7 13 25 43 59 69 83 97 117 127 141 159 171
Spis tre ś c i
Jacek P urchla Dziedzictwo kresów - nasze wspólne dziedzictwo?
Jan Kieniewicz C ätälin Turliuc Daniel Beauvois S h lo m o Avineri G a b o r Lagazi Csaba G. Kiss I. F e n o m e n k r e s ó w Kresy jako przestrzeń europejska Pogranicza a rozmaitość narodów:
w yzwanie dla procesu homogenizacji narodowej Trójkąt ukraiński 1793-1914. Szlachta, carat i lud )ia Podolu, W ołyniu i Kijowszczyźnie
Rola kresów w budowaniu nowoczesnej tożsamości narodowej Żydów oraz znaczenie granic
w bieżącej polityce Izraela
Czy W ęgrzy mają swoje Kresy Wschodnie? O pamięci kresów węgiersko-chorwackich II. K resy a m it o lo g ia n a r o d o w a T a d e u s z Bujnicki Litwa na polskich kresach. Przemiany znaczeń S w iatłana
Kul-Sialwierstawa Od „litwińskości" ku „krajowości".
Polityczno-kulturowe tradycje Kresów Wschodnich w X IX wieku
Zakerzonie jako zbiorowy m it historyczny ukraińskiej świadomości narodowej
„Rzymski limes" i „przedmurze chrześcijaństwa" w węgierskiej wyobraźni historycznej
Przekraczanie granic z paszportem i bez na Węgrzech w wieku X X (1903-1989)
P eter Kasa Dziedzictwo kulturowe Preszowa
R o m a n Kabaczij
P é te r Erdósi
Spis tre ś c i 6
189 Istvân Kovâcs Najbardziej opuszczona mniejszość etniczna
na śmiecie. O Czangach z M ołdawy III. W s p ó łc z e s n o ś ć k r e s ó w
20 5 Laszló Diószegi Pogranicze a ochrona zabytków
w Basenie Karpackim
21 5 József Sebestyén Program dotacji ochrony dziedzictwa
kulturowego poza granicami Węgier
22 5 Jan Krcho Doświadczenia konserwacji
trzech przygranicznych kościołów na Słowacji
23 9 Szabolcs G u t t m a n n Przeszłość i teraźniejszość dziedzictwa kulturowego siedmiogrodzkich Sasów
245 A n d r â s V â r i Transgraniczne zw iązki gospodarcze
a tożsamość narodowa. Dwa pogranicza: węgiersko-austriackie i węgiersko-słowackie 26 5 A ndrzej T om aszew ski Kresy utracone - ziemie odzyskane
273 R obert Traba Pamięć zapisana w kamieniu,
czyli krajobraz kulturow y jako palimpsest 281 Jan K. O strow ski Inwentaryzacja zabytków sztu ki sakralnej
na Kresach Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej
293 A ntoni Kroh Co pozostało z kresów
IV. P r z y sz ło ść k r e s ó w
30 3 Dyskusja panelowa
327 O a u to ra ch 335 In d e k s naz w isk 343 Ilustracje
Ja c e k P urchla
D zied zictw o k r e só w -
n a sze w sp ó ln e d zied zictw o ?
F e n o m e n k r e s ó w - t a k w a ż n y d la k u l t u r y p o lskiej i w ę g i e r skiej - m a w istocie w y m i a r u n i w e r s a l n y . S t a n o w i p r z y t y m im - m a n e n t n ą część to ż s a m o ś c i E u r o p y Ś r o d k o w e j , g d z i e g r a n ic e p o l i t y c z n e z m i e n i a ł y się z n a c z n i e szybciej n iż g r a n ic e k u l t u ro w e . P ró b a w i e l o w y m i a r o w e g o s p o j r z e n ia n a k r e s y i p r o b l e m a t y k ę o c h r o n y ich d z i e d z i c t w a k u l t u r o w e g o by ła g ł ó w n y m c e le m k o n fe re n c ji z o r g a n i z o w a n e j p r z e z M i ę d z y n a r o d o w e C e n t r u m K u l t u r y w K r a k o w i e w e w s p ó ł p r a c y z w ę g ie r s k im i p a r t n e r a m i : U r z ę d e m ds. O c h r o n y D z ie d z ic t w a K u l t u r o w e g o w B u d a p e s z c i e (K u ltu râ lis Ô r ô k s é g v é d e l m i H iv a ta l) i F u n d a cją im. Laszló T e le k ie g o (Teleki L aszló A la p itv â n y ) . D o u d z i a łu z a p r o s i li ś m y b a d a c z y n ie tylko z P olski i W ęgier, ale t a k że z B iałorusi, Izraela, N ie m ie c , R u m u n i i , S łow acji, U k r a i n y i Francji. Bo d z i e d z i c t w o E u r o p y Ś r o d k o w e j p o k o m u n i z m i e to r ó w n i e ż d z i e d z i c t w o k re s ó w , r o z d a r t y c h p o m i ę d z y m i te m ra ju u t r a c o n e g o a t r a u m ą c z y s te k e t n i c z n y c h . K re sy to p o ję c ie w i e l o z n a c z n e i, z w ł a s z c z a w polskiej t r a dycji, n a s w ój s p o s ó b i d i o m a t y c z n e . P o r o k u 1989 p r z e ż y w a m y o d r o d z e n i e m ito lo g ii k r e s o w e j. W a ż n y m je g o a s p e k t e m jest w y d o b y w a n i e z z a p o m n i e n i a p o m n i k ó w d z i e d z i c t w a m a t e r i a l n e g o , p o d o b n i e j a k m i e s z k a ń c y ty c h z i e m d o t k l iw ie p o k i e r e s z o w a n e g o w m i n i o n y m stu le c iu p r z e z w a le c historii. Ta s w o i s ta k r e s o m a n i a r o z w i ja się w d u ż e j m i e r z e p o d d y k t a n d o m i tu k re s ó w , silnie z a k o r z e n i o n e g o w n a s z e j n a r o d o w e j tradycji. K o n fe re n c ja , k t ó r a z r o d z i ł a się z p o t r z e b y d ia lo g u ,
8 o t w a r te j d y s k u s j i i w s p ó ł p r a c y m i ę d z y s ą s i a d a m i, s t w o r z y ł a w y j ą t k o w ą s z a n s ę w yjścia p o z a n a s z polski, s i e n k i e w i c z o w ski s y n d r o m p o g r a n i c z n e j tw ie rd z y , w y d o b y w a j ą c a k t u a l n o ś ć i u n i w e r s a l n o ś ć p r o b l e m a ty k i k r e s ó w - r o z u m i a n y c h p r z e d e w s z y s t k i m j a k o p o g r a n ic z e c y w iliz a c y jn e . W t y m s e n s ie m it k r e s ó w o d c z y ta ć t r z e b a ja k o n o s ta l g i ę raczej z a u t r a c o n y m ś w i a t e m w a r t o ś c i n iż z a u t r a c o n y m t e r y t o r i u m . K re sy to k r a n ie c w ł a s n e g o ś w i a ta , ale r ó w n i e ż s t y k k u l t u r i s y s t e m ó w w a rto śc i, m o z a i k a re ligijna, k u l t u r o w a , j ę z y kow a... F e n o m e n c z ło w ie k a p o g r a n ic z a k o ja r z y się p r z e d e w s z y s t k i m z d i a l o g i e m i o t w a r to ś c ią , a w i ę c z c z y m ś i n n y m niż s a m e kresy, k t ó r e o z n a c z a ją c z ęsto lim e s, g ra n ic ę . K re sy to z a r ó w n o s y m b o l o s m o z y , ja k i b a r b a r y z m ó w k u l t u r o w y c h n a k r ę c a n y c h p r z e z c h o r o b ę n a c j o n a l i z m u . K re sy u t r a c o n e p r z e z j e d n y c h to r ó w n o c z e ś n i e z ie m ie o d z y s k a n e d la d r u g i c h . D la te g o m y ś l e n i e o n a s z y m w s p ó l n y m d z i e d z i c t w i e w e r y f i k u je się d z iś z w ł a s z c z a n a k r e s a c h - b e z w z g l ę d u n a to, c z y m y ś l i m y o L w o w i e c z y o W r o c ła w iu . K a ż d y b o w i e m m a s w o j e k r e sy. O d n a s zależy, cz y b ę d ą o n e d z iś m u r e m o d g r a d z a j ą c y m o d s ą s ia d ó w , c z y n a t u r a l n y m p o m o s t e m d la d i a l o g u z s ą s ia d a m i.
K r a k o w s k i e s p o t k a n i e s ą s i a d ó w s p r o w o k o w a ł o n a s d o p o r u s z e n i a w ie lu f u n d a m e n t a l n y c h k w e stii, tak ich jak:
* w i e l o z n a c z n o ś ć i z m i e n n o ś ć p o ję c ia k r e s ó w
* k re sy - o b s z a r p o n o w n e j k o n fr o n ta c ji ż y w io ł ó w n a r o d o w y c h c z y t e r y t o r i u m d i a lo g u i w s p ó l n e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i za losy p o z o s t a w i o n e g o ta m d z i e d z i c t w a
* d z i e d z i c t w o w y d z i e d z i c z o n y c h
* p a m i ę ć i z a p o m n i e n i e , ale też p a m i ę ć i m a n i p u l a c j a - jak r e a liz o w a ć p r a w o d o p a m ię c i * i n t e l e k t u a l n e czystki e t n i c z n e * k re sy w o b e c g ł o d u t o ż s a m o śc i „ m ł o d y c h " n a r o d ó w i p a ń s t w E u r o p y Ś r o d k o w e j * w i e l o k u l t u r o w o ś ć k r e s ó w a w s p ó ł c z e s n y m u l t i k u l t u r a l i z m * f e n o m e n p o g r a n ic z a : p e r y f e r y jn o ś ć i k r e a t y w n o ś ć
J a c e k P u r c h la D ziedzictw o k resó w - n a s z e w sp ó ln e dzied zictw o ?
