ISSN 2083-5485
© Copyright by Institute of Modern Languages of the Pomeranian University in Słupsk
Original research paper Received:
Accepted:
30.06.2015 25.05.2016
ORYGINALNA I PRZEKŁADOWA DZIAŁALNOŚĆ LITERACKA
PRZEDSTAWICIELEK ROSYJSKIEGO OŚWIECENIA
(ZE STUDIÓW NAD OTOCZENIEM LITERACKIM
ALEKSANDRA SUMAROKOWA I GAWRIIŁY DIERŻAWINA)
Magdalena Dąbrowska
Uniwersytet Warszawski Warszawa, Polska m.dabrowska@uw.edu.pl
Słowa kluczowe: Oświecenie, kobieta, Aleksander Sumarokow, Gawriił Dierżawin,
Jeka-tierina Sumarokowa
Na Drobiazgi historyczno-literackie W.W. Kałłasza, opublikowane w szóstym numerze pisma „Русский архив” z 1901 roku, złożyło się sześć anegdot z życia lite-rackiego Rosji drugiej połowy XVIII stulecia [Каллаш 1901: 241-254]. Źródłem ich pochodzenia – bezpośrednio wskazanym przez autora – było czasopismo Piotra Sza-likowa „Дамский журнал”, wydawane w latach 1823-1833 i zamykające pierwszy okres w dziejach rosyjskich periodyków dla kobiet, rozpoczęty w 1779 roku wraz z założeniem przez Nikołaja Nowikowa czasopisma „Модное ежемесячное изда-ние, или Библиотека для дамского туалета” [zob. m.in.: Боннер-Смеюха 2011]. W tym kontekście nie dziwi fakt, że przywołane przez Kałłasza epizody oświetlają w większości kobiece „oblicze” rosyjskiego życia literackiego czasów Oświecenia. W samym czasopiśmie „Дамский журнал” na działalność literacką kobiet rzucają światło natomiast przede wszystkim Materiały do historii rosyjskich kobiet-autorów Michaiła Makarowa, publikowane we fragmentach w 1830 roku.
Z Materiałów do historii rosyjskich kobiet-autorów, będących jedną z pierw-szych prób opracowania słownika pisarek rosyjskich, zaczerpnął więc Kałłasz notkę o Marii Zubowej: Нам сказывали, что Марья Воиновна [Зубова – M.D.], в свое время, была самая приятнейшая певица в начале царствова-ния Екатерины и что песенка: Я в пу-стыню удаляюсь – некогда любимая Там же (стр. 35) о Марии Воиновне Зу-бовой (урожденной Римской-Корсаковой) передается такой факт: „Нам сказывали, что Марья Воиновна в свое время была самая приятнейшая певица в начале цар-nr 6 ss. 19-30 2016
нашими певцами и певицами – только поправлена другими, а сочинена Зубо-вою [Макаров 1830, ч. 29, № 3: 35]. ствования Екатерины и что песенка Я в пу-стыню удаляюсь, некогда любимая наши-ми певцанаши-ми и певицанаши-ми, только поправле-на другими, а сочинепоправле-на Зубовою” [Каллаш 1901: 241].
O Zubowej jako autorce „wielu różnych całkiem udanych wierszy” wspominał Nikołaj Nowikow w Próbie słownika historycznego o pisarzach rosyjskich [Новиков 1772: 69], przywołanej zresztą w notce o niej w „materiałach” Makarowa. F.W. Ro-stopczyn w liście do S.R. Woroncowa z 9 października 1799 roku, zawiadamiając o śmierci poetki, nazwał ją „mądrą i miłą kobietą w typie pana Merteuil z
Niebez-piecznych związków [P.A.F. Choderlos de Laclosa – M.D.]” [Ростопчин 1876: 93;
tu i dalej, o ile nie podano inaczej, przekład własny – M.D.].
