa-nego, pozostawia w mocy domniemanie ojcostwa pozwapozwa-nego, a wynik negatyw-ny – jego obalenie.
69 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 885/99, publ. LexPolonica nr 344315.
70 Zob. uzasadnienie wyroku: tamĪe. 71
Zob. Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 19 listopada 2011 r., II CSK 87/11, publ. LEX nr 1027165.
72
Uzasadnienie wyroku Sądu NajwyĪszego z dnia 3 marca 1999 r., III CKN 1097/98, publ. LexPolonica nr 310582.
73
Brak moĪliwoĞci zmuszenia matki poddania dziecka badaniom krwi powoduje zwrócenie szczególnej uwagi na powody i konsekwencje jej odmowy. Sam bowiem lĊk o wynik badaĔ i uznanie tego lĊku za motyw odmowy stwarza, Īe domniemanie wywiedzione na podstawie art. 233 § 2 k.p.c. mogłoby staü siĊ – przy uwzglĊdnieniu wszystkich okolicznoĞci sprawy – przesłanką ustalenia niepodobieĔstwa, Īeby mąĪ mógł byü ojcem dziecka, gdyby wykazano innymi dowodami, Īe mąĪ w okresie koncepcyjnym był np. bezpłodny lub istniał bardzo wysoki stopieĔ prawdopodobieĔstwa jego bezpłodnoĞci, albo Īe ojcostwo innego mĊĪczyzny jest pewne74. Przywołane orzeczenie pokazuje dwie kwestie. Po pierwsze, Sąd NajwyĪszy niezłomnie stoi na stanowisku o koniecznych konsek-wencjach odmowy oraz o jej indywidualnym charakterze. Po drugie, okolicznoĞci dotyczące badaĔ biologicznych nie mogą byü jedynymi wpływającymi na orze-czenie.
NaleĪy równieĪ dodaü, iĪ sam fakt, Īe matka dziecka odmawia poddania dziecka badaniom, nie jest wystarczający, by uznaü, Īe nienaleĪycie wykonuje swoją władzĊ rodzicielską75. O nienaleĪytym wykonywaniu przez matkĊ władzy rodzicielskiej naleĪałoby mówiü tylko w wyjątkowych przypadkach, np. okolicz-noĞci sprawy jednoznacznie wskazują, Īe ojcem biologicznym dziecka jest mĊĪ-czyzna inny niĪ mąĪ matki, chcący uznaü dziecko, czemu stoi na przeszkodzie odmowa matki przeprowadzenia dowodu w kierunku obalenia domniemania ojcostwa mĊĪa76.
Nie tylko odmowa poddania dziecka badaniom DNA przez matkĊ mało-letniego dziecka w opinii sądu powinna byü związana z konsekwencją prawną, ale równieĪ analogiczne zachowanie domniemanego ojca. Uzasadniając tezĊ, iĪ dowód z badaĔ DNA moĪe byü traktowany jedynie jako Ğrodek weryfikacji domniemania ojcostwa, Sąd NajwyĪszy podzielił stanowisko sądu woje wódz-kiego, zgodnie z którym uniemoĪliwienie przez pozwanego przeprowadzenia dowodu z badaĔ DNA powinno byü ocenione na korzyĞü strony powodowej77.
Reasumując powyĪsze, w procesie o ustalenie ojcostwa domniemanie faktycz-nie wynikające z mocy art. art. 233 § 2 k.p.c. mogłoby staü siĊ podstawą oba-lenia domniemania wynikającego z art. 85 § 1 k.r.o., gdyby uzasadniało
74
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 9 listopada 2004 r., V CK 276/2004, publ. LexPolonica nr 389246.
75
Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 6 maja 1970 r., III CRN 95/70, niepubl.
76 Orzeczenie Sądu NajwyĪszego z dnia 17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68; za: Komentarz do
artykułów, s. 1159.
77 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 17 wrzeĞnia 1999 r., I CKN 1138/98, publ. LexPolonica nr 343931.
czeĞnie wniosek o wyĪszym prawdopodobieĔstwie ojcostwa innego mĊĪczyzny78. Co wiĊcej, odmowa powódki – oceniana w kaĪdej sprawie indywidualnie – moĪe w konsekwencji prowadziü do oddalenia powództwa79.