* k r a j o b r a z k u l t u r o w y i jego w łaściciele ( r ó w n i e ż w w y m i a r z e m e n t a l n y m )
* id e a liz a c ja i m ito lo g iz a c ja k r e s ó w w li te r a tu r z e * m i a s ta - m iejsca n asz ej w s p ó l n e j p a m ię c i
K o n fe re n c ja stała się też z n a k o m i t ą o k a z ją d o k o n f r o n tacji d o ś w i a d c z e n i a Polski i W ę g ie r w k w e stii p o lity k i w o b e c d z i e d z i c t w a p o g r a n ic z a . C h o ć n a s z e s p o t k a n i e nie m o g ł o ż a d n ą m i a r ą w y c z e r p a ć tej j a k ż e s k o m p l i k o w a n e j p ro b l e m a ty k i , p o k a z a ł o w s z e r o k i m s p e k t r u m s y tu a c j ę d z i e d z i c t w a k r e s ó w p o u p a d k u k o m u n i z m u . Jakie są w ię c o w o c e p o n a d p i ę t n a s t u lat s ą s i e d z k ie g o d i a l o g u w n o w e j E u r o p i e ? P r z e d e w s z y s t k i m w y r a ź n i e d o s t r z e c ju ż m o ż n a z a le ż n o ś ć p o m i ę d z y „ u m o je - n i e m " d z i e d z i c t w a - czyli j e g o a k c e p t a c ją - a s t o p n i e m d o j rzałości s p o ł e c z e ń s t w a o b y w a te ls k ie g o . O b o w i ą z e k w o b e c k r e s ó w n ie m o ż e b o w i e m o g r a n ic z a ć się ty lk o d o pa m ię c i. Z a d a n i e m n a d z iś jest a k c e p ta c ja r ó ż n o r o d n o ś c i k r a j o b r a z u k u l t u r o w e g o kre só w , z m i a n a m y ś l e n i a , t a k a b y p o ję c ia w r o g ie g o i o b c e g o d z i e d z i c t w a z a s tą p i ć k a te g o r ia m i w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a i n a s z e j w s p ó l n e j za n ie o d p o w i e d z ia l n o ś c i . O b o k s p r a w n o ś c i k o n s e r w a t o r ó w k l u c z o w ą k w e s ti ą staje się n o w a s e m a n t y k a d z i e d z i c t w a k r e s ó w i je g o m iejsce w s z y b ko z m ie n ia ją c e j się p r z e s t r z e n i k u l t u r o w e j E u r o p y Ś r o d k o w e j . T y lk o tak ie m y ś l e n i e p o z w a l a w y p r a c o w a ć m o d e l s k u te c z n e j o c h r o n y . Jest to r ó w n i e ż d o ś w i a d c z e n i e M i ę d z y n a r o d o w e g o C e n t r u m K ultury, o d p o c z ą t k u s w e g o is tn ie n ia z a a n g a ż o w a n e g o z a r ó w n o w d i a l o g ku ltu r, ja k i w p r z y w r a c a n i e p a m ię c i o p o ls k ic h k re sa c h . T ak a p o s t a w a w y r a s t a z n a s z e g o n a j g ł ę b s z e g o p r z e k o n a n i a , że b e z d i a l o g u p o n a d g r a n ic a m i nie u r a t u j e m y d z i e d z i c t w a k r e s ó w - d z iś p rz e c i e ż j u ż n a s z e g o w s p ó l n e g o d z ie d z i c t w a .
I.
Fenom en
k resó w
J a n K ieniew icz
Kresy jako p rzestrzeń eu rop ejska
K re sy m o g ą by ć p o s t r z e g a n e ja k o część p r z e s t r z e n i e u r o pejskiej n ie tylko p o d w z g l ę d e m t e r y t o r i a ln y m , c h o ć „ s p ó r 0 z i e m i ę " je st isto tn ą częścią k r e s o w e g o d o ś w i a d c z e n i a . M a m n a u w a d z e w y m i a r p r z e s t r z e n n y cyw ilizacji e u r o p e js k ie j. W s t ę p n i e m o ż n a u z n a ć , ż e jest o n a w y z n a c z o n a z b i o r e m z n a ków . Ściślej j e d n a k b ę d z i e p o w i e d z ie ć , ż e t w o r z y ją p r a k t y k a życia w e d l e w s p ó l n e g o s y s t e m u w a rto śc i. Jest to z a t e m p r z e s t r z e ń a k sjo lo g ic z n a . N ie w y c h o d z ę w ię c o d s p o r u o d z i e d z i c t w o , p o n i e w a ż o p>rawach d o p r z e s t r z e n i n ie b ę d z i e w y r o k o w a ł h is to ry k . W m o im r o z u m i e n i u nie jest rz e c z ą n i e z w y k łą z g ł o s z e n i e a k c e s u d o d z i e d z i c t w a p r z e z r ó ż n e i p r z e c i w s t a w n e s o b ie w s p ó l n o t y 1. To o c z y w i s ty fakt: K re sy - t e r y t o r i u m 1 K r e s y - s y m b o l są t r a k t o w a n e ja k o d z i e d z i c t w o w y ł ą c z n e r ó w n o c z e ś n i e p r z e z kilka w s p ó l n o t n a r o d o w y c h . Ale m o ż e się to o k a z a ć w r ó w n y m s t o p n i u c z y n n i k i e m łą c z ą c y m , t a k jak d o t ą d b y ło p o s t r z e g a n e ja k o dzielą ce. Polskiej p a m ię c i K re s ó w n ie p o t r z e b u j e m y się w y r z e k a ć , p o n i e w a ż w d ą ż e n i u d o p r a w d y o d z i e d z i c t w i e s e n t y m e n t w c a le n ie m u s i p r z e s ł a n i a ć r y g o r ó w n a u k o w y c h 2. D l a t e g o s k u p i a m u w a g ę n a p e w n e j w ła ś c iw o ś c i, k tó rą u w a ż a m z a e u r o p e j s k ą .
1 N a te n te m a t: Jan K ieniew icz, Stojąc w drzwiach: odczytywanie dziedzictwa
i wybór przynależności, [w:] Europa Środkowa. N ow y w ym iar dziedzictwa, Jacek
P u rc h la (red .), K rak ó w 2002, s. 81-92.
: Por. szk ic Barwy i smaki Kresów, [w:] Jan K ieniew icz, Spotkania Wschodu, G d a ń s k 1999, s. 120-151.
Ь *>00' ‘ś ? ^
F enom en kresów
O d c h o d z ę o d silnie n a z n a c z o n y c h e m o c j o n a l n i e o k r e śleń, w ł a ś c iw y c h k u l t u r o m z w i ą z a n y m z K re sam i. Z d r u g i e j s t r o n y c h c ę s e n t y m e n t y i e m o c je p o t r a k t o w a ć j a k o fakt i z ja w is k o w y m a g a j ą c e i n t e rp re ta c ji. Czyli p o n o w n i e w z n ie ś ć się p o n a d k o n f r o n ta c j ę t e r y t o r i a ln ą d o p r z e s t r z e n i w y p e ł n i o n e j p r z e ż y c ie m d u c h o w y m . D r o g ą d o t e g o jest u z n a n i e , ż e K re sy są p o s ta c ią z j a w is k a u n i w e r s a l n e g o , k t ó r e w y s t ę p u j e t a k ż e w E u ro p ie , a n a z y w a się P o g ra n ic z e . C e le m n a t o m i a s t jest c h ę ć r o z p o z n a n i a c h a r a k t e r u o w y c h k o n f r o n ta c j i o r a z z w i ą z k u ze sferą w a rto ści.
N a w s t ę p i e d w i e u w a g i. N ie m a m n a m y śli p o g r a n ic z z w ią z a n y c h z g ra n ic a m i p a ń s t w c z y p l e m i o n , k u l t u r albo w y z n a ń . Są o n e w y t y c z o n e lu b p o s t r z e g a n e p r z e z lu d z i i nie m o ż n a z a p r z e c z y ć tre ś c io m t k w i ą c y m w t y m p o jęciu . Dla m n i e j e d n a k są to s ą s i e d z tw a , rz e c z y w is to śc i z w i ą z a n e z o b e c n o śc ią i p o s t r z e g a n i e m I n n y c h . W k o n s e k w e n c j i s ą s i e d z t w a p o j a w i a się z a r a z e m bliskość i w ro g o ś ć . P r z e d e w s z y s t k i m j e d n a k o d n a j d u j e m y ta m z d o l n o ś ć d o d ia lo g u . M a m z a te m n a u w a d z e rz e c z y w is to ść z w i ą z a n ą z o b e c nością i p o s t r z e g a n i e m O b c y ch . P o g ra n ic z e n a b ie r a w t e d y s e n su w ła ś n ie k re su , k ra ń c a św ia ta w ła s n e g o . In te re s u ją c e m n i e P o g ra n ic z e cyw iliza cy jn e nie z n a j d u j e się p o m i ę d z y d w o m a św iatam i, z a w s z e n a le ż y d o j e d n e g o z nich. W ty m r o z u m i e n iu P o g ra n ic z e w y s t ę p u j e w s z ę d z i e tam , g d z ie m a m iejsce e k s p a n sja s k i e r o w a n a n a o p a n o w a n i e o b s z a r u o b ję te g o w p o s ia d a n ie p rz e z O b c y ch . W y d a je się, że p r a w i e z a w s z e m a m y d o c z y n ie nia z d w i e m a r ó w n o c z e s n y m i e k s p a n s ja m i, co w y w o ł u j e stan sz c z e g ó ln e g o napięcia. D o p u s z c z a m m yśl, że w trakcie e k s p a n sji p rz e n ie s io n e j d a l e k o o d w ła s n e g o te r y t o r i u m i p o z a p r z e strz e ń w łasn e j cywilizacji u c z e stn ic y w nosili pojęcia i z a c h o w a n ia u k s z t a ł t o w a n e p r z e z sw o je d o ś w i a d c z e n i e Pogranicza. Powielali w t e d y n ie tylko p o s t ę p o w a n i e , ale o d t w a r z a l i także w y o b r a ż e n i e o w ła sn e j sytuacji w s t o s u n k u d o O b c y ch .
P o g r a n i c z e z a t e m n ie jest e u r o p e j s k i e z z a s a d y , m o ż n a n a t o m i a s t m ó w i ć o e u r o p e j s k i m p r z y p a d k u s z c z e g ó l n y m .