Z „materiałów” Makarowa pochodzi również opis reakcji Denisa Fonwizina na wydanie tłumaczenia francuskiej książki Rozważania o różnych przedmiotach
przy-rody, sztuk i nauk:
Живучи в Петербурге, вместе с сест-рою своею, Анною, [Катерина Волкон-ская – M.D.] перевела […] в 1792 году весьма полезную для натуральной исто-рии книгу: Рассуждения о разных пред-метах природы, художеств и наук. […] Многие […] из наших ученых […] хва-лили самый перевод их, не затруднен-ный даже и при технических выраже-ниях – науки, столь много замечательной, в особенности под пером женщины! […] Если верить рассказам, что Д.И. Фон-Визин, почти пред самою своею кончи-ною, узнавши о почтенном труде княжен Волконских, с удовольствием писал или говорил одному из приятелей следующее: „Прочти перевод княжен Волконских […], при изображении моей последней Софьи я еще весьма мало задал ей учено-сти: наши россиянки, начали уже и сами знакомить нас с Бонетами и Бюффонами” [Макаров 1830, ч. 29, № 13: 198]1. В 1792 г. княжны Волконские пере-вели и напечатали Рассуждения о разных предметах природы, художеств и наук. По этому поводу, впрочем, с оговоркою, „Дамский журнал” (1830, II, 198) вспоми-нает следующее: „Любопытно слышать, если верить рассказам, что Д.И. Фон Ви-зин, почти перед самою своею кончи-ною, узнавши о почтенном труде кня-жен Волконских, с удовольствием писал или говорил одному из приятелей сле-дующее: прочти перевод княжен Вол-конских […], при изображении моей по-следней Софьи я еще весьма мало задал ей учености: наши россиянки, начали уже и сами знакомить нас с Бонетами и Бюффонами” [Каллаш 1901: 244]
Te dwa przykłady pokazują, że działalność pisarska kobiet obejmowała w XVIII wieku zarówno twórczość oryginalną, jak i tłumaczenia, rozwijając się w powiąza-niu z działalnością męskiej części środowiska literackiego. Nieprzypadkowo więc w pracy Dmitrija Mordowcewa Rosyjskie kobiety nowych czasów jeden z rozdzia-łów – o Pelagii Wieliaszewej-Wołyncewej, Marii Zubowej, Marii Chrapowickiej i Jelizawiecie Chieraskowej nosi tytuł Córki literackie Łomonosowa i
Sumaroko-———————
wa…; nie jest to również przypadek, że rozdział następny – zatytułowany Pierwsze rosyjskie tłumaczki… i poświęcony Jekatierinie Mienszykowej, Natalii Makarowej,
Marii Orłowej, Warwarze Golicynie oraz Jekatierinie i Annie Wołkonskim – zdomino-wał problem pozycji kobiety w postrzeganym tradycyjnie jako męski świecie lite-rackim [Мордовцев 1874: 160-175, 176-184]. W tym samym kontekście należy rozpatrywać słowa Mordowcewa zamykające rozdział o Aleksandrze Rżewskiej: „po Rżewskiej pojawiają się już […] pisarki czasów Katarzyny II: najpierw tworzy-ły jeszcze uczennice Łomonosowa i Sumarokowa, by następnie ustąpić miejsca uczennicom Dierżawina, Nowikowa oraz Fonwizina” [Мордовцев 1874: 75]. Jak widać, można mówić o dwóch pokoleniach pisarek czasów Katarzyny II, spośród których pierwsze reprezentuje Jekatierina Kniażnina, córka (nie tylko „literacka”) Aleksandra Sumarokowa i żona Jakowa Kniażnina [zob.: Западов 1999: 81-82], do przedstawicielek drugiego należy Maria Orłowa, wymieniana zwykle w kontekście tambowskiego okresu działalności Gawriiły Dierżawina [zob.: Кочеткова 1999: 390-391]. Przedmiotem rozpatrzenia stanie się w niniejszym artykule właśnie orygi-nalna i przekładowa działalność pisarska kobiet z otoczenia Sumarokowa i Dierża-wina. Ramy czasowe rozpatrywanego materiału obejmują okres dojrzałego i późne-go Oświecenia rosyjskiepóźne-go. Jeśli relacje Sumarokowa z córką rzucają światło przede wszystkim na stołeczne życie literackie, to kontakty Dierżawina z Orłową czy Jeli-zawietą Niłową [zob.: Муравьева 1999: 357-358] dają wyobrażenie o życiu kultu-ralnym na prowincji. Wspólną cechę stołecznego i prowincjonalnego życia kultural-nego oświeceniowej Rosji stanowiło jego instytucjonalizowanie się oraz obustronna wymiana dokonań w poszczególnych dziedzinach.
Jekatierina Sumarokowa-Kniażnina (1746?-1797) była jedną z dwóch córek Alek-sandra Sumarokowa z jego pierwszego związku. Z ich matką rozstał się on – z nie do końca znanych powodów [zob.: Тихонравов 1884: 617], ale z pewnością w nie-przyjemnej dla dziewcząt atmosferze [zob.: Сумароков 1980: 116] – na początku 1766 roku. Trzy lata później Jekatierina wyszła za mąż za dramaturga Jakowa Kniażni-na, bywającego w domu Sumarokowa w okresie swojej pracy nad Dydoną. Jak za-świadcza Siergiej Glinka, w roli swata wystąpił Fiodor Karin [Глинка 1895: 85].