Dotychczas przywołane orzeczenia reprezentowały pogląd o koniecznoĞci konsekwencji odmowy matki na poddanie dziecka badaniu biologicznemu. Stano-wisko takie widoczne jest w licznych orzeczeniach Sądu NajwyĪszego. Odmienne jednak zaprezentował tenĪe Sąd w sprawie o zaprzeczenie pochodzenia dziecka wszczĊtej przez prokuratora, gdzie konsekwencją odmowy zgody na pobranie krwi od dziecka liczącego poniĪej 13 lat było uprawnienie sądu (na podstawie art. 190 k.r.o.80) do zarządzenia pobrania krwi, gdy wymaga tego dobro dziecka81. Dwie kwestie zasługują w tym miejscu na szczególną uwagĊ : sprawa wytoczona przez prokuratora oraz dobro dziecko. O ile pierwsza z nich nie budzi wątpliwoĞci interpretacyjnej, o tyle druga jest pojĊciem niedookreĞlonym. NaleĪy zgodziü siĊ z P. Dzienisem, Īe „interes dziecka naleĪy oceniaü niezaleĪnie od interesów rodziców. Nie jest to klauzula, pod którą moĪna ukryü kaĪdy interes, bo jest elas-tyczna i niedookreĞlona”82.
4.6. ROLA SĄDU W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
NaleĪy przede wszystkim podkreĞli, iĪ sąd nie ma obowiązku informowania strony o znaczeniu dowodu z badaĔ DNA, nawet jeĪeli nie korzysta z zastĊpcy procesowego. Brak takiej informacji nie bĊdzie uzasadniał pozbawienia strony moĪnoĞci obrony jej praw i naruszenie art. 5 k.p.c.83
PostĊpowanie dowodowe nie moĪe ograniczyü siĊ wyłącznie do przeprowa-dzenia dowodu z badaĔ polimorfizmu DNA, a orzeczenie sądu do powtórzenia ich wyniku. Kluczowa jest w tym miejscu decyzja sądu w przedmiocie ewentual-nego powtórzenia badaĔ. O ile celem jej bĊdzie przedłuĪenie postĊpowania i strona wnosząca o ponowne badania nie przedstawi zarzutów podwaĪających wiarygodnoĞü wyniku, oczywiste wydaje siĊ zarządzenie o odrzuceniu wniosku.
78
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 9 stycznia 2001 r., II CKN 1140/00, publ. LexPolonica nr 351888.
79
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 25 maja 1999 r., I CKN 226/98, publ. Legalis.
80 Zgodnie z art. 109 k.r.o., jeĪeli dobro dziecka jest zagroĪone sąd opiekuĔczy moĪe zobo-wiązaü rodziców oraz małoletniego do okreĞlonego postĊpowania.
81 Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/2000, publ. LexPolonica nr 346025.
82 P. D z i e n i s, Glosa do postanowienia SN z 5.05.2000, II CKN 869/2000, „Przegląd Sądowy” 3 (2002), s. 122.
83 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 5 lipca 2000 r., I CKN 791/2000, publ. LexPolonica nr 347730.
Kiedy zatem sąd powinien rozwaĪyü ponowienie badaĔ? Zdaniem Sądu Naj-wyĪszego, ponowienie mogłoby byü uzasadnione tylko wówczas, gdyby zacho-dziły uzasadnione okolicznoĞci podwaĪające prawidłowoĞü przeprowadzenia tego dowodu, gdy inne dowody przeprowadzone w sprawie, a przede wszystkim do-wody wykorzystujące istniejące techniki naukowo-badawcze, jednoznacznie wskazują na niepodobieĔstwo ojcostwa mĊĪczyzny84. Mimo wszystko, za kaĪdym razem w tym miejscu wymagana jest od sądu ostroĪnoĞü i wnikliwe rozwaĪenie odmowy85.