1 5 J a n K ie n ie w ic z Kresy jako p rz e s trz e ń eu ro p ejsk a S z c z e g ó ln o ś ć czy s p e c y fik a w y n i k a j ą z fa k tu , ż e P o g r a n i c z a w E u r o p i e p r z e z cz as d ł u g i b y ł y o b s z a r a m i k o n f r o n ta c j i z je d y n y m ś w i a t e m o b c y m , k t ó r y m dla c h r z e ś c ij a ń s t w a b y ł islam . R z e c z y w is to ś ć ta t r w a ł a lat tysiąc, to z n a c z y d o c z a su , g d y p a ń s t w a n a r o d o w e z a m k n ę ł y s w e p o ł u d n i o w e g ra n ic e , a ich e k s p a n s j a p rz y ję ła p o s t a ć k o lo n i a ln ą . N a t o m i a s t n a w s c h o d z ie , cz y raczej n a w s c h ó d o d a k t u a l n i e d o z n a w a n e j w s p ó l n o t y f o r m bycia i m y ś le n ia , e u r o p e j s k a e k s p a n s j a o d p o w i a d a ł a n a fale m igracji i n a j a z d u n i e p r z y b i e r a ją c e w o d b i o r z e p o r ó w n y w a l n e j p o s ta c i św ia ta . N a j p i e r w w ię c p r z e s u n i ę c i e g r a n ic o z n a c z a ł o w c h ło n i ę c i e p r z e z c h r z e ś c ij a ń s t w o łaciń sk ie d a w n e g o b a r b a r i c u m , p o t e m b y ło o d s u n i ę c i e m z a g r o ż e n i a n a d c h o d z ą c e g o z n ie p o ję te j głębi a z ja ty c k i e g o s t e p u '. W o b u j e d n a k w y p a d k a c h k s z t a ł t o w a ł y się s p o ł e c z e ń s t w a a b s o r b u jące n a c is k i z a g r o ż e n i e p o c h o d z ą c e o d O b c y c h . W s z y s tk o to d z ia ł o się, g d y E u r o p a d o p i e r o n a b i e r a ł a s a m o ś w i a d o m o ś c i . W k a ż d y m też p r z y p a d k u P o g r a n ic z e w y r a ż a ł o s k ł o n n o ś ć i z d o l n o ś ć s p o ł e c z e ń s t w d o e k s p a n sji. O d kastylijskiej m e s e t y d o c z a r n o m o r s k i e g o s t e p u ro z c ią g a ł się obszar, n a k t ó r y m t r w a ł y m d o ś w i a d c z e n i e m była k o n f r o n ta c j a z O b c y m . P rz y b i e r a ła o n a n a j r ó ż n i e j s z e p o stacie , n ie d a ją c e się z a m k n ą ć w s c h e m a c i e k r u c ja t a / d ż i h a d . N a jle p ie j z n a m y t r w a j ą c y kilka stuleci p r o c e s iberyjskiej re k o n k w i s ty , słabiej r o z p o z n a n y z o stał p r o c e s b a łk a ń sk i. N ie z y s k a ł sobie w ł a s n e j n a z w y . N a jb li ż szy n a m jest p ro c es, k t ó r y m o ż n a b y n a z w a ć p r z e k s z t a ł c e n i e m P o g r a n ic z a w Kresy. T a k ż e d l a t e g o , ż e p o w s t a ł y ś w i a t z o s ta ł z n i s z c z o n y w cz a s a c h p r a w i e n a m w s p ó ł c z e s n y c h .
S p e c y fik a p r z y k ł a d u ib e ry js k ie g o p o l e g a n a ty m , ż e z o s t a ły t a m w y t w o r z o n e o d r ę b n e p r o j e k t y f u n k c jo n u j ą c e w z w i ą z ku - ale o s o b n o (na p o g r a n i c z u ) - z d o p i e r o k s z t a ł t u j ą c ą się c y w iliza cją „ c h ris tia n ita s latin a" , b ę d ą c ą f o r m u ł ą p rz y s z łe j cyw ilizacji e u r o p e js k ie j, o r a z cyw iliza cją islam skiej „ u m m a " ,
1 Por. R obert B artlett, Tworzenie Europy. Podbój, kolonizacja i przem iany k u ltu
rowe 950-1350, P o z n a ń 2003; Je rz y S trzelczy k , O dkryw anie Europy, P o z n a ń
F enom en kresó w
k tó ra w p r z y sz ło ś c i s t w o r z y c y w iliza cję m u z u ł m a ń s k ą . N a j p i e r w u k s z t a ł t o w a ła się cyw ilizacja a n d a l u z y j s k a , o b e j m u ją c a lu d z i o r ó ż n y m p o c h o d z e n i u , ró ż n e j religii, a b e z w ą t p i e n i a p o z o s t a ją c y c h p o d w p ł y w e m k u l t u r y a rab sk iej. W o p o zy c ji d o niej p o w s t a w a ł a cy w iliza cja h i s z p a ń s k a , o b e j m u j ą c a r ó ż n o j ę z y c z n ą l u d n o ś ć m ie j s c o w ą i r ó ż n e religie, c h o ć n i e w ą t p l i w i e z w i ą z a n a z t r a d y c j ą ła c iń s k ą 4.
A l-A n d a lu s to p r o d u k t stuleci r o z p o w s z e c h n i a n i a się is l a m u w k ra ju n a j p i e r w z r o m a n i z o w a n y m , p o t e m sch ry stia- n i z o w a n y m , a w ię c z tra d y c j ą o b e c n o ś c i r ó ż n y c h cywilizacji. P r z e d e w s z y s t k i m b y ł to e fe k t w s p ó ł ż y c ia c h r z e ś c ija n , m u z u ł m a n ó w i ż y d ó w w z a s ię g u o d d z i a ł y w a n i a k u l t u r y arabskiej i ję z y k a a ra b s k ie g o . W y t w o r z y ł a się t a m w s p ó l n o t a , o d r ę b n a o d re s z ty ś w ia ta is l a m u , w k tórej p o c z u c i e p r z y n a l e ż n o ś c i w i ą z a ło się ze s p o s o b e m życia o d m i e n n y m z a r ó w n o o d c h r z e ś cijańskiej p ó łn o c y , ja k i o d is la m s k ie g o M a g h r e b u . W s p ó l n o t a p o le g a ją c a na i s t n ie n iu n a t y m s a m y m t e r y t o r i u m o d r ę b n y c h religii nie l i k w i d o w a ł a a n t a g o n i z m ó w , o c z y w i s ty c h c h o ć b y z p o w o d u p o l i ty c z n e g o u p r z y w i l e j o w a n i a w y z n a w c ó w P r o roka . P o le g ała raczej n a ty m , ż e l u d z i e r ó ż n y c h religii, c z ę sto ż y ją c y o s o b n o , b u d o w a l i s w o ją e g z y s te n c j ę w e d l e z a s a d p o d o b n y c h , a z d e c y d o w a n i e o d r ę b n y c h o d u z n a w a n y c h po d r u g i e j s tr o n i e C i e ś n i n y 3.
Ś r e d n i o w i e c z n a H i s p a n i a b y ła z kolei p r ó b ą o d t w o r z e n i a idei k r ó l e s t w a w i z y g o c k ie g o , o b e j m u j ą c e g o całość P ó łw y s p u Ibe ry jsk ie g o , jako d o m e n y c h rz e śc ija n . W s z e la k o w d o b ie r e k o n k w i s ty o g a r n i a ł a t a k ż e c h r z e ś c ij a n k u l t u r y arabskiej ( m o z a r a b e s ) i m u z u ł m a n ó w s z u k a ją c y c h p o d p a n o w a n i e m c h r z e ś c ij a ń s k i m s c h r o n ie n ia p r z e d o r t o d o k s y j n y m is la m e m b e r b e r s k i m ( m u d e j a r e s ) o r a z o c z y w iś c ie ż y d ó w . Ta w s p ó l n o t a
4 P rz e d s ta w iłe m tę p ro p o z y c ję p a ro k ro tn ie , m .in.: Jan K ieniew icz, A ndalu
zja, Hiszpania i pogranicza cywilizacji: współczesna perspektywa historycznej kon frontacji, [w:] Cywilizacja europejska. W ykłady i eseje, M aciej K o źm iń sk i (red.),
W a rsz a w a 2005, s. 77-87.
3 Z ob. Emil L év i-P ro v en çal, Cywilizacja arabska w H iszpanii, W a rsz a w a 2006 (w y d . ory g . 1936).
J a n K ie n ie w ic z Kresy jako p rz e s trz e ń e u ro p e jsk a
o d r ó ż n i a ł a się s p o s o b e m życia o d r e s z ty ó w c z e s n e g o c h r z e ś c ija ń s tw a . N a b y w a ł a p r z e d e w s z y s t k i m ś w i a d o m o ś c i bycia całością w r ó ż n o r o d n o ś c i . Były to s p o ł e c z e ń s t w a z o r g a n i z o w a n e d o w o jn y , której stała o b e c n o ś ć u t r w a la ł a z a s a d ę i p r a k ty k ę w o ln o ś c i je d n o s tk i. O b i e cyw iliza cje a s p i r o w a ł y d o p e ł n i k o n t r o l i n a d t y m s a m y m t e r y t o r i u m s t a r o ż y tn e j Iberii, w y k l u c z a ły się, ale p o z o s t a w a ł y w b a r d z o ścisłym z w i ą z k u . G ra n ic a m i ę d z y n i m i b y ła r u c h o m a , p r z e p u s z c z a l n a i p o lity c z n a .
W w i e k u XIV r e k o n k w i s t a d o b i e g ł a k o ń c a , n a P ó łw y s p ie Ib e ry js k im o b o k k r ó le s t w c h r z e ś c ija ń s k ic h p o z o s t a ł ty lk o m u z u ł m a ń s k i e m i r a t G r a n a d y . R ó w n o w a g a z o s ta ła z a c h w i a n a , ale w p ł y w cyw ilizacji a n d a lu z y j s k ie j t r w a ł je sz c z e p r a w i e d w a stulecia. C y w iliz acja A l-A n d a lu s w r o k u 1492 utra c iła o s ta tn ie p o d s t a w y p o lity c z n e , a n a s t ę p n i e z o s ta ła w c h ło n i ę t a p r z e z o r i e n t a l n y ś w i a t m u z u ł m a ń s k i . T a k ż e cyw ilizacja h i s z p a ń s k a n ie z d o ła ła z a c h o w a ć sw ej o d r ę b n o ś c i w o b e c fo r m u ją c e j się E u ro p y , w d ą ż e n i u d o u s t a l e n i a t r w a ł y c h p o d s t a w n a r o d u o d e s z ła o d w ielości religijnej. B u d u j ą c i m p e r i u m , H i s z p a n i a ro z n io s ła s z e r o k o p o św ie c ie s w o ją k u l t u r ę , ale n ie ocaliła w ł a s n e g o p r o j e k t u c y w iliz a c y jn e g o . Jeg o e l e m e n t y nie z n a l a z ły u z n a n i a w cywilizacji e u r o p e j s k ie j , w d r o b n e j części m o ż n a się ich d o s z u k i w a ć w c y w iliz a c y jn e j f o r m u l e o b u i b e ry j skich A m e r y k . K o n fr o n ta c ja i w z a j e m n e o d d z i a ł y w a n i e d w u ś w i a t ó w d a ł y p o c z ą t e k b o g a te j m ito lo g ii e k s p o n u ją c e j, rz ecz c i e k a w a , raczej p r z e c i w i e ń s t w o n iż w s p ó ł z a l e ż n o ś ć 1’.