Główną trudnością, z którą stykają się badacze twórczości Jekatieriny Sumaro-kowej, jest kwestia atrybucji, a mianowicie odpowiedź na pytanie, kto – czy ona, czy jej ojciec – napisał ten czy inny utwór. Wyraźnie wyodrębniają się wśród nich dwie grupy: jedni przypisują córce Sumarokowa wszystkie wiersze, które zostały podpisane jej imieniem, pozostali – przeciwnie – zaprzeczają temu, widząc faktycz-nego twórcę w ojcu. Przedmiot sporu stanowią wiersze opublikowane w piśmie „Трудолюбивая пчела”, wydawanym przez Sumarokowa w 1759 roku i stanowią-cym pierwsze rosyjskie czasopismo prywatne: Elegia (z numeru marcowego) i
Prze-ciwko złoczyńcom (z majowego). Drugi z wierszy wraz z sześcioma pieśniami
zna-lazł się w antologii poezji rosyjskiej S.A. Wiengierowa w rozdziale pod tytułem
Je-katierina Kniażnina [Венгеров 1897: 218-222].
W kontekście „zbioru różnych pieśni” Grigorija Tiepłowa z 1759 roku i pocho-dzącego z lat 1780-1781 Nowikowowskiego wydania dzieł wszystkich Sumarokowa wymienia owych sześć pieśni Tamara Liwanowa, zdecydowanie wykluczając córkę poety jako ich autorkę:
Известный по изданию 1759 года […] сборник песен Г.Н. Теплова (Между делом безделье, или Собрание разных песен...) среди всего семнадцати песен со-держит семь текстов Сумарокова: К тому ли я тобой, к тому ли я пленилась […], Сокрылись те часы, как ты меня искала […], В какой мне вредный день ты в том меня уверил […], Мы друг друга любим, что ж нам в том с тобою […], Позабудь дни жизни сей […], Уж прошел мой век драгой […], Тщетно я скры-ваю сердца скорби люты […]. Все эти песни вошли в Собрание сочинений Су-марокова, а шесть из них […] были напечатаны в „Трудолюбивой пчеле” в 1759 го-ду. Эти шесть песен без достаточных на то оснований приписываются дочери поэта [Ливанова 1952: 66].
Wymianę zdań na ten temat prowadzili ze sobą Paweł Bierkow i Grigorij Gukowski:
Итак, с одной стороны, новиковское издание далеко от полноты. Но не ме-нее очевидно, что среди включенных произведений, в особенности, из числа тех, которые, как сумароковские, фигурируют впервые только в собрании сочи-нений, имеется не мало принадлежащих не ему. Так, напр., несомненно среди песен довольно большое число принадлежит его дочери [Берков 1935: 194]. П.Н. Берков хочет опорочить издание Новикова. Он прибавляет […] указание на то, что „несомненно среди песен довольно большое число принадлежит его до-чери”. Это недоразумение, возникшее из „сообщения” известного вруна Мака-рова приписавшего Е.А. Сумароковой 6 песен и еще несколько произведений ее отца. […] И они и все другие приписанные им Е.А. Сумароковой вещи напеча-таны в „Трудолюбивой Пчеле” с подписью А. Сумарокова [Гуковский 1935: 207].
W kontekście czasopisma „Трудолюбивая пчела” Bierkow skłonny był pisać już tylko o „legendzie o poetce Sumarokowej” [Берков 1962: 370-371]. Oto zaś komentarz Władimira Zapadowa: „wszystkie przypisywane [poetce – M.D.] wiersze i pieśni, oprócz Elegii, w rzeczywistości […] napisał jej ojciec i zostały one włączo-ne przez Nowikowa do pełwłączo-nego wydania dzieł Sumarokowa” [Западов 1999: 81].
Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, spod czyjego pióra wyszły poszczególne wiersze, niemal całkowicie odciągnęło badaczy od takich problemów, jak ich poety-ka czy miejsce w czasopiśmie Sumarokowa. W pierwszym przypadku zadowalają
się oni wskazaniem na mężczyznę jako podmiot liryczny elegii2, a można mówić
jeszcze (w odniesieniu do innych wierszy) choćby o wyrazistości nakreślonej sytua-cji lirycznej i emocjonalności wypowiedzi, przejawiającej się w nagromadzeniu
zdań wykrzyknikowych3. W drugim przypadku można włączyć rozważania o
wier-——————— 2 Np.: „О ты, которая всегда меня любила, А ныне навсегда совсем уже забыла! […] Увы, зачто зачто толико я несчастен! Зачто любезная тобою так я страстен!” [cyt. za: Владимиров 1892: 22]. 3 Np. w wierszu Przeciwko złoczyńcom:
„На морских берегах я сижу, Не в пространное море глежу,
szach w kontekst różnorodności tematycznej zawartości czasopisma [por.: Березина 1960: 3-37].