4.7. ROLA SĄDU NAJWYĩSZEGO
W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
Warto siĊ zastanowiü nad rolą, jaką odgrywa Sąd NajwyĪszy w przedmioto-wych sprawach. Widoczna jest opieszałoĞü ustawodawcy, który dotychczas nie unormował stosowania dowodu z badaĔ polimorfizmu DNA, oraz niejako uzu-pełnianie wspomnianej luki prawnej poprzez orzecznictwo Sądu NajwyĪszego. MoĪna uznaü, Īe luka legislacyjna jest wypełniana kolejnymi orzeczeniami Sądu NajwyĪszego, który bezsprzecznie uznał wartoĞü analizowanego dowodu oraz potencjalne zagroĪenia z nim związane.
Po zgłĊbieniu stanowiska Sądu NajwyĪszego widocznego w licznych, przywo-łanych, orzeczeniach moĪliwe jest opracowanie wytycznych dla modelu nowo-czesnego procesu z zakresu spornej filiacji oraz rolĊ w nim sądu:
1) Stosowanie art. 306 k.p.c. do zgody na badania genetyczne w procesie. Brak moĪliwoĞci przymusowego poddania małoletniego badaniom DNA. 2) Dowód z badaĔ DNA ma szczególną wartoĞü dowodową z uwagi na
naukowy obiektywizm, jednak postĊpowanie dowodowe nie moĪe zostaü ograniczone do przeprowadzenia dowodu z badaĔ biologicznych. Uzna-nie wagi badaĔ DNA w procesie nie ogranicza swobodnej oceny dowo-dów.
3) Z uwagi na wartoĞü dowodową testów genetycznych nie moĪna ich ograniczyü do wykorzystania w procesie od dobrej woli stron. Odmowa matki poddania dziecka badaniom powinna byü jednak oceniana w kaĪdej sprawie indywidualnie.
84 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica nr 388325.
85 Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 2 lutego 2000 r., II CKN 729/98, publ. LexPolonica nr 394257.
*
Nie sposób negowaü roli, jaką w procesach spornego ojcostwa odegrało wprowadzenie dowodu z badaĔ polimorfizmu DNA. Przede wszystkim badania genetyczne umoĪliwiły 100% wykluczenie ojcostwa oraz jego potwierdzenie z prawdopodobieĔstwem graniczącym z pewnoĞcią, co nie było moĪliwe za pomocą Īadnego z dotychczas znanych dowodów biologicznych. Nowoczesny proces cywilny powinien charakteryzowaü siĊ wykorzystaniem najnowszych i najbardziej skutecznych Ğrodków dowodowych. Co za tym idzie, stosowanie Ğrodków dowodowych o ograniczonej (niekiedy wrĊcz niewielkiej) skutecznoĞci nie powinno mieü miejsca. Konkludując, na obecnym etapie rozwoju nie ma obecnie lepszej alternatywy w sprawach z zakresu filiacji, niĪ przeprowadzenie badania DNA. Tym bardziej Īe rozwój nauki spowodował obniĪenie ich kosztów, a co za tym idzie – szerszy dostĊp86.
Rozwój badaĔ biologicznych powinien skutkowaü nie tylko wyprowadzaniem dowodów z innowacyjnych, w stosunku do dotychczas znanych badaĔ, ale równieĪ dostosowaniem procedury do ich właĞciwego wykorzystania i zastoso-wania w procesie. Kolejną kwestią wymagającą rozwaĪenia jest ewentualna nowelizacja procedury cywilnej w zakresie spraw o ustalenie ojcostwa. Przede wszystkim legislator powinien wypełniü kodeksową lukĊ w postaci braku regulacji, która expressis verbis normowałaby wykorzystanie testów DNA w procesie cywilnym. Co wiĊcej, naleĪy równieĪ unormowaü pobieranie materiału genetycznego od nieletnich oraz ewentualne uprawnienie do zarz ą-dzenia przymusowego (finansowanego ze Ğrodków publicznych) pobrania materiału biologicznego. Tym bardziej, Īe obecnie pobranie materiału nie wiąĪe siĊ z dodatkowym bólem, gdyĪ wystarczy niewielka iloĞü materiału DNA pobrana chociaĪby ze Ğliny osoby badanej. DuĪym ułatwieniem w tym miejscu moĪe byü liczne dostĊpne orzecznictwo oraz modernistyczny model procesu z zakresu spornego ojcostwa zaproponowany przez prof. W. Stojanowską.