P o g r a n i c z e M i ę d z y m o r z a m a o d m i e n n ą histo rię, islam o d g r y w a ł w niej o w ie le m n ie j s z ą rolę. Tu n ie n a k ł a d a ł y się r ó ż n e s y s t e m y w a rto śc i, w y s t ę p o w a ł o z a to b a r d z o w y r a ź n e o d d z i a ł y w a n i e w s fe rz e k u l t u r y m a te r ia ln e j. E u r o p e js k o ś ć n a t o m i a s t w y r a ż a ł a się w s p o s ó b p o d o b n y , czyli w po staci u k s z t a ł t o w a n i a o d r ę b n e g o p r o j e k t u c y w iliz a c y jn e g o . E k s p a n s j a p o ls k a szła w p r a w d z i e k u M o r z u C z a r n e m u , z g o d n i e z logiką z w i ą z k ó w g o s p o d a r c z y c h , ale o z n a c z a ła z w i ą z a n i e
F enom en kresów 1 8
z i e m d z i a ł u w o d n e g o i z a m ie s z k a łe j t a m lu d n o ś c i p r a w o s ł a w nej. R z e c z p o s p o l i t a b y ła ta k im p r o j e k t e m , w k t ó r y m z tej s a m ej p o d s t a w y z a c h o d n i e g o c h r z e ś c ija ń s tw a i z ty c h s a m y c h w z o r ó w s p o ł e c z e ń s t w a s t a n o w e g o s t w o r z o n o r o z w i ą z a n i a u n i k a l n e . E k s p a n s j a p o l s k a p o p r z e k r o c z e n i u i z o t e r m y s ty cz n ia ( u z n a w a n e j z a linię d z ie lą c ą E u r o p ę o d Azji) b y ła jeszcze w s t a n i e s i ę g n ą ć z a D n iep r. Było to d la P o la k ó w p r z e d s i ę w z ię c i e o z n a c z e n i u r ó w n i e d o n i o s ł y m , co p r ó b a p o d d a n i a k o n t r o l i u jś ć r z e c z n y c h o d W isły d o D ź w in y . W o b u w y p a d k a c h b y ł to w y s ił e k p o n a d r e a l n e m o ż liw o śc i, a b r z e m i e n n y w n a s t ę p s t w a . N a s k u t e c z n ą i n t e r w e n c j ę w N o w o g r o d z i e P ol s k a n ie m i a ła j u ż sił, a m o ż e t a k ż e in te r e s u . W k a ż d y m razie w XV i XVI w i e k u t w o r z y ł a się g ra n ic a w s c h o d n i a , k t ó r a była te ż k r e s e m z a s ię g u E u r o p y 7. Z t y m w ł a ś n i e z a s t r z e ż e n i e m , że b y ła to E u r o p a w e d l e w ł a s n e g o p o m y s ł u . Z a tą g ra n ic ą k s z ta ł t o w a ł się z u p e ł n i e i n n y ś w ia t, w k t ó r y m d o j r z e w a ł a p r z y s z ła c y w iliz a c ja ro sy js k a. S p ecy fik ą P o g r a n i c z a w s c h o d n i e g o b yło w y s t a w i e n i e n a z a g r o ż e n i a o d s t r o n y tu re c k ie j i b r a k p o c z u cia z a g r o ż e n i a o d s t r o n y m o s k ie w s k ie j. O c z y w i ś c i e d o czasu. Z m i a n a p o l e g a ł a n a ty m , ż e o ile g ra n ic a p o ł u d n i o w a łączyła d w a z u p e ł n i e o b c e św iaty, w z w ią z k u z c z y m z a p o ż y c z e n i a b y ł y d o w o d e m siły, o tyle g ra n ic a w s c h o d n i a d zieliła d w a ś w i a t y o b c e , a z a p o ż y c z e n i a p>ostrzegano ja k o ś w i a d e c t w o sła bości. Z a p o ż y c z e n i a te w i d a ć w fazie realizacji p o ls k ie g o p r o je k tu c y w il i z a c y j n e g o , g d y R z e c z p o s p o l i ta m o g ł a o f e r o w a ć e l e m e n t y m y śli łacińskiej w o p a k o w a n i u g re c k im . P o z a ł a m a n iu p r o j e k t u z a c z ę ła się ro z w ija ć m ito lo g ia , w której z a k o r z e nił się p o lsk i o b r a z K resów . Z b ie ż n o śc i m ito lo g ii h i s z p a ń s k ie j i p o lsk ie j są z a s ta n a w ia j ą c e .
I n n e g o r o d z a j u an a lo g ię r ó ż n y c h P o g ran icz w id z ę w zawi- k ł a n y c h s t o s u n k a c h etn ic z n y c h . N a k ła d a ły się n a nie o d r ę b n o ści religijne, k u l t u r o w e i języ k o w e. N ie n a le ż y sądzić, że o bszary
r A le k s a n d e r G iey szto r, Pars occidentis średniowiecznej Europy, [w:] Tradycje
antyczne w ku ltu rze europejskiej - perspektywa polska, Jerzy A xer (red)., W ar
J a n K ie n ie w ic z Kresy jako p rz e s trz e ń eu ro p e jsk a
n a z y w a n e K resam i R zec zypospolite j i u t o ż s a m ia n e z o b r o n n y m w a łe m c h r o n ią c y m E u r o p ę p o s t r z e g a n o jak o p r z e s tr z e ń s y n t e zy. D ą ż e n ie d o n a r z u c e n ia w łasn e j opcji, w łasne j k u lt u r y nie w y s t ę p o w a ł o tu w s t o p n i u w ię k s z y m niż g d z i e k o l w i e k w E u ropie. W s p ó łży c ie ró ż n y c h g r u p w jed n ej p rz e s t r z e n i cyw iliza cyjnej n a d a w a ł o n a t u r a l n y m k o n flik to m n i e s p o t y k a n ą g d z ie i n dziej siłę. Tu b o w i e m w ła ś n ie l u d z ie w o b e c siebie b y w a li w t y m s a m y m czasie i swojscy, i Inni, i Obcy. A z a w s z e blisko siebie.
W k o n f r o n ta c ji ib eryjskiej k a t o l i c y z m stał się z a s a d n i c z y m s p o i w e m z j e d n o c z o n e g o p a ń s t w a , a n a s t ę p n i e n i e o d z o w n ą częścią h i s z p a ń s k i e j to ż sa m o ś c i. W y m a g a ł o to u s u n i ę c i a z p r z e s t r z e n i w s p ó l n e j ż y d ó w i m u z u ł m a n ó w . W o d le g le js z e j p e r s p e k t y w i e to u j e d n o l i c e n i e u ł a t w i ł o p e r y f e r y z a c j ę w o b r ę bie E u ro p y , a w XX w i e k u n ie z a p o b i e g ł o w y s t ą p i e n i u d ą ż e ń o d ś r o d k o w y c h o c h a r a k t e r z e n a c jo n a listy c z n y m * . W k o n f r o n ta c j i b a łk a ń s k ie j t r i u m f tu re c k i w p r o w a d z i ł is la m d o E u ro p y . I c h o ć o d XVIII d o XX w i e k u Turcja straciła s w e p o sia d ło śc i, to n a ich m ie jsc u n ie u k s z t a ł t o w a ł się ż a d e n p r o j e k t cyw iliza cy jn y . O k a z a ł o się, ż e l u d z ie z a m i e s z k u j ą c y p o g r a n i c z e b a ł k a ń s k i e nie p r z e j a w i a j ą s k ło n n o ś c i d o w s p ó ł d z ia ła n ia .
W k o n f r o n ta c ji k r e s o w e j , czyli n a W s c h o d z i e , p r ó b y u j e d n o l i c e n i a w y z n a n i o w e g o b y ły słabe, n i e k o n s e k w e n t n e i n i e s k u t e c z n e . D o r o z b i o r ó w żyli tu l u d z i e ró ż n e j w i a ry, a w s p ó l n e g o w y b o r u w artości, o b o k tych, k tó rz y w y t r w a l i p r z y w ł a s n y m s y s t e m i e w a rto ś c i, co n ie m u s i a ł o o z n a c z a ć o s o b n o ś c i w y z n a n i a w i a r y 4. Ś w ia t t e n o d XVI d o XVIII w i e k u n ie by ł a n i m n i e j , a n i b a r d z ie j k o n f l i k t o w y o d i n n y c h o b s z a r ó w p o g r a n i c z n y c h . K o n f r o n t a c j e i a n t a g o n i z m y n a b i e r a ł y t u j e d n a k n o w e g o s e n s u , p o n i e w a ż j e d y n i e n a W s c h o d z i e e k s p a n s j a p o l s k a i t u r e c k a u s t ą p i ł y m ie jsc a e k s p a n s ji rosyjskiej.
s Por. A n to n io M ig u el B ern al, Espaha: proyecto imcabado. Los costes/beneficios
dei imperio, M a d rid 2005.
9 P e rs p e k ty w ę u k ra iń s k ą p o k a z u je Ih o r S e v c e n k o , Ukraina m iędzy Wschodem
F enom en k resó w 20
Do k o n g r e s u w i e d e ń s k i e g o d a w n e P o g r a n ic z e z o s t a ło n ie tylko p o d p o r z ą d k o w a n e Rosji, ale straciło sw ó j s t a t u s P o g r a n icza w ła śn ie . P r z e z n a s t ę p n e sto p ię ć d z ie s ią t lat t r w a ł o u s u w a n i e ś l a d ó w e u r o p e j s k ic h i o d c i n a n i e Rosji o d E u ro p y . Stając się Z a c h o d e m , E u r o p a s t w a r z a ł a sobie W s c h ó d n i e o r i e n ta ln y , a w ię c w s p ó ł d z i a ł a ją c y w d z ie le k o l o n i a l n y m , a to o z n a c z a ło lik w id a c ję P o g r a n i c z a ja k o z ja w is k a c y w iliz a c y jn e g o . N a t o m ia s t K resy p o z o s ta ły , p o n i e w a ż n a co raz b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n e relacje m i ę d z y l u d z k i e ( o p is a n e p r z e z D a n i e l a B eau- v o i s m, a ta k ż e J a r o s ła w a C z u b a t e g o 11) n a k ł a d a ł a się l e g e n d a .