Pobyt Gawriiły Dierżawina w Tambowie łączył się z pełnieniem przez niego obo-wiązków gubernatora. Oznaką ożywienia kulturalnego stało się tutaj, podobnie jak w przypadku innych miast prowincjonalnych (dla przykładu Kaługi [zob.: Dąbrow-ska 2014: 203-213]), założenie drukarni i działalność teatru. W zapiDąbrow-skach Dierżawi-na, upatrującego rolę gubernatora w ożywianiu kulturalnym miejscowej społeczno-ści oraz podnoszeniu w niej poziomu kultury osobistej, czytamy na ten temat:
[…] они [праздники M.D.] не токмо служили к одному увеселению, но и к образо-ванию общества, а особливо дворянства, которое […] так было грубо и необхо-дительно, что ни одеться, ни войти, ни обращения, как должно благородному человеку, не умели. […] Для того у губернатора в доме были всякое воскресенье собрания, небольшие балы, а по четвергам концерты, в торжественные ж, а особли-во в государственные праздники – театральные представления, из охотников, благородных молодых людей обоего пола составленные. […] Сколько мог, он вспомоществовал и просвещению заведением типографии, где довольное число печаталось книг, переведенных тамошним дворянством, а особливо Елизаветою Корниловною Ниловою [Державин 1860: 267-268].
Zarówno na życie teatralne, jak i działalność literacką mieszkańców miasta rzuca światło korespondencja osób z otoczenia Dierżawina z dwóch ostatnich dziesięcio-leci XVIII wieku:
[...] доношу вам, что мы с Петром Андреевичем роль Шарлоты и Роберта уже вытвердили, почему к представлению остановки за нами не будет [cyt. za: Дер-жавин 1869: 610]4. [...] послала я […] описание переводимой мною книги […]; по напечатании ж пер-вого тома книги сей и к вам оный переслать не умедлю [cyt. za: Державин 1869: 831]5.
Ze sporządzonego przez Władimira Siemiennikowa spisu książek wydanych na rosyjskiej prowincji wynika, że produkcja wydawnicza w Tambowie z lat 1788-1795 objęła dwadzieścia jeden tytułów [Семенников 1912: 19-20]. Są wśród nich utwory
samego Dzierżawina6, inicjatora założenia drukarni, której prace – z udziałem
miej-scowego ziemianina Andrieja Niłowa – ruszyły w listopadzie 1787 roku
[Семенни-ков 1911: 18-23], ale też przekłady Warwary Golicyny7, Jelizawiety Niłowej (żony
———————
4 Jest to fragment listu Niłowej do J. Dierżawiny z 24 października 1786 roku, a ściślej dopisek do niego Marii Orłowej, której we wspomnianym przedstawieniu partnerował Piotr Niłow.
5 Jest to fragment listu Niłowej do K. Dierżawiny z 27 grudnia 1793 roku. Por. przypis 8.
6 Np. [Г.Р. Державин], Пролог на открытие в Тамбове народного училища..., [Тамбов 1788?]. Tu i dalej w przypisach adresy bibliograficzne książek wydanych w Tambowie podawane są za bibliografią Siemiennikowa [zob. Семенников 1912, passim].
7 Заблуждения от любви, или Письма от Фенелии и Мильфорта. Перевела с фр. Княгиня Варвара Голицына, Тамбов 1790.
Andrieja)8 i Marii Orłowej, której tłumaczenie francuskiej przeróbki angielskiej
po-wieści o miłości (zadedykowanej Niłowej i przygotowanej z pomocą syna Niłowów,
Piotra) było pierwszą książką wydaną w Tambowie9. Jak przypuszcza Natalia
Ko-czetkowa, Orłowa zainteresowała się tą powieścią ze względu na podobieństwo do siebie jej głównej bohaterki, kobiety biednej, ale pięknej i szlachetnej [Кочеткова 1999: 391]. Wśród pozycji, które ukazały się w owym pierwszym okresie
działalno-ści tambowskiej drukarni (drugi rozpoczął się w 1798 roku [Семенников 1911: 23]10),
znalazły się również przekłady dzieł S.F. de Genlis11 oraz Helwecjusza12 i Ch.F.
Geller-ta13. Jeśli tę charakterystykę porównać z zestawieniem ogólnych prawidłowości
rozwoju działalności wydawniczej w prowincjonalnej Rosji sporządzonym przez A. Bluma, okaże się, że tambowskie inicjatywy w tym zakresie wpisują się w dwie główne tendencje rozwojowe: duży udział przekładów literatury pięknej i piśmien-nictwa okolicznościowego oraz zaangażowanie w przygotowanie jednych i drugich przedstawicieli (jak widać, obojga płci) społeczności lokalnej [Блюм 1966: 142-148]. Na rozwój drugiej z wymienionych gałęzi produkcji wydawniczej wskazywał rów-nież sam Dierżawin:
Печатались также и […] указы, которые нужны были к скорейшему по губернии сведению; были также учреждены и губернские газеты для известия о проезжих чрез губернию именитых людях […] и о ценах товаров [Державин 1860: 269].
