Florencki rzekomy autograf Mikołaja Kopernika

(1)

(2)

J e r z y D o b r z y c k i

FLORENCKI R ZEKO M Y AU TO G R A F M IK O Ł A J A K O P E R N IK A

W e florenckiej Bibliotece Laurencjańskiej (Biblioteca Mediceo-Lau- renziana) znajduje się kodeks pergaminowy z X V w. Tabulae astrono- micae Alphonsi regis, oznaczony sygnaturą: Cod. Ashburnham 1697. Jest to standardowy zbiór Tablic alfonsyńskich, poprzedzonych (na kar tach 1 recto — 12 verso) „kanonami“ Jana z Linières. Na dolnym mar ginesie karty 1 recto znajduje się autograf własnościowy: Nicolai Co- pem ici (ryc. 1, 2). Poza tym brak w całym kodeksie jakichkolwiek not czy poprawek nie pochodzących z ręki jego pisarza. Kodeks pozbawiony jest kart ochronnych i ma późniejszą oprawę półpłócienną. Na wewnętrz nej stronie pierwszej okładki znajduje się adnotacja ołówkiem: Contains the autograph signature of Copernicus 1.

Rękopis należał do kolekcji, którą paryski historyk matematyki i ko lekcjoner Libri sprzedał w 1847 r. lordowi Ashbuimhamowi. W 1884 r. zbiór Libriego został odsprzedany rządowi włoskiemu i włączony do B i blioteki Laurencjańskiej.

Istnienie autografu Kopernika odnotowane zostało przez autora ka talogu biblioteki w Ashburnham P la c e 2: No. 1697. T A B U L A E A S T R O - N O M IC A E A L P H O N S I REG IS C A S T E LLA E vél. jol. Manuscrit sur vélin, in folio, du X V siècle. Ce volume a appartenu à Nicolas Copernic, dont il porte la signature. Analogiczną treść ma opis kodeksu w katalo gu dołączonym do rządowego sprawozdania przedłożonego parlamentowi włoskiemu z okazji zakupu zbioru Libriego w 1884 r.3.

Florencki autograf Kopernika budzi oczywiste zainteresowanie, jak każdy relikt związany z osobą wielkiego astronoma. Jednakże można w y sunąć poważne zastrzeżenie co do autentyczności tego podpisu. Ich omó wieniu poświęcimy dalszy ciąg niniejszego artykułu.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na niecodzienne okolicznoś ci, w jakich powstała kolekcja Libriego, oraz na jej późniejszą historię.

Guglielmo Libri (1803— 1869), z urodzenia florentyńczyk, przybył w 1830 r. do Francji, gdzie naturalizoiwał się, osiągając szybko sukcesy w świecie naukowym jako historyk nauki 4, bibliograf i paleograf. B ył członkiem Instytutu Francuskiego, profesorem paryskiego Wydziału Nauk Przyrodniczych oraz, od 1843 r., profesorem Collège de France. Równole gle prowadził żywą działalność kolekcjonerską, skupując i sprzedając

1 Pani dr Marii Szymańskiej z Biblioteki G łównej Uniwersytetu A . ¡Mickiewi cza w Poznaniu pragnę wyrazić podziękowanie za zwrócenie uwagi na rękopis, który stał się przedmiotem niniejszego artykułu.

* C. F. H o d g s o n , Catalogue of the Manuscripts at Ashburnham Place. Part the First Comprising a Collection Formed by Professor Libri. London [1853].

3 [P. V i l l a r i ] , Relazione alia Camera dei deputati e disegno di legge per l’acquisto di codici appartenenti alia Biblioteca Ashburnham descritti nell’annesso catalogo. Roma 1884. Rękopis wymieniony tu jest pod nrem 1620.

4 B ył autorem Histoire des sciences mathématiques en Italie, depuis la renais sance des lettres jusqu’à la fin du X V I I e siècle. Paris 18B8— 1841.

(3)

292 Jerzy Dobrzycki

stare druki i rękopisy. Trzon jego kolekcji stanowiły zakupione w 1840 r. we Florencji rękopiśmienne zbiory markiza G. Pucciego.

W 1841 r. Libri został sekretarzem komisji przygotowującej ogól ny katalog rękopisów w bibliotekach francuskich. Stanowisko to, do któ rego miał pełne kwalifikacje fachowe, dało mu swobodny dostęp do zbio rów rękopisów w bibliotekach całej Francji. Podczas objazdu bibliotek Libri, wykorzystując brak dokładnych katalogów oraz niedostateczny do zór, dokonywał na wielką skalę kradzieży rękopisów. Szczególnie ucier piały przy tym zbiory wczesnośredniowiecznych rękopisów w Tours, Orleanie i Montpellier.