M i t o lo g i z o w a n i e P o g r a n ic z a je st w E u r o p i e z j a w is k i e m p o w s z e c h n y m . W s p ó ł i s tn ie n ie r ó ż n y c h w s p ó l n o t e t n i c z n y c h , s t a n o w y c h c z y re lig ijn y ch n i g d y i n i g d z i e n ie u k ł a d a ło się h a r m o n i j n i e . N ie m u s ia ł o się n a t o m i a s t p r z e k s z t a ł c a ć w stały ko n flik t z m i e r z a j ą c y d o elim inacji. Ja k ą ś ro lę w ta k im , a n ie i n n y m r o z w o j u o d g r y w a ł o z a p le c z e , z k t ó r e g o w y c h o d ziła e k s p a n s ja . P o g r a n i c z e iberyjskie d y s p o n o w a ł o ta k im z a p le c z e m c h r z e ś c ija ń s k ic h k r ó le s tw i m u z u ł m a ń s k i c h taifa- t ó w i b yło b a r d z o silnie z r ó ż n i c o w a n e . Z j e d n o c z e n i e Kastylii i A r a g o n u p r z y s z ł o d u ż o p ó ź n ie j, g d y p ro c e s r e k o n k w i s t y by ł z a k o ń c z o n y . P o g r a n ic z e b a łk a ń s k i e m iało z a p le c z e w postaci K o r o n y Ś w i ę t e g o S te fa n a , a p o t e m r ó w n i e z r ó ż n i c o w a n e g o c e s a r s t w a H a b s b u r g ó w . W o b u w y p a d k a c h , p r z y o c z y w is te j ró ż n ic y m i ę d z y c z a s a m i ś r e d n i o w i e c z n y m i i n o w o ż y t n y m i , l u d z i e m i m o w ielości t y p ó w w ięzi i r ó ż n o r o d n o ś c i kateg o rii iden ty fik ac ji m o g li się o d w o ł a ć d o w s p ó l n o t y w y o b r a ż o n e j (np. c h r z e ś c ij a ń s tw a ) n a t o m i a s t n ie k orz ysta li z rz e c z y w is te j je d n o ś c i s w e g o p o l i t y c z n e g o za p le cza .
Inaczej n a W s c h o d z i e : tu P o g ra n ic z e łą c z y ło r z e c z y w i stość p o ls k ą , l ite w s k ą i r u s k ą , p ro je k t R z e c z y p o s p o lite j p r z y
10 D aniel ß e a u v o is , Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na W ołyniu, Podolu
i K ijowszczyźnie 1793-1914, Lublin 2005.
" Jaro sław C zu b aty , Zasada „dwóch sumień". N orm y postępowania i granice
kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795-1815), W a rszaw a
J a n K ie n ie w ic z Kresy jako p rz e s trz e ń eu ro p e jsk a
b r a ł za ś p o s t a ć j e d n o r o d n ą . N i e b y ł o w ię c h a r m o n i i o d w o ł a ń , w czasie g d y n a P o g r a n ic z u is tn ia ła o p c ja w y b o r u p r z y n a l e ż n o ści cyw iliza cy jn ej w p o sta c i R z e c z y p o s p o lite j. T y m b a r d z ie j, g d y tej opcji z a b ra k ło . Była to op cja e u r o p e j s k a , c h o ć s a m p r o je k t c y w iliz a c y jn y w y p a d a ł o b y o k re ślić ja k o s a r m a c k i. N o w a o p c ja c y w iliz a c y jn a n ie b y ła a n i p o ls k a , a n i e u r o p e j s k a . K resy w z n a k o m i t e j części są w y t w o r e m t a m t e g o c z a s u , c z a s u , k tó ry s p r z y ja ł idealizacji p rz eszło ści.
E u r o p e js k o ś ć K r e s ó w p o j m u j ę z a t e m d w o j a k o . N a j p i e r w j a k o r z e c z y w is to ś ć b y ły k o n s e k w e n c j ą p r o c e s u k s z t a ł t o w a n i a się o r y g i n a l n e g o p r o j e k t u c y w iliz a c y jn e g o . Był o n e u r o p e j ski ze w z g l ę d u n a s w ą g e n e z ę , a n ie z p o w o d u k o p i o w a n i a w z o r ó w . W s z c z e g ó ln o śc i K re sy n ie b y ły p r o d u k t e m p r o c e s u m o d e r n iz a c ji . P o g r a n ic z e w s c h o d n i e p r z y j m o w a ł o r o z w i ą z a n ia o d r ę b n e o d k s z t a ł t u j ą c y c h się w z a c h o d n i e j części k o n t y n e n t u , ale w y p r o w a d z o n e z t e g o s a m e g o d o ś w i a d c z e n i a c h r z e ś c i j a ń s t w a łac iń sk ie g o . Ich o r y g i n a l n o ś ć t r z e b a z e s ta w i a ć z in n y m i p r o j e k t a m i, k t ó r e k s z t a ł t o w a ł y się w p o c z ą t k a c h c z a s ó w n o w o ż y t n y c h . W s z y s tk ie o n e u p a d ły . W a r t o z r e s z tą p o d k re ś lić , ż e te p ro jek ty , k tó re się u d a ły , n a p r z y k ł a d p ó ł n o c n o a m e r y k a ń s k i , re a l i z o w a ły e k s p a n s j ę i ro z w ó j w s p o s ó b d z i siaj u z n a w a n y za c a łk o w ic ie niedoμ^uszczalny. R z e c z p o s p o l i ta n a K re sa c h n ie p r o w a d z i ł a e k s t e r m in a c j i, a s y s t e m p o d d a ń - c z y byl d o c z a s u z n a c z n i e b a r d z ie j h u m a n i t a r n y o d n i e w o l n i c tw a . P o g r a n ic z e s t w a r z a ł o n a t o m i a s t r e a ln ą p e r s p e k t y w ę a u t o n o m i c z n e g o w ł ą c z a n i a się w re alizac ję p r o j e k t u , z g o ła n i e p o d o b n ą d o „ z a p r o p o n o w a n e j " w t y m czasie m i e s z k a ń c o m N o w o g r o d u p r z e z c a ra I w a n a . P o d r u g i e K re s y m ia ły p o s t a ć e u r o p e j s k ą jak o r z e c z y w is to ś ć w y o b r a ż o n a . W czasie g d y e k s p a n s j a ro sy jsk a s p y c h a ł a n a z a c h ó d ś la d y e u r o p e j s k o ści i u s t a n a w i a ł a d o m i n a c j ę k o l o n i a l n ą , w y o b r a ź n i a b u d o w a ła m ito lo g ię w s p i e r a j ą c ą o p ó r i u m o ż l iw i a ją c ą p r z e t r w a n i e . T y m ostrzej r y s o w a ł się k o n flik t m i ę d z y m i e s z k a ń c a m i , czy to w y k l u c z a n y m i , c z y to s z u k a ją c y m i w ła s n e j p o s ta c i i d e n t y fikacji. G d y w re s z c ie p r z y s z ł o d o o k r e ś le n ia się w k a t e g o r i a c h
F enom en k re só w 2 2
n a r o d o w y c h , w s p ó l n o t y M i ę d z y m o r z a o d r z u c i ł y d z i e d z i c t w o R z e c z y p o s p o lite j, ale z w r a c a ł y się d o w z o r ó w e u r o p e j s k i c h , a n ie r o s y j s k i c h 12. P r z y n a j m n i e j m i a ł y ta k ą opcję.
K resy p r z e s t a ł y istnieć. Ich o s t a t n i e f r a g m e n t y z o s ta ły z n i s z c z o n e w czasie d r u g i e j w o j n y ś w i a to w e j. P o z o s t a ł y le g e n d a i m it, k t ó r e n a l e ż ą d o trad y c ji polskiej. W s p ó ł c z e s n ą rz e c z y w is to ś ć o k r e ś la n a t o m i a s t U n ia E u r o p e js k a . M ó w ię z a t e m o e u r o p e j s k o ś c i P o g r a n i c z a n ie d l a te g o , że te p r z e s t r z e n i e k o n f r o n ta c ji z O b c y m i z o s ta ł y w y t w o r z o n e p r z e z e k s p a n s ję e u r o p e j s k ą , ale d la t e g o , ż e n a l e ż ą d o p r o c e su, w k t ó r y m c h r z e ś c i j a ń s t w o z a c h o d n i e p r z e k s z t a ł c a ł o się w E u ro p ę . W c y w iliz a c ję e u r o p e j s k ą . K tó re to p r z e s t r z e n i e k r e s o w e , a w ię c z a m i e s z k a ł e ta m w s p ó l n o t y , c z y w r ę c z k o n k re tn i l u d z ie , a s p i r o w a ł y d o łą c z n o śc i z tą cy w iliza cją, z w y k l e w b r e w z a c h o d n i o e u r o p e j s k i m p r z e k o n a n i o m .
C yw ilizację tr a k t u j ę jako p o n a d k u l t u r o w ą w ię ź p o w s t a j ą cą w n a s t ę p s t w ie w y b o r u p r z y n a l e ż n o ś c i d o j e d n e g o s y s t e m u wartości. W y b o r u d o k o n y w a n e g o p r z e z osoby, w s p o s ó b a u t o n o m iczn y , a c z k o lw ie k z z a s a d y p r z e z w ł a s n ą k u ltu rę . D la te g o m o ż n a m ó w ić o w y k s z t a łc e n i u się e u r o p e js k ie g o s y s t e m u w a r tości jako o d r ę b n e g o , c h o ć w y ra s ta ją c e g o z s y s te m u w a rto ści chrześcijańskich (w ich łacińskim w cieleniu). T a k p o j m o w a n a cywilizacja m a w y m i a r nie tylko terytorialny. P o w ie m z a te m , że P o g ran icz e w se n s ie c y w iliz a c y jn y m jest te r y t o r iu m o b ję ty m w e w ł a d a n i e p r z e z lu d z i o c z y w is te g o w y b o r u p r z y n a le ż n o ś c i, ale z a r a z e m z p o w o d u sw ej sytuacji o t w a r t y c h n a w p ł y w p o c h o d z ą c y o d lu d z i c a łk ie m i n n e g o w y b o r u . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k l u d z ie ci d o z n a j ą s iln eg o p o c z u c ia identyfikacji te ry to ria l nej, u z n a ją się za o d p o w i e d z i a l n y c h z a z a jm o w a n ą z ie m ię i za o c h r o n ę zie m o ra z l u d z i n ie b ę d ą c y c h w b e z p o ś r e d n i m z a się g u o d d z i a ł y w a n i a św ia ta istn ie ją ceg o p o z a granicą.