Inicjatywy literackie mieszkańców Tambowa wiązały się, jak zauważa Koczetko-wa, nie z realizacją celów komercyjnych, lecz z autentycznym zainteresowaniem li-teraturą piękną [Кочеткова 1995: 216]. Co więcej, działalność przekładową zaczęto postrzegać w kategoriach misji czy też, według słów Marii Orłowej z przedmowy do wspomnianego przekładu, źródło pożytku i zaszczyt [Кочеткова 1995: 216]. Miej-scem rozwoju zainteresowań literackich był krąg rodzinno-sąsiedzki, tworzony w więk-szości przez pisarzy-amatorów. I jeszcze jeden interesujący wniosek Koczetkowej: odnotowywanie za tytułem albo na końcu dzieła miejsca sporządzenia jego przekła-du wskazywało na świadomość rangi pracy tłumacza, a także pobudzało w czytelni-kach zainteresowanie nie tylko samym dziełem i jego autorem, ale także tłumaczem i jego działalnością [Кочеткова 1995: 216]. Orłowa pracowała nad swoim tłuma-czeniem „w wiosce Pokrowskoje nad Rianzą” [Семенников 1912: 19]. Więcej przekładów (z francuskiego i niemieckiego) pozostawiła po sobie jednak Niłowa.
——————— 8 Приключения Англичанина Едуарда Вальсона. Пер. с нем. Е. Н.[илова], Тамбов 1790; [Ф.Л. Же-рар], Граф Вальмонт, или Заблуждения рассудка. Письма собранные и обнародованные Господином М..., [пер. с фр. Е. Нилова] Тамбов 1793-1796. 9 Аббатство, или замок Барфордской. Англинское сочинение. Перевела с французского де-вица Марья Орлова в селе Покровском на Рянзе, Тамбов 1788.
10 W latach 1791-1797 istniała też w tych okolicach (we wsi Kazinka koło Kozłowa) drukarnia Iwana Rachmaninowa [zob.: Мартынов 1962].
11 Аделия и Федор, или письма о воспитании владетельных особ и простолюдинов.
Сочине-ние г-жи Жанлис. Перев. с французского. Часть первая, Тамбов 1791.
12 Дух Гельвеция. Перевел Д.Б., Тамбов 1788.
13 Жизнь Графини Шведской Г**. Соч. Геллерта. Пер. с нем. Павел Никифоров, Тамбов 1792.
Najważniejsze miejsce zajmuje wśród nich wydane w latach 1793-1796 tłumaczenie
powieści Philippe’a-Louisa Gérarda14. O ile pierwsze utwory Niłowej były znane
tylko, jak pisał Makarow, „osobom z otoczenia literackiego Dierżawina, goszczą-cym u niego w Tambowie” [Макаров 1830, ч. 30, № 15: 18], o tyle późniejsze wy-dano już w Moskwie [zob.: Муравьева 1999: 358].
Powyższe rozważania można zakończyć trzema wnioskami, spośród których pierwszy dotyczy sposobów rozumienia wykorzystanego w tytule określenia „oto-czenie literackie”, drugi – repertuaru pisarskiego przedstawicielek rosyjskiego Oświecenia, trzeci natomiast – przywołanych na wstępie Materiałów do historii
ro-syjskich kobiet-autorów Makarowa.
Określenie „otoczenie literackie” należy rozumieć na dwa sposoby. Po pierwsze, chodzi o „szkoły literackie” definiowane jako „kręgi pisarzy, uprawiających twór-czość mieszczącą się w obrębie wspólnej konwencji literackiej, których dokonania są pokrewne pod względem stylistycznym, genologicznym, tematycznym, a często także ideowym” [Sławiński 2008: 557]. „Dojrzały Dierżawin był mocno związany z Sumarokowem i jego szkołą” – pisał Grigorij Gukowski, wcześniej (w kontekście jego relacji z Michaiłem Łomonosowem) zauważając, iż Sumarokow zgromadził swoich „uczniów” wokół czasopisma „Трудолюбивая пчела”: „udało mu się przy-ciągnąć do czasopisma wielu młodych pisarzy, przesiąkniętych jego poglądami na literaturę; pismo posłużyło za podstawę kształtowania się szkoły Sumarokowa” [Гу-ковский 1927: 39]. Jej przedstawicielką była także córka poety Jekatierina. O ile „szkoły literackie” funkcjonowały na luźnych zasadach, o tyle redakcje czasopism czy wydawnictwa i kompanie typograficzne miały już charakter sformalizowany. Po drugie, należy mieć zatem na myśli instytucje życia literackiego oraz (szerzej) prze-bieg procesu instytucjonalizowania się życia kulturalnego. Za przykład mogą służyć nie tylko wspomniane inicjatywy wydawnicze w Tambowie, ale przede wszystkim działalność w tym zakresie Nikołaja Nowikowa, obejmująca dwa okresy: petersbur-ski (od 1766 roku do kwietnia 1779) i mopetersbur-skiewpetersbur-ski (od maja 1779 do kwietnia 1792 ro-ku) [Семенников 1921: 3]. Wśród tytułów wydanych przez Nowikowa wiele wiąże się z działalnością literacką (głównie przekładową) kobiet, poczynając od – wspomnia-nej przez Makarowa i za nim przez Kałłasza – opowieści o „nieszczęsnym losie
dwojga kochanków” Natalii Makarowej (z d. Niejełowej)15, przez przekłady
powie-ści J.F. Marmontela Belizariusz oraz Inkasy, czyli zagłada państwa Peru16, a
skoń-czywszy na tłumaczeniach sztuk dramaturgów francuskich17.
