Kronika 309
< -
Purkyne m iał ponadto św ietn e osiągnięcia w zakresie tech n ik i barw ienia preparatów histologicznych.
Przegląd osiągnięć Purkynego na w ystaw ie nasuw a m yśl o konieczności ustalenia roli jego osiągnięć dla nauki św iatow ej. Zagadnienie to n ie mogło być specjalnie rozbudowane na w ystaw ie. O rozw iązaniu jego można bowiem m yśleć dopiero po opracowaniu syntezy rozwoju m yśli lekarskiej i biologicz nej X IX stulecia, syntezy której jeszcze nie doczekaliśm y się.
St. S zp ilc zyń sk i
JUBILEUSZ DZIEŁA DARWINA „O POWSTAWANIU GATUNKÓW” Zgodnie z uchwałą Św iatow ej Rady Pokoju w roku 1959 w e w szystk ich krajach odbywały się obchody 100 rocznicy I w ydania dzieła Karola D arw ina O p ow staw an iu gatu nków . Do tego jubileuszu nauka przygotow yw ała się oczyw iście od k ilku lat i szereg imprez (również w Polsce) podjęto jeszcze przed ogłoszeniem uchw ały SRP.
Najbardziej chyba oryginalnym przedsięw zięciem jest angielska ekspe dycja naukowa, która w 1958 r. w yruszyła szlakam i słynnej podróży D arwina ną okręcie Beagle. Zadania ekspedycji nie ograniczają się do odtw orzenia w ra żeń Darwina; podejm ow ane są rów nież próby porów nania aktualnych w aru n ków ekologicznych panujących w m iejscach badanych z w arunkam i opisa nym i przez D arw ina przed 125 laty. W związku z tą ekspedycją, której w yn ik i n ie są jeszcze znane, rząd Ekwadoru podjął się zorganizowania dostępnego tylko dla badaczy rezerw atu przyrody na W yspach Żółwich (Galapagos), k tó rych osobliw a fauna m.in. nasunęła D arw inow i ideę badania zjaw isk zm ien ności.
Również w 1958 r. pod znakiem rocznic darw inow skich obradował w Lon dynie XV M iędzynarodowy Kongres Zoologiczny. Zdaniem polskich d elega tów w program ie zjazdu nie było szczególnie oryginalnych referatów czy w ypow iedzi bezpośrednio odnoszących się do dzieła czy postaci Darwina, nato m iast sw oistą w ym ow ę m iało samo powiązanie tej w ielkiej i m ającej swą w łasną tradycję imprezy z jubileuszem darwinowskim . Podkreślano na K on gresie, że od czasów Darwina Właśnie i za sprawą przewrotu, jakiego dokonał on w przyrodoznawstwie, rów nież i nauki zoologiczne w eszły na drogę in ten syw nego rozwoju i idącej za tym specjalizacji, co znalazło swój w yraz w różno rodności problem atyki badawczej reprezentow anej na Kongresie.
Spośród licznych m iędzynarodowych imprez, jakie się odbyły w 1959 r., na najw iększą skalę zakrojone były uroczystości darw inowskie zorganizowane przez U niw ersytet w Chicago. Zdaniem polskiego delegata, prof. Petrusewicza, w Chicago n ie zabrakło ani jednego ze słynnych teoretyków biologii, poru szono w szystk ie istotne problemy ew ołucjonizm u i najznakom itsi specjaliści w ypow iadali sw e poglądy na ten te m a t 3.
■ ' . ^ . ■ ... ■ - ... . - ; 1________i--- —(iJta—■ .. —
•- . ' ' ' V' . i <■' <
W Polsce do uczczenia rocznic darwinowskjch przyczynił się każdy ośro dek nauki, kultury, popularyzacji. Pracow nicy nauki w yszli z popularyzacją m yśli D arw ina daleko nieraz poza granice siedziby w łasn ego ośrodka. Poga danki, odczyty docierały do m ałych m iast i w ięk szych osiedli. Do obchodu przygotow yw ano się zawczasu i z w ielkim nakładem pom ysłow ości i pracy. Już w 1957 r., gdy Kom isja Ewolucjonizm u PAN poinform owała różne ośrodki o w łasnych zam ierzeniach, w iele uniw ersytetów , akadem ii m edycznych, tow a rzystw itp. przedstaw iło w łasn e plany i projekty. Ocenę tego jubileuszu, odby w ającego się w sk ali całego kraju, znajdujem y w padziernikowym zeszycie „Nowych D róg” z 1959 r . 2.
W niniejszym sprawozdaniu pozostaje om ówić te imprezy, które organi zow ała K om isja Ewolucjonizm u PAN pod protektoratem K om itetu Obchodu Rocznic D arw inow skich przy Prezydium Polskiej A kadem ii Nauk.
Organizatorzy tych imprez pragnęli z jednej strony nawiązać do tradycji, jaką ma w dziejach polskiej kultury zainteresow anie ideą ew olu cji i jej popu laryzacja, z drugiej strony — stworzyć now e przesłanki dla twórczej kon tynu acji kierunku ew olucyjnego w różnych gałęziach nauk biologicznych.