M a to d w a w y m i a r y . P ie r w s z y jest k o n s e k w e n c j ą r u c h o m e g o i o t w a r t e g o c h a r a k t e r u granicy. M y ś lę o ty m , że z d e
12 O la H n a tiu k , Pożegnanie im perium. Ukraińskie dyskusje o tożsamości, L u b lin 2003.
J a n K ie n ie w ic z Kresy jako p rz e s trz e ń e u ro p e jsk a
rz a ją c e się e k s p a n s j e k o n k r e t n y c h s y s t e m ó w s p o ł e c z n y c h w y t w a r z a ł y n ie tylko o b s z a r y p u s t k o w i a , d o k t ó r e g o r o s z c z o n o p r e t e n s j e , ale t a k ż e p r o w a d z i ł y d o p r z e m i e s z c z e ń lu d z i, cz y to o s i a d ł y c h , czy też o s ie d l a j ą c y c h się. P o w s t a w a ł a w t e d y r z e c z y w i s to ś ć o b e c n o ś c i n a j e d n y m t e r y t o r i u m l u d z i i w s p ó l n o t n a l e ż ą c y c h d o r ó ż n y c h cyw ilizacji. D r u g i w y r a ż a w y s o k i s t o p i e ń id e n ty fik a c ji, c a łk o w ic ie n i e z a l e ż n y o d d o w o l n i e m i e r z o n e g o d y s t a n s u m i ę d z y P o g r a n i c z e m a t y m o b s z a r e m i ty m i w s p ó l n o t a m i , k tó re w p o c z ą t k a c h n o w o ż y t n o ś c i z a c z ę ły b y ć u w a ż a n e z a C e n t r u m . P o g r a n i c z e to n ie P e ry fe rie , w o g ó le c y w iliz a c ja ja k o w y b ó r w a r t o ś c i n ie m a p o s ta c i s y s t e m u 13. T o k u ltu ry , o k re ś la ją c c h a r a k t e r y s t y k ę w y b o r u , sp ra w ia ły , że w a r t o ś c i z a c z ę to p o s t r z e g a ć j a k o s y s te m . T y lk o w ja k im ś w y m i a r z e b ę d z i e w y s t ę p o w a ć z b i e ż n o ś ć m i ę d z y z a s ię g ie m e u ro p e js k ie j g o s p o d a r k i - ś w i a t a 14 a p r z e s t r z e n i ą cyw ilizacji e u r o p ejskiej. G d y p o w s t a j e z a l e ż n o ś ć o d C e n t r u m , n i e z a l e ż n i e o d r o z u m i e n i a jakości tej relacji, P o g r a n i c z e traci sw ój c h a rak ter. P o d k r e ś l a m w ięc, ż e w m o i m r o z u m o w a n i u c h o d z i o z j a w i s k o c y w iliz a c y jn e , a n ie e k o n o m i c z n e czy, ty m b a r d z ie j, p o lity c zn e. K a te g o ria C e n t r u m n ie o d n o s i się d o rz e c z y w is to ś c i cyw ilizacji, a d o j a k ie g o ś w a r i a n t u g o s p o d a r k i- ś w i a t a . C h c ę z a t e m w s k a z a ć , ż e K re sy m o ż n a r o z p a t r y w a ć ja k o t y p P o g r a n i c z a cyw ilizacji e u r o p e j s k ie j , j a k o część p r z e s t r z e ni e u r o p e j s k ie j . Jest to z a s a d n e z a r ó w n o w o k re s ie e k s p a n s ji, j a k i w cz a s ie u s t ę p o w a n i a . L u d z i e p o r z u c e n i , tra c ą c y s w o ją p o z y c ję w o b e c I n n y c h ( E u r o p e j c z y k ó w , m i e s z k a ń c ó w Z a c h o d u ) , n ie s ta ją c y się s w o i m i (bliskim i so b ie i d la siebie), a c o r a z silniej p o d k r e ś la j ą c y r ó ż n ic e , n ie byli s k ł o n n i u s t ę p o w a ć - to z n a c z y r e z y g n o w a ć z e s w o i c h w y b o r ó w . Ich s t r a te g ie z d e r z a
13 R o zw ijam tę m yśl w : Jan K ien iew icz, Wprowadzenie do historii cywilizacji
W schodu i Zachodu, W a rsz a w a 2003.
14 W e ltw irtsc h a ft, é c o n o m ie -m o n d e w u jęciu F e rn a n d a B rau d ela , W o rld - E c o n o m y w teorii Im m a n u e la W a lle rs te in a - p ojęcia te m ają o z n a c z a ć ca łość g o s p o d a r c z ą tw o rz ą c ą św ia t. T e rm in je s t ró ż n ie in te rp re to w a n y , ale w e w sz y stk ic h u jęciach d o ty c z y rz e c z y w isto śc i o d rę b n e j o d „ g o sp o d a rk i św ia to w ej".
F en o m en kresó w
ły się z e k s p a n s j ą cyw ilizacji rosyjskiej, co o z n a c z a ł o z z a s a d y k a ta s tro f ę w s t o s u n k a c h m i ę d z y w s p ó l n o t a m i ż y ją c y m i d o t ą d w e w z g l ę d n e j r ó w n o w a d z e .
P r o b l e m s p r o w a d z a ł się w ię c d o te g o , w j a k i m z a k re s ie l u d z i e id e n t y f i k u j ą c y się w k u l t u r z e p o lskiej, a p r z e z n ią p r z y n a le ż n i c y w iliz a c y jn ie d o E u ro p y , czuli się „u siebie" n a z ie m ia c h w s p ó ł z a m i e s z k i w a n y c h z l u d ź m i o d r ę b n e j w ia ry , k u l t u r y i ś w i a t a o g l ą d u . W ja k i m s t o p n i u w id z ie li w n i c h I n n y c h , a w ię c m i e s z c z ą c y c h się w p r z e s t r z e n i e u r o p e j s k ie j , a w ja k im t r a k t o w a l i ja k o O b c y c h , czyli p r z y b y ł y c h z p r z e s t r z e n i in n e j cywilizacji. Jaki z kolei b y ł ich o b r a z i p o s t r z e g a n i e u ty c h ż y jący c h n a j e d n e j z iem i, ale w y b i e r a j ą c y c h o d m i e n n y s y s t e m w a rto śc i? T e n a s p e k t p o w o d u j e , że K re sy - ja k o r z e c z y w is to ś ć w y o b r a ż o n a - n ie o d p o w i a d a ł y re a lio m życia n a z i e m ia c h , k tó re p r z e s t a ł y b y ć P o g r a n i c z e m .
C ätälin Turliuc
P ogran icza a ro zm a ito ść narodów :
w y z w a n ie d la p rocesu
h o m o g en iza cji n arod ow ej
D la w i e lu z n a w c ó w n o w o c z e s n e g o s p o ł e c z e ń s t w a , p o d o b n i e jak dla w i e l u h i s to ry k ó w , E u r o p a Ś r o d k o w a i W s c h o d n i a z a w s z e b y ła t e r e n e m „ o b c ią ż o n y m b r z e m i e n i e m H isto rii", w y z y w a j ą c ą m i e s z a n k ą k r a jó w i l u d ó w b r u t a l n i e s t ł o c z o n y c h r a z e m , b a r d z o j e d n a k z d e t e r m i n o w a n y c h w o p o r z e p r z e c i w ł ą c z e n i u i asym ilacji. U p a d e k s y s t e m u l e n i n o w s k i e g o i r o z p a d k o m u n i z m u u k a z a ł , ja k b a r d z o z r ó ż n i c o w a n a p o d w z g l ę d e m k u l t u r o w y m i n a r o d o w o ś c i o w y m ( e tn ic z n y m ) jest E u r o p a Ś r o d k o w a i W s c h o d n ia . N i e m a l w s z y s t k o , co d o t y c z y te g o t e r e n u , p o z o s t a j e p r z e d m i o t e m s p o r ó w . N a w e t t e ra z , m i m o p r o c e s u p o s z e r z a n i a Unii E u ro p e js k ie j, jest w c ią ż o b s z a r e m źle u r z ą d z o n y m i b u d z ą c y m s p rz eciw . K o rz e n ie tej sy tu a c ji t k w ią w XIX w i e k u , k ie d y to w ie lk ie i m p e r i a o p ó ź n i a ł y p r o ce s y f o r m o w a n i a się n a r o d ó w i u z y s k i w a n i a p>rzez n ie n i e p o d le g ło ś c i. S p o r y d o t y c z ą c e to ż s a m o ś c i e tn ic z n e j i n a r o d o w e j z d o m i n o w a ł y u w a g ę elit p o l i t y c z n y c h i k u l t u r a l n y c h t e g o o b s z a r u w w ie le lat p o t y m , j a k E u r o p ę Z a c h o d n i ą p r z e s t a ł y o n e z a jm o w a ć . W a ż n y m e l e m e n t e m ty c h d y s k u s ji jest k w e s t i a m i e s z a n y c h to ż s a m o ś c i e t n i c z n y c h i n a r o d o w y c h n a te r e n a c h k r e s o w y c h . M i m o t w i e r d z e n i a F r e u d a o „ n a r c y z m i e m a ł y c h ró ż n ic ", p r o c e s y z a c h o d z ą c e n a p o g r a n i c z a c h są z a g a d n i e n i e m p r o w o k u j ą c y m s z c z e g ó l n i e in t e r e s u j ą c e r o z w a ż a n i a 1. M o i m z d a n i e m w ł a ś n i e tak ie są n a p r z y k ł a d p r o b l e m y „ n a ro - d o w i e n i a " elit n a p o g r a n i c z a c h . W a r t o w s p o m n i e ć , ż e p r z e z
F en o m en k resó w
d ł u g i c z a s u w a ż a n o , ż e z w ią z k i p o k r e w i e ń s t w a , ze w z g l ę d u n a p ł y n n o ś ć g r a n ic m i ę d z y g r u p o w y c h , stoją w s p r z e c z n o ś c i z p a r a d y g m a t a m i p i e r w o tn o ś c i. T e o r ie r e la c y jn e n ie p r o g n o z u j ą stab iln o ści, lecz w i ą ż ą i n d y w i d u a l n e k o n s t r u k c j e t o ż s a m o śc i z e z m i e n n o ś c i ą w z o r ó w p r z y p i s a n ia , m o ż l i w o ś c i a m i p r z e m i e s z c z a n i a się i k o n t e k s t e m h i s t o r y c z n y m . D la t e g o ist n ie je p o t r z e b a r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y „ g r a n ic a m i s y m b o l i c z n y m i" a „ g r a n i c a m i s p o ł e c z n y m i" . G ra n ic e te s ta w ia ją o d m i e n n e w y z w a n i a . W m ojej p r a c y s t a r a m się o m ó w i ć o b a typy.