Liczba rękopisów w kolekcji Libriego, co do których wykazano bez spornie pochodzenie z bibliotek francuskich, przekracza 150. W iele z nich, to unikalne zabytki, jak np, iluminowany Pięcioksiąg z Tours,. pisany w V II w. Łupem Libriego padły również notatki i korespondencja nau kowa, m. in. Leonarda da Vinci, Kartezjusza i Heweliusza ze zbiorów pary skich (Biblioteka Narodowa, Akademia Nauk, Obserwatorium). P-ochodze- nie kradzionych rękopisów było zacierane za pomocą różnych zabiegów, jak podział kodeksów na mniejsze jednostki, zmiana oprawy, a przede wszystkim dorabianie fałszywych not proweniencyjnych, mających świad czyć o włoskim pochodzeniu rękopisów, np.: Francesco Redi; Est Sancti P e tri de Perusio; Monastyrii Stî Zenonis majoris Veronae i podobnych.

Około 1845 r. zbiór Libriego obejmował prawie dwa tysiące pozycji. Po kilku nieudanych próbach Libri sprzedał swą kolekcję w 1847 r. lordo w i Bertramowi Ashbumhamowi za osiem tysięcy funtów. Równocześnie Libri wypfzedawał w Paryżu swe zbiory książek. Szerzące się pogłoski 0 nielegalnym pochodzeniu niektórych pozycji spowodowały jednak wszczęcie przez władze francuskie dochodzenia. W trakcie śledztwa L i bri zdołał zbiec do Anglii. W jego paryskim mieszkaniu znaleziono wie le kompromitujących notatek i listów, świadczących o dokonanych kra dzieżach i fałszerstwach. Sądowym epilogiem całej afery było zaoczne skazanie Libriego na dziesięć lat więzienia.

Identyfikacja ukradzionych rękopisów wymagała długoletniego w y siłku francuskich uczonych. Ostatecznie jednak, gdy po zawiłych per traktacjach, których przebieg nas tu nie interesuje, część biblioteki Ashburnhama z 'kolekcją Libriego została w 1884 r. sprzedana rządowi włoskiemu — z transakcji tej wyłączono 166 rękopisów, w -odniesieniu do których zostało wykazane pochodzenie z bibliotek francuskich. W trzy lata później rękopisy te odkupiła paryska Biblioteka Narodowa, przede wszystkim dzięki wysiłkowi ówczesnego jej dyrektora, L. Delisle’a. Opracowany przez niego katalog odzyskanych rękopisów5 zawiera ob szerne omówienie historii zbiorów Libriego oraz podaje proweniencję poszczególnych tytułów.

Wydzielenie „francuskich“ rękopisów nie -odbyło się bezbłędnie 1 w Bibliotece Narodowej znalazł się omyłkowo zbiór korespondencji włoskiej -z X V II w. Z -drugiej strony Dellsle wskazuje cały szereg ręko pisów, znajdujących się Obecnie w Laurencjanie, pochodzących ze zbiorów francuskich 6.

Właśnie ta ostatnia okoliczność jest dla nas istotna. Otóż rękopis Cod. Ashbumham 1697 powstał w środowisku paryskim, o czym świadczy uprzywilejowanie w tablicach południka paryskiego. Oryginalne Tabli- __;_; . ,. ■

5 L. D e l i s l e , Catalogue des manuscrits des fonds Libri et Barrais. Paris 1888. « Op. cit., ss. L V I —L/VIII.

(4)

cfł mminra

¡nohte jctunCu*

ph? Cum \

jr

mehtttf fiut tvftpemmue nec€fft%aefl ttebte tan*

ivj

11 >

\yf co$rtii* tempa: & ąuatiłttato q w u tfrto iim *łtt#an*€' i

____ itmi ftbi (vynefcnmve i^wiu

mtettPif

H>W łm *'