W tym ostatnim kontekście łatwy do przewidzenia wydaje się drugi wniosek. Chodzi mianowicie o duże zróżnicowanie spuścizny pisarskiej przedstawicielek Oświecenia, nie tylko dającej się podzielić na oryginalną i przekładową, ale także –
——————— 14 Zob. przypis 8.
15 Лейнард и Термилия, или Злосчастная судьба двух любовников. Сочинение девицы
Н.Н. [Н.А. Макаровой], Москва 1784. Tu i dalej w przypisach adresy bibliograficzne książek wydanych przez Nowikowa podawane są za bibliografią Siemiennikowa [zob.: Семенников 1921: passim].
16 Инки, или разрушение Перуанской Империи. Соч. г. Мармонтеля... Пер. с фр. Марья Суш-кова, Москва 1782. Było to drugie wydanie dzieła; pierwsze wyszło w 1778 roku.
17 Np.: Французы в Лондоне. Комедия в 1 д. Соч. Г. Буасси. Пер. с франц. Пелагиею Велья-шевой-Волынцевой, Москва 1782.
w ramach każdej z grup – odznaczającej się bogactwem tematycznym, gatunkowym czy stylistycznym. Jeśli wyjść poza otoczenie literackie Sumarokowa i Dierżawina, okaże się, że spod kobiecych piór ukazywały się także wypowiedzi na aktualne te-maty literackie oraz przekłady prac teoretyków zachodnich.
W 1805 roku w piśmie „Московский курьер” ukazał się artykuł Jelizawiety Trubieckiej O przekładach teatralnych, zakończony następującymi zaleceniami dla kolegów po piórze:
Во-первых, я бы желала, чтоб наши молодые литераторы рачительнее осматри-вали то, за что возьмутся; во-вторых, чтоб […] не полагали удовольствия в том только, чтоб окончить поскорее; вопрос: как окончить? [Трубецкая 1805: 34]
Jak widać, autorka nie była dobrego zdania o współczesnej dramaturgii zdomi-nowanej przez komediopisarstwo. Spośród rodzimych pisarzy pozytywnie „nowo-ścią tematów i oryginalno„nowo-ścią kreacji postaci” wyróżniają się jedynie, jej zdaniem, Nikołaj Iljin i Władimir Fiodorow [Трубецкая 1805: 33-34; por.: Лапкина 1975: 29]; za prawdziwy fenomen uznała dużą popularność sztuk niemieckiego dramatur-ga Augusta von Kotzebuego.
Z pozytywnym odbiorem spotkał się przekład Anny Buniny Zasad literatury Charles’a Batteux, czego świadectwo stanowi jego recenzja opublikowana w dziale „Nowe książki” czasopisma Piotra Szalikowa „Аглая” w 1808 roku [Баттё 1808: 64-67]. O zamieszczeniu recenzji w periodyku wydawanym z myślą o kobietach za-decydowało przeznaczenie tłumaczenia właśnie dla nich:
В то время, когда Грации наши незнакомы вообще с правописанием – по край-ней мере на своем языке – в то время выходит книга о Правилах Поэзии, издан-ная одною из Граций-Россиянок, которым и посвящается сия книга: услуга важ-ная! […] Спасобности милых наших соотечественниц могут ручаться за успехи во всех родах – от туалета до наук. Природа щедра для Славянок не в одной красоте, но и в дарованиях. Стоит только заниматься иногда последними, так как занимаются всегда первою [Баттё 1808: 64-65].
W tym kontekście zasadne wydaje się wymienienie Gawriiły Dierżawina, który według Lubow Kułakowej rozpoczął drogę poetycką w 1779 roku, gdy zapoznał się z pracą Batteux oraz Myślami nocnymi Edwarda Younga [Кулакова 1969: 30]. Bat-teux, mającego wpływ na poglądy estetyczne pisarzy rosyjskich XVIII wieku, Dierżawin przywołał w Rozważaniach o poezji lirycznej [Лукьянец 2008: 30; por.: Западов 1989: 289-318].