W u b i e g ł y m w i e k u p a ń s t w a n a r o d o w e w E u r o p i e Ś r o d k o w e j i W s c h o d n ie j p r z e c h o d z i ł y i s t o tn e p r z e m i a n y s p o ł e c z n e 1 p o l i ty c z n e . N a o g ó ł e w o l u o w a ł y o d j e d n o r o d n o ś c i e tn ic z n e j p r z e z p l u r a l i z m e t n i c z n y ku e tn ic z n e j h o m o g e n i z a c j i. Z m i e n ia ł się n ie ty lk o s k ła d l u d n o ś c i o w y i w z o r z e c e t n o d e m o g r a - ficzny. W R u m u n ii - a t a k ż e w i n n y c h k ra ja c h - p r z e m i a n y b y ł y t y p o w e d la p r o c e s ó w e t n o g r a f ic z n y c h z a c h o d z ą c y c h w E u r o p i e Ś r o d k o w e j i W s c h o d n ie j . W y s t ą p i ł y t a m n i e m a l w s z y s t k i e c z y n n ik i w p ł y w a j ą c e n a p r z e k s z t a ł c a n i e się p a ń s t w a z r ó ż n i c o w a n e g o p o d w z g l ę d e m e t n i c z n y m w c o r a z b a r d z ie j j e d n o r o d n ą całość: re w iz ja g ra n ic , w y m i a n a l u d n o ś c i , w y m u s z o n a i d o b r o w o l n a m ig ra c ja , p r z e s i e d l e n i a , d e p o r t a c j e , p r o - n a t a l i s t y c z n a p o l ity k a l u d n o ś c i o w a , s t e r o w a n a m ig r a c ja w e w n ę t r z n a , p l a n o w a p o lity k a o s a d n ic z a , a n a w e t l u d o b ó j s tw o . E l e m e n t y te t o w a r z y s z y ł y p r z e m i a n i e R u m u n ii , ja k i p o z o s t a łych p a ń s t w te g o r e g i o n u w o r g a n i z m y co raz m n i e j h e t e r o g e n i c z n e e t n i c z n i e (i s p o łe c z n i e ) 2. R u m u n i p o d d a n i byli ta k im s a m y m p r o c e s o m , jakie z a c h o d z i ł y w p a ń s t w a c h s ą s i e d n i c h w XX w ie k u . J e d n o c z e ś n i e te w y d a r z e n i a h i s t o r y c z n e c o r a z silniej w y p e ł n i a ł y e t n i c z n o - n a r o d o w y i m p e r a t y w t w o r z e n i a n a r o d u i p a ń s t w a j e d n o n a r o d o w e g o 3. O b e c n i e , a b y r o z w i ą
2 R a in e r O b lig er, C ä tä lin Turliuc, M inorities into Migrants: Emigration and
Ethnic U nm ixing in Twentieth-C entury Romania, [w:] R ain er O b lig er, K aren
S c h ö n w ä ld e r, T riad a filo s T ria n d a filo p o u lo s (red.), European Encounters.
M igrants, migration and European societies since 1945, A ld e rs h o t 2003, s. 53.
3 S z e rs z e p o d e jś c ie zob.: N o rm a n N a im a rk , Fires of Hatred: Ethnic Cleansing
C à tà lin T u rliu c P og ran icza a ro zm aito ść n aro d ó w z a ć te n s k o m p l i k o w a n y p r o b l e m , n o w e d e m o k r a c j e r e g i o n u p r ó b u j ą k i e r o w a ć się p o p i e r a n y m i p r z e z U n ię E u r o p e j s k ą z a s a d a m i s u b s y d i a l n o ś c i i p r z e k a z y w a n i a w ła d z y . P r z e d o m ó w i e n i e m p r o b l e m ó w z w i ą z a n y c h z t e r e n a m i p o g r a n i c z a i w y s t ę p u j ą c y m i t a m p r o c e s a m i h o m o g e n i z a c j i n a r o d o w e j m u s z ę p r z e d s t a w i ć m ój p o g l ą d n a z w ią z k i p o m i ę d z y id e o lo g ią n a r o d o w ą a n o w o c z e s n y m p a ń s t w e m . C z y id e o lo g ia n a r o d o w a , czyli n a c jo n a l iz m - j a k o a u t o n o m i c z n a siła s p o ł e c z n a - je st w a ż n y m filarem w p r o c e s i e u n o w o c z e ś n i a n i a się w i e l u p a ń s t w w E u r o p i e Ś r o d k o w e j i W s c h o d n i e j ? H i s t o r y c y i s o c jo lo g o w ie u w a ż a l i za o c z y w i ste, że w s e n s ie h i s t o r y c z n y m p a ń s t w o n a r o d o w e i n a c j o n a lizm są n i e u n i k n i o n e . W s w y c h b a d a n i a c h p o m ija li j e d n a k t r u d n o ś c i s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e i n i e u c h r o n n i e z b liż a ją c e się p o l i t y c z n e t w o r z e n i e n a r o d ó w lu b r o z r ó ż n i e n i a p o m i ę d z y s p o ł e c z n o - r e g io n a l n y m i to ż s a m o ś c ia m i , c h a r a k t e r y z u j ą c y m i „ m o r a l n e g o s p o d a r k i " p r z e d k a p i t a l i s t y c z n e i d o j r z a ł y k a p i t a li z m . D o m i n u j ą c a filozofia s p o ł e c z n a i h is to rio g ra fia w E u r o p i e Ś r o d k o w e j i W s c h o d n ie j t r a k t o w a ł a p a ń s t w o n a r o d o w e jak o j e d y n ą a l t e r n a t y w ę d la „ i d i o t y z m u życia w i e j s k ie g o " i p r z e d k a p i t a l i s t y c z n e g o p r o w i n c j o n a l i z m u , u w a ż a ł a n a c j o n a l iz m z a coś n a t u r a l n e g o i p i e r w o t n e g o . L ib e ra liz m o ś w i e c o n y i t r a d y c j a m a r k s i s t o w s k a s t w o r z y ły takie z n a c z e n ie p o jęcia „ p a ń s t w o n a r o d o w e " . Jest to u jęcie e t n o c e n t r y c z - n e , a j e d n o c z e ś n i e t e n d e n c y j n e i s tr o n n i c z e . H is t o r i o g r a f o w i e z E u r o p y Ś r o d k o w e j i W s c h o d n ie j d o d z iś są w w ię k s z o ś c i d o p e w n e g o s t o p n i a n a c jo n a l is t a m i i p r o p a g a n d y s t a m i i d e o logii n a r o d o w y c h . S t r u k t u r a l n o - f u n k c j o n a l i s t y c z n y p o g l ą d , o p r a c o w a n y p r z e z n i e k t ó r y c h u c z o n y c h , p r z e k o n u j e n a s , że w sw ojej d z ia ła ln o ś c i b a d a w c z e j uleg ali o n i j e d y n i e n a c i s k o m g o s p o d a r c z y m i p a ń s t w o w y m . W tej sy tu a c ji d o j r z a ł a t o ż s a m o ś ć n a r o d o w a u w a ż a n a b y ła za n i e z b ę d n ą dla u z y s k a n i a s p o ł e c z n e g o i m o r a l n e g o s t a t u s u n o w o c z e s n e g o c z ło w ie k a . N i e d o s t r z e g a n i e „z łe g o " n a c j o n a l i z m u z w ielością j e g o f o r m i a s p e k t ó w w y n i k a n a o g ó ł z te g o , ż e u c z e n i n ie p o t r a f ią d o
Fenom en k resó w
strz e c ró ż n ic y m i ę d z y k a p i t a łe m h a n d l o w y m jak o k a te g o r ią s p o ł e c z n ą i e k o n o m i c z n ą a k a p i t a l i z m e m p r z e m y s ł o w y m (a k c e p t o w a n ą o z n a k ą n o w o c z e s n o ś c i n ie m a l w e w s z y s t k i c h c z ę ś ciach ś w ia ta ) ja k o s y s t e m e m s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y m , p o li t y c z n y m i m o r a l n y m , a t a k ż e z ich niechę ci d o r o z r ó ż n i e n i a p o m i ę d z y p r z e s t r z e n n y m i i s p o ł e c z n y m i u w a r u n k o w a n i a m i s p o ł e c z e ń s t w s e n i o r a l n y c h ( f e u d a l n y c h ) i s p o ł e c z e ń s t w k a p it a l is ty c z n y c h . J a c q u e s B e rn a l4 by ł p i e r w s z y m , k t ó r y w y k a zał, ż e h is t o r i o g r a f o w ie n i e m a l n a c a ły m ś w ie c ie o p o w i a d a j ą o c z y n a c h d a w n y c h p r z y w ó d c ó w n a r o d o w y c h , d o s ta rc z a ją c h i s t o r y c z n y c h u z a s a d n i e ń dla p o l ity c z n y c h i g o s p o d a r c z y c h d z i a ł a ń in te lig e n c ji n a r o d o w e j . P o d o b n ą p o s t a w ę r e p r e z e n t o w a ł Erie H o b s b a w m 5, k tó r y u jął rz ecz n a s t ę p u j ą c o : „ H is to ry c y są d la n a c j o n a l i z m u ty m , c z y m p a k i s t a ń s c y h o d o w c y m a k u dla a m a t o r ó w h e r o in y : d o s t a rc z y c ie la m i p o d s t a w o w e g o s u ro w c a n a ry n e k " . P o d t y m w z g l ę d e m n a c jo n a lis ty c z n i u c z e n i, z w ła s z c z a w E u r o p i e Ś r o d k o w e j i W s c h o d n ie j, t ra k to w a li n a c jo n a li z m jak m a n i f e s t , o c z y w is tą z a s a d ę , na k tó rej r a c j o n a l nie z o r i e n t o w a n e s p o ł e c z e ń s t w a , p r o d u k t y p r o c e s u u n o w o c z e ś n i a n i a , m o g ł y b y b u d o w a ć s w o j ą p rz y s z ło ś ć .