BIBLIOGRAFIA Akty normatywne
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy (Dz. U. 2012, poz. 788 z póĨn. zm.)
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postĊpowania cywilnego (Dz. U. 2014, poz.101 z póĨn. zm.).
86 D. M iĞ c i c k a-ĝ l i w k a, WartoĞü dowodowa analiz DNA a wartoĞü dowodowa innych
Orzecznictwo Sądu NajwyĪszego
Orzeczenie SN z dnia 17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68. Postanowienie SN z dnia 6 maja 1970 r., III CRN 95/70, niepubl.
Postanowienie SN z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/2000, publ. LexPolonica nr 346025. Wyrok SN z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 885/99, publ. LexPolonica nr 344315. Wyrok SN z dnia 13 paĨdziernika 2005 r., IV CK 169/2005, publ. LexPolonica
nr 1511206.
Wyrok SN z dnia 13 grudnia 2000 r., III CKN 1422/00, publ. LexPolonica nr 350692. Wyrok SN z dnia 13 grudnia 2000 r., III CKN 1449/2000, publ. LexPolonica nr 380653. Wyrok SN z dnia 14 stycznia 1998 r., I CKN 412/97, publ. LexPolonica nr 353510. Wyrok SN z dnia 14 lutego 1996 r., II CRN 197/95, publ. LexPolonica nr 325921. Wyrok SN z dnia 16 stycznia 1998 r., I CKU 198/97, publ. LexPolonica nr 352040. Wyrok SN z dnia 16 lutego 1994 r., II CRN 176/93, publ. LexPolonica nr 300765. Wyrok SN z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica nr 388325. Wyrok SN z dnia 17 wrzeĞnia 1999 r., I CKN 1138/98, publ. LexPolonica nr 343931. Wyrok SN z dnia 19 listopada 2011 r., II CSK 87/11, publ. LEX nr 1027165.
Wyrok SN z dnia 2 lutego 2000 r., II CKN 729/98, opubl. LexPolonica nr 394257. Wyrok SN z dnia 22 lutego 2008 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica nr 1845822. Wyrok SN z dnia 25 maja 1999 r., I CKN 226/98, publ. Legalis.
Wyrok SN z dnia 27 listopada 1996 r., I CKU 27/96, publ. LexPolonica nr 1546862. Wyrok SN z dnia 3 marca 1999 r., III CKN 1097/98, publ. LexPolonica nr 310582. Wyrok SN z dnia 30 lipca 1996 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica nr 1845822.
Wyrok SN z dnia 4 paĨdziernika 2000 r., III CKN 1252/00, publ. LexPolonica nr 2444551.
Wyrok SN z dnia 5 lipca 2000 r., I CKN 791/2000, publ. LexPolonica nr 347730. Wyrok SN z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CKU 13/98, publ. LexPolonica nr 351757. Wyrok SN z dnia 9 stycznia 2001 r., II CKN 1140/00, publ. LexPolonica nr 351888. Wyrok SN z dnia 9 listopada 2004 r., V CK 276/2004, publ. LexPolonica nr 389246. Wyrok SN z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica nr 388325. Literatura
[B r a k a u t o r a]: Historia ustalania ojcostwa, „Genetyka i Prawo” 2012, nr 1, s. 4-6. B e r e n t J.: Biostatystyczna interpretacja badaĔ genetycznych w dochodzeniu ojcostwa
dla przypadków bliskiego pokrewieĔstwa pozwanego mĊĪczyzny i ojca biologicznego, ŁódĨ 2003.
B o n a r M., C z o s n y k o w s k a M., K o w a l c z y k E. [i in.]: Pomijanie matki w testach DNA ustalających ojcostwo moĪe prowadziü do błĊdu, „Przypadki Medyczne” 2012, nr 18, s. 65-70.
C i e p ł a H., C z e c h B., D o m iĔ c z y k T. [i in.]: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa 2006.
D z i e n i s P.: Glosa do postanowienia SN z 5.05.2000, II CKN 869/2000, „Przegląd Są-dowy” 3 (2002), s. 122-132.