Wracając zaś do Materiałów do historii rosyjskich kobiet-autorów Michaiła Ma-karowa, należy podkreślić, że stały się one podstawowym źródłem wiedzy o aktyw-ności literackiej przedstawicielek rosyjskiego Oświecenia. Ich wielokrotne cytowa-nie i przywoływacytowa-nie, czego Drobiazgi historyczno-literackie Kałłasza są tylko jed-nym z dowodów, oznaczało często jednak powielanie pojawiających się w nich nie-ścisłości. Droga do przezwyciężenia tendencji do bezrefleksyjnego zawierzenia Ma-karowowi, charakterystyczna dla starszych pokoleń badaczy, wiedzie przez studia na etapami powstania Materiałów do historii rosyjskich kobiet-autorów (częściowo
na wzór studiów nad dziejami Próby słownika historycznego o pisarzach rosyjskich Nowikowa [zob.: Лепехин 1989: 234-250]). Wtenczas okaże się, że sam Makarow dobrze zdawał sobie sprawę z braków w posiadanej wiedzy o rodzimych pisarkach i kilkakrotnie zwracał się do czytelników czasopisma „Дамский журнал” z prośbą o nadsyłanie korekt i uzupełnień. Z tego powodu o wielu autorkach pisał on w swo-jej pracy dwukrotnie: w części właściwej oraz uzupełnieniach, zawierających infor-macje otrzymane od czytelników. Jeśli więc w części właściwej zauważał, że „nie wie, czy Orłowa zmieniła swoje nazwisko” [Макаров 1830, ч. 29, № 3: 193], to w uzu-pełnieniach stwierdzał już, że „Maria Orłowa […] wyszła za mąż za tambowskiego […] ziemianina Masałowa” [Макаров 1830, ч. 30, № 21: 117].
Bibliografia
Dąbrowska M., 2014, Ze studiów nad inicjatywami wydawniczymi w prowincjonalnej Rosji
(działalność Grigorija Zielnickiego w Kałudze na przełomie XVIII i XIX wieku), [w:] Kulturowa tożsamość książki, red. A. Cisło i A. Łuszpak, Wrocław, s. 203-213.
Sławiński J., 2008, Szkoła literacka, [w:] M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Oko-pień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław, s. 557. Баттё, 1808: [Б.п.], Правила Поэзии. Сокращенный перевод Аббата Батё, с присовокуп-лением Российского стопосложения. В пользу девиц, „Аглая”, ч. 3, сентябрь, с. 64-67. Березина В., 1960, Журнал А.П. Сумарокова „Трудолюбивая пчела” (1759), [в:] Во-просы журналистики. Межвузовский сборник статей, ред. А. Бережной, вып. 2, кн. 2, Ленинград, с. 3-37. Берков П.Н., 1935, „Хор ко превратному свету” и его автор, „XVIII век”, сб. 1, ред. А.С. Орлов, Москва-Ленинград, с. 181-202. Берков П.Н., 1962, Несколько справок для биографии А.П. Сумарокова, „XVIII век”, сб. 5, ред. П.Н. Берков, Москва-Ленинград, с. 364-375. Блюм А.В., 1966, Издательская деятельность в русской провинции конца XVIII-начала XIX вв. (Основные тематические направления и цензурно-правовое положение), [в:] Книга. Исследования и материалы. Сборник, т. 52, ред. Н.М. Сикорский, Москва, с. 142-148. Боннер-Смеюха В., 2011, Отечественные женские журналы. Историко-типологи-ческий аспект, Ростов-на-Дону. Венгеров С.А., 1897, Русская поэзия. Собрание произведений русских поэтов, вып. 6, Санкт-Петербург. Владимиров П.В., 1892, Первые русские писательницы XVIII века и участие рус-ской женщины в развитии народной словесности и древнерусрус-ской письменно-сти. (Критико-исторический очерк), Киев. [Глинка С.Н.], 1895, Записки Сергея Николаевича Глинки, Санкт-Петербург. Гуковский Г., 1927, Русская поэзия XVIII века, Ленинград. Гуковский Г., 1935, О „Хоре ко превратному свету” (ответ П.Н. Беркову), „XVIII век”, сб. 1, ред. А.С. Орлов, Москва-Ленинград, с. 203-217. [Державин Г.Р.], 1860, Записки Гавриила Романовича Державина 1743-1812, Москва. [Державин Г.Р.], 1869, Сочинения Державина с объяснительными примечаниями Я. Грота, т. 5 (Переписка), Санкт-Петербург.