{tmpme

oh

bfkn taknxUsf tUufhtfftmt ymapte

try*

aifanty mjfmhtmi

mato

k it t numeru Qx+i(fznarui*

W tri«

ktrtfxnie ¿>tht) fipiezii

<•*-

rcjpntot-

cm Hłttibo^^tttnhtf mtv

$m

ełntttt cvtttth fiu

t»u-ęa

tn(nlus fin ^ łu tr*

e*iA**mb/,nt<*> tm**Srf

mt}'*

h

).6

o

-

z

trf

(te fernpet tvtfc

/rmt/mic*»

fnc

adhmue mkmpere mnfnmło nbulnm tm if

«ib

m ttyw ^4bttęltti

'sm

fitutatHit cfl ta m^ntinb^frz. telltęcńi» et

ivmyentv-C^iit^tm^mnĄĄ >U

0 •&

Vt«o v>%

et

h > «w «f Jw<® p w w

mm

oM€thfimmt^£m fntui ^ n u ^ p W € t0 \ rm M m pzebtf j o

z

<fW\'

2 thtxrłu«h*piPi}ii

4 >titaup.±ii

p w fw im ’ VwW »

et W ta*

I

Ua ąw

lin

{V «« pnw am t.fi> z p W H ^p w w few ltlft

v w W r ^ V d m w V I * rt ct»Ułg»m»*> W < p < c d > . 6 » < p 0 ptnttłtttr

Vmfctf*

et

Ww9«* *

rtip k<tmhr»-<p>i«‘ Yw»^pfc<ś> j? *

A-KtSf Iw fi'«**. e ł & '* f M t * + \ m u J ? c i JS0 f f u m * « « ■

**£

dUntem fAnree

ąąoooo

Stt) antetftS»?

ęmtfUrmt*

o»*r /emf ^

initórni4»« «

w & farfc#

equaled

q iM f fc w a m ^

«

«SNfip-aT c i

licfcmpcrpMXv?*

4/Kt *i«<r

b0mttu> ttmpmtt*

cft wttM r«i«M <r«ł <»b miifwmhii

motne

« « btfbntfus matni f it yet-fc.*

ftj ^MhUS

pnVmi fupmi qu*

ii^ 4 W !>«« «W M ln ^ rV m i

Gplpaa#

far** * * * * <ti\ » a < l l t 5 w W j

; #

**miiił#łałmi^MU’n/mtu e*Cicruin**

mnpunttu apzm apto

i ^ *rtteuŁ%ig wobiflnoteoA&f>aT

Cfim fabidte

łirdiim*e< IH «/

' 4*n m m nt**!¥ >C ih K iW t \>mtte. <& nm

Rye. 1. Rzekomy autograf M ikołaja Kopernika na marginesie karty 1 recto Tablic alfonsyńskich z X V w., oznaczonych Cod. Ashhurnham 1697 w Bibliotece

Laurencjań-skiej we Florencji

Phc. 1. MHHMŁtil aBTorpatJ) Hmcojiaff KonepHHKa Ha nepBoli C Tpam m e Tabulae astronomicae Alphonsi regis (Cod. Ashburnham 1697)

Fig. 1. The supposed autograph of Nicolaus Copernicus. Tabulae astronomicae Alphonsi regis (Cod. Ashburnham 1697), sheet one

(5)

iniftj

a im # ? - n u n / i u n j c i d t c n u t t

map;

u‘W nobie

n o k h fi à ' f ^ r f m e t a b w

f û é t n t t a u m t p e r - ^ S l j . e i

Rye. 2. Rzekomy autograf Mikołaja Kopernika w Cod. Ashburnham 1697 Phc. 2. Mhhmbih aBtorpacj) Hmcojiaa KonepHHKa b Cod. Ashburnham 1697 Fig. 2. The suposed autograph of Nicolaus Copernicus. Cod. Ashburnham 1967

i f

*■*

Rye. 3. Autograf M ikołaja Kopernika: list do Jana Danityiszka z 27 V I 1541 (Staats bibliothek der Stiftung Preussisoher Kulturbesitz oraz Deutsche Staatsbibliothek,

Berlin)

Phc. 3. Co6cTBeHHopy*masi no^riHCb HHKOnaa KonepHHKa, 1541 r.

(6)

Florencki rzekomy autograf Kopernika 293

ce astronomiczne króla Alfonsa obliczone są na południk Toledo. W oma wianym tu rękopisie pisarz, obok pierwotnych (ważnych dla Toledo) da nych wyjściowych (radices), umieścił od razu ich wartości zredukowane na południk paryski ¡(pod nagłówkiem Radix reducta ad Parisius).

Zrozumiałe są więc zastrzeżenia co do autentyczności autografu Ko* pernika, skoro znajdujemy go we francuskim rękopisie, który na obec ne miejsce w Laurencjanie dotarł poprzez zbiory Libriego.