Dzisiaj, s z e ś ć d z ie s ią t lat p>o d r u g i e j w o j n i e ś w i a t o w e j, re a l i s ty c z n y m z a ł o ż e n i e m jest t w i e r d z e n i e , ż e n a c jo n a l iz m b ę d z i e n a d a l u n i w e r s a l n ą z a s a d ą h is t o r y c z n ą , k s z ta łtu ją c ą w d e c y d u j ą c y s p o s ó b s t o s u n k i m i ę d z y n a r o d o w e i w e w n ę t r z n y p o r z ą d e k p a ń s t w . L e k c e w a ż e n i e m n i e s ł a b n ą c e g o w p ł y w u n a c j o n a l i z m u na p o l i ty k ę i h is to rię lu d z k o ś c i b y ł o b y w y o b r a ż a n i e sobie, że n a c jo n a l iz m jest jakąś p o l i t y c z n ą a b e rra c ją lub n i e u n i k n i o n y m , p r z e j ś c i o w y m z ja w is k ie m . C h o c i a ż m o ż e m y s ł u s z n i e c z u ć o d r a z ę d o jeg o e k s t r e m a l n y c h fo r m , c z ę s ty c h s z c z e g ó l n i e w la ta c h p r z e d i p o p ie rw s z e j w o j n i e ś w ia to w e j, a n a w e t dzisiaj w n o w e j w y z w o l o n e j E u ro p ie , n i e w o l n o n a m z a p o m i n a ć o je g o p a t o l o g i c z n y c h p r z e j a w a c h w historii n o
4 Z ob. J a q u e s B ernal, Science in Histor. The Social Sciences, 1969. ■
’ Eric H o b sb a w m , Whose fault line is it anyw ay?, „N ew S ta te s m a n a n d Society", 24 k w ie tn ia 1992 r.
C ä tä lin T u r liu c P og ran icza a ro zm aitość n aro d ó w w o c z e s n y c h s p o ł e c z e ń s t w , ani le k c e w a ż y ć h i s t o r y c z n e g o z n a cz e n ia . W iele z j a w is k s p o ł e c z n y c h i p o l ity c z n y c h w e w s p ó ł c z e s n e j E u r o p i e ( z a r ó w n o W s c h o d n ie j , jak i Z a c h o d n i e j ) jest t e g o n a j l e p s z y m d o w o d e m . N i e o d p o w i e d z i a l n e i n a i w n e b y ło b y i g n o r o w a n i e n i e b e z p i e c z e ń s t w a , jakie b e z s p r z e c z n i e s t a n o w i m y ś l n a c jo n a l i s t y c z n a d la s p o ł e c z e ń s t w w w i e k u i n d u - s t r i a l i z m u i p o s t i n d u s t r i a l i z m u . T o jest w y s t a r c z a ją c y p o w ó d , b y ja k n a js z y b c ie j p r z y ją ć o d p o w i e d n i e r o z u m i e n i e n a c jo n a li z m u o r a z p o l i t y c z n y c h i s p o ł e c z n y c h p r o b l e m ó w z w i ą z a n y c h w n a s z y m w y p a d k u z p r o c e s e m u n o w o c z e ś n i a n i a .
W n i e k t ó r y c h w e r s j a c h lib era ln e j teorii n o w o c z e s n o ś c i , ściśle w i ą ż ą c y c h n a c jo n a l iz m z w c z e s n ą fazą n o w o c z e s n o ś c i , p o j a w i a się d o k t r y n a li b e r a ln e g o n a c j o n a l iz m u - n a p r z y k ła d u t a k ic h a u t o r ó w jak Karl D e u ts c h , D a v id A pter, J o h n Breuilly, Yael T a m i r i ich u c z n ió w . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o te g o k i e r u n k u , E r n e s t G e lln e r '’, p o m i m o p o d o b n y c h p r z e s ł a n e k , u w a ż a ł, że: „ n a c j o n a l i z m jest z j a w is k ie m z w i ą z a n y m nie tyle z u p r z e m y s ł o w i e n i e m c z y u n o w o c z e ś n i e n i e m jak o ta k im , lecz z ich n i e r ó w n y m r o z p r z e s t r z e n i e n i e m " . D o te g o s a m e g o n u r t u m o ż e m y w ł ą c z y ć m i e d z y i n n y m i ta k ic h a u t o r ó w ja k Elie K edo- u rie , K e n n e t h M i n o g u e , P e t e r Alter, R a y m o n d P e a r s o n .
L e w i c o w i m y ś lic ie le - m a rk s iś c i i n e o m a r k s iś c i - u s i ł o w a li w n i e r o z s ą d n y n i e m a l s p o s ó b łączyć n a c jo n a l iz m z n o w o c z e s n o ś c i ą i s o c ja liz m e m . D z ie ło T o m a N a i r n a - The Break up of B rita in ... ( L o n d y n 1977) - jest d o s k o n a ł y m te g o p r z y k ła d e m , p o d o b n i e ja k w i e l e n o w y c h d z ie ł h i s t o r i o g r a f ó w z E u r o p y Ś r o d k o w e j i W s c h o d n ie j . M y ś lic ie le k o n s e r w a t y w n i , m i m o ż e w ie lu z n ic h ciągle z n a j d u j e i n s p i r a c j ę i w a r t o ś c i o w e i d e e w id eo lo g ii n a r o d o w e j, u w a ż a j ą n a c j o n a l i z m za w ie lk ie z a g r o ż e n i e d la p a ń s t w a i d l a t e g o u w a ż a j ą za k o n i e c z n e d o p r o w a d z e n i e d o u t w o r z e nia r z ą d u ś w i a t o w e g o , r e p r e z e n t a n t e m te g o n u r t u jest m i e d z y i n n y m i G i d e o n G o t tl ie b 7. O m a w i a j ą c id e o lo g ię n a r o d o
h E rn e st G elln er, Nations and Nationalism , O x fo rd 1983. 7 G id e o n G o ttlie b , Nations against the State, N e w Y ork 1993.
F enom en k re só w w ą i k o n c e p c j ę n o w o c z e s n e g o p a ń s t w a , o d n a j d u j e m y kilka s z c z e g ó l n y c h p o s ta w , r e p r e z e n t o w a n y c h p r z e z t a k ic h u c z o n y c h j a k n a p r z y k ł a d A n t h o n y D. S m ith , B e n e d i c t A n d e r s o n , P e t e r F. Sugar. S p e c ja lis ty c z n a lite r a t u r a h i s t o r y c z n a p o ś w i ę c o n a p r o b l e m o m ideolo g ii n a r o d o w e j i n o w o c z e s n e g o p a ń s t w a w E u r o p i e Ś r o d k o w e j i W s c h o d n i e j jest z m a ł y m i w y j ą t k a m i w y n i k i e m p r a c y h i s t o r y k ó w u r o d z o n y c h lu b m i e s z k a j ą c y c h n a t y m o b s z a r z e i jest d o ś ć słaba, c h a r a k t e r y z u j e ją w y r a ź n a s t r o n n i czość, n a r z u c o n a p r z e z c z y n n ik i i d e o l o g i c z n e i p o l ity c z n e . A u t o r z y ty c h d z ie ł u s iłu ją w s p o s ó b a n a c h r o n i c z n y w y k a z a ć , że to w ł a ś n i e ich n a r ó d jest z d e c y d o w a n i e o d m i e n n y o d s ą s i e d n ic h , a p ro c e s u n o w o c z e ś n i a n i a o d b y ł się w n i m w c z e ś n i e j , i to z e z n a c z n i e l e p s z y m s k u t k i e m . O c z y w i ś c ie w s p o m n i a n e z j a w i s k o d o t y c z y r ó w n i e ż histo rio g rafii r u m u ń s k i e j .
P o d s u m o w u j ą c o m ó w i e n i e p r o b l e m ó w z w i ą z a n y c h z h i sto rio g ra f ią i m e t o d o l o g i ą , m u s z ę w s k a z a ć z a g a d n i e n i a , co d o k t ó r y c h w ś r ó d u c z o n y c h , ja k się z d a je , istn ie je d u ż a z g o d n o ś ć z d a ń :
1. n a r o d y to z ja w is k a w z g l ę d n i e n i e d a w n e ; p o w s t a ł y z a p e w n e d o p i e r o p o d w p ł y w e m idei o ś w i e c e n i o w y c h , w r e z u l tacie re w o lu c ji p r z e m y s ł o w e j a lbo u p o w s z e c h n i a n i a się s ło w a p i s a n e g o d z ię k i r o z w o j o w i d r u k u , co B e n e d i c t A n d e r s o n * n a z y w a „ k a p it a li z m e m d r u k u " ; 2. n a r o d y n ie są s p o ł e c z n o ś c ia m i „ n a t u r a l n y m i " , j a k s u g e r u j ą r ó ż n e d o k t r y n y i te o rie n a c j o n a l i z m u , lecz ta k im i t w o r a m i, jak ie u s ta n o w i l i tw ó r c y p a ń s tw . Ja k u j m u j e to E r n e s t G e lln e r : „ N a r o d y ja k o n a t u r a l n y , d a n y o d B oga s p o s ó b k l a syfikacji lu d z i, ja k o p r z y r o d z o n y [...] los p o l i t y c z n y - to mit. N a c j o n a l i z m , k tó r y c z a s a m i w y k o r z y s t u j e i s t n ie ją c e w c z e ś n i e j k u l t u r y i p r z e m i e n i a je w n a r o d y , c z a s a m i je w y m y ś l a , a n a j częściej w y m a z u j e d a w n e k u l t u r y - o to r z e c z y w i s t o ś ć " 1'. Jest c a łk i e m o c z y w is te , ż e c z a s e m n a r ó d t w o r z y się p o d w p ł y w e m
s B en ed ict A n d e rso n , Imagined Com m unities, cz. II, L o n d o n 1983. 4 E rn e s t G ellner, Nations..., dz. cyt. s. 48^49.