F r a s M., A b ł aĪ e w i c z D.: ReĪim prawny macierzyĔstwa zastĊpczego na tle porównawczym, „Problemy Współczesnego Prawa MiĊdzynarodowego Europejskiego i Porównawczego”, 6 (2008), s. 31-68.
G a j d a J.: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2002.
J a m r ó z A.: WstĊp do nauk prawnych, Białystok 1998.
J o d ł o w s k i J., R e s i c h Z., L a p i e r r e J. [i in.]: PostĊpowanie cywilne, Warszawa 2000.
K a p e l aĔ s k a - P r Ċ g o w s k a J.: Prawne i bioetyczne aspekty testów genetycznych, Warszawa 2011.
Kodeks postĊpowania cywilnego, t. I: Komentarz do artykułów 1-50514, red. A. ZieliĔski, Warszawa 2005.
Kodeks postĊpowania cywilnego, t. I: Komentarz do artykułów 1-50514, red. K. Piasecki, Warszawa 2003.
Kodeks postĊpowania cywilnego. Praktyczny komentarz, red. A. Jakubiecki, Kraków 2005.
Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2003. Komunikat Komisji Genetyki Sądowej PTMSiK, „Archiwum Medycyny Sądowej i
Kry-minologii” 2012, nr 62, s. 125-126.
L a c h A., L i n k o w s k a K., G r z y m k o w s k i T.: Zgoda na badania genetyczne w celu ustalenia ojcostwa, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2010, nr 60, s. 177-182.
M iĞ c i c k a - ĝ l i w k a D.: Badanie mĊĪczyzny w kierunku oceny jego zdolnoĞci do zapłodnienia, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 54-56.
M iĞ c i c k a - ĝ l i w k a D.: Dowód z badaĔ DNA w procesach o sporne ojcostwo w Ğwietle dotychczasowego stanu wiedzy teoretycznej, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 67-109.
M iĞ c i c k a - ĝ l i w k a D.: WartoĞü dowodowa analiz DNA a wartoĞü dowodowa innych ekspertyz hemogentycznych, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 84-90.
O s o w y P.: PostĊpowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2002. PostĊpowanie cywilne, red. H. Mądrzak, Warszawa 2003. R e d e l b a c h A.: WstĊp do prawoznawstwa, ToruĔ 2002.
R o g a l l a U.: Rodzicielstwo do ustalenia, „Genetyka + Prawo” 2013, nr 1, s. 6-7. S m y c z yĔ s k i T.: Prawo rodzinne i opiekuĔcze, Warszawa 1999.
S t o j a n o w s k a W.: CzĊstoĞü i kolejnoĞü przeprowadzonych dowodów biologicznych oraz osobowych w badanych sprawach, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 199-212. S t o j a n o w s k a W.: Dowód z badaĔ DNA jako podstawa konstrukcji postulowanego
modelu nowoczesnego procesu o ustalenie ojcostwa w Ğwietle obowiązujących przepisów, orzecznictwa Sądu NajwyĪszego i wyników badaĔ, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 213-243.
S z c z e r k o w s k a Z.: Badania biologiczne w sądowym ustalaniu ojcostwa, Kraków 1998.
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
S t r e s z c z e n i e
Sprawy z zakresu spornej filiacji odgrywają szczególną rolĊ wĞród procesów cywilnych. Procedura dowodowa w powyĪszych sprawach jest nieodzownie związana z dowodami natury biologicznej, wĞród których szczególną rolĊ odgrywa dowód z badaĔ DNA, który prawidłowo przeprowadzony pozwala ze stuprocentową pewnoĞcią na wykluczenie ojcostwa oraz z prawdo-podobieĔstwem graniczącym z pewnoĞcią jego ustalenie.
Słowa kluczowe: testy genetyczne, ustalenie ojcostwa
GENETIC TESTS IN CASES OF DISPUTABLE FILIATION S u m m a r y
Disputable filiation cases play a significant role in civil lawsuits. Hearing of evidence in the above-mentioned cases is tightly connected with proofs of biological nature, with DNA testing playing a special role, which, when properly done, permits an exclusion of fatherhood with 100% certainty or its determination with nearly 100% certainty.
Key words: genetic testing, filiation, determination of fatherhood.