W 1957 r. ogłoszono dw a konkursy naukowe.
I. K on kurs na prace w zakre sie ew olu cji św iata organicznego, który będzie trw ał do końca 1961 r, i będzie trzykrotnie rozstrzygany. Pierw sze 12 prac w płynęło w e w rześniu 1959 r., a powołany przez PAN Sąd Konkursowy przy znał 6 nagród.
II. Kon ku rs na prace z d zie jó w m y śli ew olu cyjnej w Polsce. Zadaniem drugiego konkursu było zapoczątkowanie system atycznych badań w tej d zie dzinie; od dawna już w K om isji Ew olucjonizm u dyskutow ano sprawę badań nad w pływ em darwinizm u na życie u m ysłow e w naszym kraju. Niezliczone publikacje różnego typu, do literatury pięknej w łącznie, a nadto ustna tra dycja przekazana starszem u pokoleniu żyjących przyrodników przez ich m i strzów, w szystko to świadczy o powszechnym w X IX w . zainteresowaniu teorią ew olucji, o głębokim w pływ ie, jaki w yw arła ona na poglądy i postawy polskiego „ogółu w ykształconego”, któremu w 1909 r. Józef Nusbaum H ilaro- w icz przeznaczył swą Ideę ewolucji w biologii. Ogromny i w ycinkow o tylko znany m ateriał źródłowy, do którego nieraz sięgano przy różnych okazjach, nigdy nie był opracow yw any pod kątem w idzenia badania tego sw oistego nurtu naszej kultury, jakim było zaangażow anie się w szystk ich odłamów „ogółu w ykształconego” w sporze o darwinizm.
Badanie dziejów tego sporu, który toczył się w e w szystkich krajach Europy, może dostarczyć niezw ykle cennego m ateriału do analizy i oceny spo łecznej roli naUki i społecznych warunków jej rozwoju. Organizatorzy K on kursu w y szli z założenia, że syntetyczne, monograficzne opracowanie powyż szych zagadnień przekracza m ożliwości najbardziej choćby dobranego zespołu doświadczonych naw et autorów. Trudność jest tym w iękśza, że historią bio logii zajm uje się w Polsce bardzo nieliczne grono przyrodników, i to prze w ażnie na m arginesie biologicznej pracy w arsztatow ej i dydaktycznej. Takie syntetyczne opracowanie powinno być poprzedzone system atycznym i studiami,
2 Z. K o c h a ń s k i , O obchodzie rocznic darw in ow skic h w Polsce.
Kronika 311
których bezpośrednim w ynikiem byłyby sum iennie i drobiazgowo w ykonane analizy treści czasopism , broszur itp. publikacji, program ów biologii w szko łach w yższych i średnich itd. Konkurs m iał w łaśn ie zachęcić do takich studiów n iew ielkie choćby, ale zw iązane jedną m yślą przewodnią grono pracow ników nauki. Nad organizacją Konkursu czuw ał sp ecjaln ie do tego zadania pow ołany zespół, którem u udało się w toku opracow yw ania prac przez uczestników Konkursu naw iązać m iędzy nim i porozum ienie co do ogólnego kierunku pracy i racjonalnego wyboru tem atów . Konkurs w poważnej m ierze sp ełn ił zało żone zadania.
Poza jedną bibliografią darw inizm u i jedną pracą w zakresie dziejów przeddarw inowskiego ew olucjonizm u pozostałe zgłoszone opracowania, w licz bie 11, odnosiły się do społecznej recepcji darw inizm u w la ta c h 1864— 1900, w obrębie dawnego K rólestwa Polskiego, a m iały być opracowane na m a teriale pochodzącym z czasopism ogólnych i niektórych specjalnych, repre zentujących różne odłamy „ogółu w ykształconego”. Z tych 11 prac w yk o nano 10; jedna praca, oparta na m ateriale pochodzącym z czasopism k u rial nych zostanie zakończona w dalszym term inie.
Zgodnie z regulam inem sw ej pracy Sąd K onkursow y w ydał swą osta teczną ocenę po w ysłuchaniu zdania autorów prac uznanych za najlepsze i po przeprowadzeniu d ysk u sji na sesji K om isji Ewolucjonizm u. Autorzy sześciu z tych prac, od początku w spółpracujący ze sobą, a sk up ien i w Ośrodku D oku m entacji E w olucjonizm u PAN, p ostan ow ili zrezygnow ać z referow ania każdej pracy oddzielnie. Toteż na sesji p rzedstaw ili oni w spólny referat, w którym omówiono w spólne dla w szystk ich prac p rzyjęte założenia i w spólnie w ypro wadzone w nioski. Przedstawiono ogólną charakterystykę społecznego i h isto rycznego tła sporu o darwinizm , om ówiono problem atykę, która najbardziej interesow ała opinię publiczną i przesłanki tych zainteresow ań, scharaktery zowano stanow iska i poglądy, a nadto opracowano zarys przebiegu (periody- zacji) procesu recepcji darwinizm u.