Rozważmy teraz sam autograf. Jest on pisany zgodnie z ortografią znaną z późniejszych lat życia Kopernika. Zwraca jedinaik uwagę niespo tykane nigdzie indziej końcowe długie i w nazwisku. Co ważniejsze, po za 'zmianą przypadku (dopełniacz zamiast mianownika), podpis ma po stać identyczną z autografem Kopernika na liście do Dantyszka z 27 V I

1541 (ryc. 3). List ten, przechowywany w berlińskiej Bibliotece Państwo wej, reprodukowany był już kilkakrotnie 7, lecz po raz pierwszy właśnie w 1843 r. w P aryżu 8.

Taka zbieżność dat i okoliczności prowadzi do oczywistej konkluzji: podpis Kopernika w rękopisie Cod. Ashburriham 1697 jest falsyfikatem. Fałszerstwo zostało dokonane w latach 1843— 1845 w Paryżu, przy czym za wzór służyło facsimile autentycznego podpisu Kopernika z 1541 r.

(DJIOPEHTHHCKHń MHHMfcIH A B T O rP A ® HHKOJIAH KOIIEPHHKA

B Ô HÔJiHOTeKe Meflmeo-JIaypcHimaHa b o <t>nopemxm x p a m iT c a n e p ra M e H T H b iił K ofle Kc H3X V b . Tabulae astronomicae Alphonsi regis( c h t h . Cod. Ashburnham 1697),H a n e p B O lł c r p a m m e K O T o p o r o n o M e in e H aBTorpa<i> K o n e p H H K a ( p a c . 1 h 2) . Kofleicc n p H H a fljie a c a n n a p ic K C K O H K o n n e K U H H r . J I h6-

pH, K O T o p y io b 1847 r. K y n im J io p fl A m6ep H X3M , a B jio c jie flC TB H H H Ta Jib H iiC K oe n p a B iix e jib C TB O n p n o6p e jio ee f l r a (J ijio p c h t h h c k o h ÔKÔjmoxeKK. n o m h c h h io aBTOpa, srox a B x o rp a tjj aB jra e xca <J)a jn.cH $ H K a TO M , y B e H H iH B n n iM h h c jio <ł>ajn>iHHBbix np e B e H X H B H b ix ou ie no K , o Ô H a p ya ce H H b ix yxce p a H e e na i H x y n M u a x n H C T a x M H o r n x pyxoimcea H3 K o jin e K u r a JlH Ô p ja ( n p H M e ia ia ie 5). 0 6 s t o m C B H fle T e jib C T B y io T : n a p ra c c K o e rrpoHCxoacfleHHe p y K o n a c H Tabulae h 6o J ib m o c c x o ^ c t b o M ea tfly m m m m m a B T o rp a tfio M h c o S c x B e H H o p yH H O it n o f lt m c b jo K o n e p H H K a , O T H o c a m f H c a k n o c jie flH H M r o f la M e r o 3k h3H H ( p n c . 3). O a K C H M H Jie a -ro ii n o f lm iC H 6b u io H3fla H O b napmse b 1843 r. (n p H M e -

'tasrn 8).

T H E S U P P O S E D F L O R E N T IN E A U T O G R A P H O F N IC O L A U S C O P E R N IC U S In the Biblioteca Mediceo-Laiureoziana at Florence, there is a fifteenth- -century parchment codex, Tabulae astronomicae Alphonsi regis (sig. Cod. Ash burnham 1697) whose sheet one recto shows an autograph of Copernicus (fig. 1 and 2). The codex originates from the Paris collection of G. Libri, sold in 1847 to Liord Ashburnham and bought later on by the Italian -govornment for the Florence library. The author thinks the autograph of Copernicus is a falsification, adding to the quantity of falsified notes of provenance which have been ascertained formerly in a number of titles within the collection of G. L ibri (footnote 5). Testi mony thereof are: the Parisian origin of the manuscript Tabulae as w ell as the visibly striking identity of the supposed autograph and of Copernicus’s authentic signature from the last years of his life (fig. 3), the facsimile of which signature had

been published in Paris in the year 1843 (footnote 8).

7 Zob. np.: J. W a s i u t y ń s k i , Kopernik, twórca nowego nieba. W arszaw a 1938, ilustr. przy s. 465.

8 W publikacji: Isographie des hommes célèbres [...]. T. il1. Paris '1843. Por.: H. B a r a n o w s k i , Bibliografia kopernikowska. W arszawa 1958, s. 49, poizycja 2Q.