Западов В.А., 1989, Последняя часть „Рассуждения о лирической поэзии” Г.Р. Держа-вина, „XVIII век”, сб. 16 (Итоги и проблемы изучения русской литературы XVIII века), ред. А.М. Панченко, Ленинград, с. 289-318. Западов В.А., 1999, Княжнина Екатерина Александровна, [в:] Словарь русских пи-сателей XVIII века, вып. 2 (К-П), ред. А.М. Панченко, Санкт-Петербург, с. 81-82. Каллаш В.В., 1901, Историко-литературные мелочи, „Русский архив”, № 6, с. 241-254. Кочеткова Н.Д., 1995, Середина 1780-х годов – 1800. Сентиментализм, [в:] Исто-рия русской переводной художественной литературы. Древняя Русь. XVIII век, т. 1 (Проза), ред. Ю.Д. Левин, Санкт-Петербург, с. 213-279. Кочеткова Н.Д., 1999, Орлова Мария Григорьевна, [в:] Словарь русских писателей XVIII века, вып. 2 (К-П), ред. А.М. Панченко, Санкт-Петербург, с. 390-391. Кулакова Л.И., 1969, О спорных вопросах в эстетике Державина, „XVIII век”, сб. 8 (Державин и Карамзин в литературном движении XVIII-начала XIX века), ред. П.Н. Берков, Г.П. Макогоненко, И.З. Серман, Ленинград, с. 25-40. Лапкина Г.А., 1975, Формирование театральной эстетики и критики на рубеже XVIII-XIX веков, [в:] Очерки истории русской театральной критики. Конец XVIII-первая половина XIX в., ред. А.Я. Альтшуллер, Ленинград, с. 23-30. Лепехин М.П., 1989, „Опыт исторического словаря о российских писателях” Н.И. Но-викова. (Некоторые проблемы изучения), „XVIII век”, сб. 16 (Итоги и проблемы изучения русской литературы XVIII века), ред. А.М. Панченко, Ленинград, с. 234-250. Ливанова Т., 1952, Русская музыкальная культура XVIII века в ее связях с литера-турой, театром и бытом. Исследования и материалы, Москва. Лукьянец И.В., 2008, Баттё Шарль, [в:] Русско-европейские литературные связи. XVIII век. Энциклопедический словарь. Статьи, ред. П.Е. Бухаркин, Санкт- -Петербург, с. 29-30. [Макаров М.Н.], 1830, Материалы для истории русских женщин-авторов, „Дам-ский журнал”, passim. Мартынов Б.Ф., 1962, Журналист и издатель И.Г. Рахманинов (1753-1807 гг.), Тамбов. Мордовцев Д., 1874, Русские женщины нового времени. Биографические очерки из русской истории, т. 2 (Женщины второй половины восемнадцатого века), Санкт-Петербург. Муравьева О.С., 1999, Нилова Елизавета Корнильевна, [в:] Словарь русских писа-телей XVIII века, вып. 2 (К-П), ред. А.М. Панченко, Санкт-Петербург, с. 357- -358. Новиков Н.И., 1772, Опыт исторического словаря о российских писателях. Из раз-ных печатраз-ных и рукописраз-ных книг, сообщенраз-ных известий и словесраз-ных преда-ний..., Санкт-Петербург. [Ростопчин Ф.В.], 1876, Вести из России в Англию в царствование императора Павла Петровича. Письма графа Ф.В. Ростопчина к графу С.Р. Воронцову. 1799 год, „Русский архив”, кн. 3, № 9, с. 65-103. Семенников В., 1911, Литературная и книгопечатная деятельность в провинции в конце XVIII-го и в начале XIX веков. (Продолжение), „Русский библиофил”, № 7 (ноябрь), с. 18-23. Семенников В., 1912, Библиографический список книг, напечатанных в провинции со времени возникновения гражданских типографий по 1807 год, Санкт-Петербург.
Семенников В., 1921, Книгоиздательская деятельность Н.И. Новикова и типо-графической компании, Петербург. [Сумароков А.П.], 1980, Г.Г. Орлову. 25 января 1769, [в:] Письма русских писателей XVIII века, ред. Г.П. Макогоненко, Ленинград, с. 116. Тихонравов Н.С., 1884, Александр Петрович Сумароков. Современная его харак-теристика (май 1769 г.), „Русская старина”, № 3, с. 609-618. Тр.[убецкая] Е., 1805, О театральных переводах, „Московский курьер”, ч. 2, № 29, с. 34. Summary
The original and translatorical literary activity of the Russian female representatives of the Enlightenment period (from the studies over
the literary circles of Alexander Sumarokov and Gavrila Derzhavin)
The article consists of four parts: 1. Preface (Materials for the history of Russian
fe-male writers by Mikhail Makarov etc.), 2. Alexander Sumarokov and his daughter
Eka-terina – the problem of attribution (The Elegy and the poems from the collection of Gri-gory Teplov of 1795, the periodical “Trudolubivaya pchela” and edition of the works of Sumarokov from 1780-1781, the polemics between Pavel Berkov and Grigory Gu-kovsky), 3. Gavrila Derzhavin and the literary circle in Tambov – the translations (ac-tivity of the printing house and theatre, the translations by Maria Orlova and Elizaveta Nilova), 4. Conclusion (literary schools in the Russian literature of the 18th century, the translation of the theoretical works of Charles Batteux etc).
Key words: Enlightenment, woman, Alexander Sumarokov, Gavrila Derzhavin, Ekaterina