Sąd K onkursowy uznał sześć prac za odpowiedni m ateriał w yjściow y do dalszych system atycznych badań, a w spólne w n iosk i im plikują plan ty ch badań jak i ogólny kierunek przyszłych uogólnień. Za zebranie i opracowanie podstaw owych m ateriałów do dziejów recepcji darw inizm u w drugiej p oło w ie X IX w . na terenie ów czesnego K rólestw a Polskiego, Sąd Konkursowy przyznał Nagrodę im. Z. M odzelewskiego autorom tych sześciu prac; T. D łu - gokęckiej, W. Grębeckiej, I. L ipińskiej-Z ubkiew icz, H. Dom inasow i, L. N iem - czew skiej i S. M. Janionowi. Drugą nagrodę przyznano C. O rlikowskiej za pracę pt. N u rt ew olu cjonizmu w w a r s z a w s k i m środow isku lekarskim ; trze cią — Z. Fedorow iczow i za pracę pt. Ew olu cjonizm na U niw ersyte cie W ileń
skim przed Darwinem.
K om isja Ewolucjonizm u podjęła rów nież szereg prac w ydaw niczych.
W 1958 r. ukazały się 3 tom y zbiorowej m onografii ew olucjonizm u pod w spólnym tytu łem P roble m y e w o lu c jo n iz m u 3. Jest to — zgodnie z opinią
* T. II. M yśl ew olu cyjna w paleontologii; t. III. Myśl ew olu cyjna w na
ukach fizjologicznych; t. IV. Myśl ew olu cy jn a w biogeografii i ekologii, W ar
szawa 1958. W przygotowaniu t. I, Myśl ew olu cy jn a w naukach morfologicz
312
recenzentów — pierw sze w dziedzinie historii nauki opracow anie zm ierzające do wykazania, jakim i drogami idea ew olucji przenikała do w arsztatów pracy badawczej i teoretycznej w różnych gałęziach biologii, jak staw ała się w tych dyscyplinach m etodologiczną podstawą pracy naukowej, jak problem atyka ew olucyjna załam uje się w sw oistym dla każdej z tych dyscyplin zasobie pojęć.
Dla celów szerokiej popularyzacji Ośrodek D okum entacji Ewolucjonizm u przygotow ał wydaną nakładem W iedzy Pow szechnej książeczkę pt. Teoria
ew olu cji w w ypisach, zawierającą tek sty wybrane z dzieł Lamarcka, .W allace’a
i Darwina.
Podstawową pozycją w ydaw niczą jest przygotow ane przez B ibliotekę K la syków B iologii pierw sze polskie w ydanie Dzieł w y b r a n y c h Darwina. W skład
Dzieł wchodzą podstaw ow e ew olucyjne rozprawy Darwina, które (z w y jąt
kiem jednej) znane są w języku polskim z bardzo dawnych i z dawna w y czerpanych wydań. Djzieła zaw ierają rów nież Podróż na okręcie „Beagle” oraz
Autobiografię Darwina, opracowaną na podstaw ie ostatnich pełnych w ydań
jego W spom nie ń o rozw oju mego u m ysłu i charakteru, a nadto jeszcze w ybór listów dokonany na nowych zasadach,- m ających uw ypuklić w łaściw ości w arsztatu naukowego w ielkiego przyrodnika. D zieła wychodzą nakładem PWRiL w ilości 2000 egz., z czego ponad 1500 egz. zam ówiono w subskrypcji. Ostatni, ósm y tom Dzieł, zaw ierający Autobiografię i w ybór listów ukaże się
w 1960 r. Inne tomy w yszły w 1959 r. \
Polska Akadem ia Nauk zam knęła uroczystości darw inow skie uroczystą sesją PAN, która odbyła się 18 grudnia 1959 r. Na sesji zostały ogłoszone
w yniki konkursów. '
Prezes PAN i przewodniczący K om itetu Obchodu Rocznic D arw inow skich — prof. T. K otarbiński w sw ym przem ówieniu na otwarcie sesji w ska zał na „doniosłość przem iany w obrazie świata, jakiej dokonał ten prąd” i om ówił stosunek ewolucjonizm u biologicznego do filozoficznego ew olucjo nizmu uniw ersalnego i zakończył sw e przem ów ienie słowam i: „Idea socja lizm u dążącego do działań na podstaw ie zdobyczy nauki w iąże się z inną, niż spencerowska, postacią ewplucjonizm u filozoficznego, uzgodnioną z ew olucjo- nizm em biologicznym, lecz nie w yrosłą zeń jako z głów nego korzenia. Mamy na m yśli dialektykę m aterializm u dialektycznego. W szak zaw arte w niej tezy o zm ianach skokow ych przygotow yw anych przez narastanie zmian stopnio w ych i o dysharm oniach jako siłach napędowych rozwoju — to twierdzenia z zakresu ogólnej teorii staw ania się z zakresu problem atyki ew olucjonizm u uniwersalnego, filozoficznego”.
Prof. Petrusew icz m ów ił w sw ym referacie o przełom ie, jakiego dokonała teoria ew olu cji w rozwoju nauk biologicznych, a prof. Szczurkiewicz w ygłosił referat o. w p ływ ie teorii ew olucji na n au k i społeczne.
