Pionowy uk³ad jaskiñ krasowych na górze Po³om w Górach Kaczawskich
(Sudety)
Wojciech Rogala*
A vertical distribution of karst cave systems in the Po³om hill (Kaczawskie Mts., Sudetes, SW Poland). Prz. Geol., 51: 238–240. S u m m a r y. According to the accepted hypothesis of karstic development in the Po³om hill, the cave system formed in three phases cor-responding to three morphogenetic cycles, each resulting in regional planation. The caves were claimed to be arranged into three altitudinal cave levels. New cave inventory accomplished in 1996–2000 provided morphometric data on 37 caves with total length of almost 3000 m, which means a ten time increase in relation to the data available previously. The new comprehensive picture does not confirm the existence of three cave levels in the supposed altitude ranges. The actual spatial arrangement of cave galleries, with verti-cal caves predominating, points to an evolutionary history which reflects continuous relief differentiation rather than discrete planation cycles. Deciphering the age and geomorphological history of the karst system on the Po³om hill may provide important clues to the reconstruction of palaeogeographic evolution of the entire West Sudetes.
Key words: Sudetes, karst, caves, geomorphological evolution, Cainozoic
Góra Po³om (667 m n.p.m.) po³o¿ona jest w Sudetach, we wschodniej czêœci Zachodniego Grzbietu Gór Kaczaw-skich, 15 km na wschód od Jeleniej Góry (ryc. 1). Po³om zbudowany jest ze ska³ wêglanowych — wapieni krystalicznych, marmurów dolomitycznych oraz dolomi-tów krystalicznych, z przewarstwieniami ³upków serycyto-wych. Kambryjski wiek tych ska³ okreœlony zosta³ na podstawie zachowanych skamienia³oœci (Gunia, 1967). Wapienie, o mi¹¿szoœci do 500 m, s¹ u³awicone i sfa³dowa-ne. Zapadaj¹ w kierunkach N i NNW pod zró¿nicowanymi k¹tami, przewa¿nie mieszcz¹cymi siê pomiêdzy 45 a 80° lub lokalnie stromo (60–80°) na S (Baranowski & Lorenc, 1981). Ska³y te s¹ silnie spêkane; najczêœciej obserwowane kierunki spêkañ to WNW–ESE, NW–SE i NE–SW. Sk³ad chemiczny wapieni i dolomitów jest zró¿nicowany. By³ on, obok cech teksturalnych, podstaw¹ wyró¿nienia 7 litoty-pów wapieni (Lorenc, 1985, ryc. 1). Zawartoœæ CaO waha siê od 36 do 54%, przy zawartoœci czêœci nierozpuszczal-nych dochodz¹cej do 20% (Pulina, 1977; Lorenc, 1985).
Celem niniejszego artyku³u jest przedstawienie piono-wego uk³adu poznanych w Po³omie jaskiñ oraz dyskusja cyklicznego rozwoju zjawisk krasowych w œwietle dokonywanych rekonstrukcji paleogeograficznych Sude-tów. Przyjmowany do niedawna model rozwoju rzeŸby Sudetów w kenozoiku w postaci trzech cykli
morfogene-tycznych odpowiedzialnych za powstanie trzech
powierzchni zrównañ, znajdowa³ potwierdzenie w
przestrzennym uk³adzie form krasowych na górze Po³om (Pulina, 1977). Jednak¿e podnoszona ostatnio krytyka tego modelu oraz znacz¹cy postêp w poznaniu zjawisk kraso-wych Po³omu w ostatnim dwudziestoleciu sk³ania do ponownego przeanalizowania uk³adu form krasowych pod k¹tem jego zastosowania do odtworzenia paleogeograficz-nego rozwoju Sudetów. Kras, w szczególnoœci osady kra-sowe, traktowane by³y czêsto jako „czarna skrzynka œrodowiska” i wykorzystywane do rekonstrukcji paleoge-ograficznych (G³azek, 1973; G³azek & Szynkiewicz, 1987; Bosak, 1995). Formy krasowe, a zw³aszcza przestrzenny ich uk³ad oraz stosunek do form powierzchniowych
rów-nie¿ s³u¿y³y ju¿ takim analizom (Rudnicki, 1967; Palmer, 1987).
Dotychczasowe pogl¹dy na rozwój krasu Po³omu Formy i osady krasowe na górze Po³om opisywane by³y od koñca XVIII w. (Jaskinia Po³udniowa), daj¹c pocz¹tek naukowym badaniom krasu sudeckiego (Kowal-ski, 1954). Poznawaniu i dokumentowaniu form krasu pod-ziemnego sprzyja³a eksploatacja wapieni prowadzona tu od koñca XVIII w., a na skalê przemys³ow¹ w ogromnym kamienio³omie za³o¿onym w 1893 r. (Czerwiñski & Mazurski, 1990).
W latach 20. i 30. XX w. formy krasowe Po³omu by³y intensywnie badane pod k¹tem faunistycznym, paleontolo-gicznym i archeolopaleontolo-gicznym. Znaleziono tu wówczas dowody pobytu cz³owieka w jaskiniach (Zotz, 1939). Zotz przedstawia równie¿ pierwsze pogl¹dy dotycz¹ce wieku i genezy Jaskini Wschodniej, po³o¿onej 642 m n.p.m. i 290 m nad dnem doliny Kaczawy. Na podstawie badañ namuliska w jaskini, zawieraj¹cego ¿wiry sk³adaj¹ce siê m.in. z oto-czaków granitów karkonoskich przyjmuje on, ¿e Jaskinia Wschodnia powsta³a w wyniku dzia³alnoœci podziemnej rzeki, p³yn¹cej na poziomie ówczesnego dna doliny Kacza-wy, a znalezione w niej ¿wiry s¹ odpowiednikiem ¿wirów najwy¿szego, plioceñskiego tarasu rzecznego. Za tak¹ hipotez¹ mia³y równie¿ przemawiaæ znalezione koœci zwierzêce, nosz¹ce œlady obtoczenia przez tê podziemn¹ rzekê. Ten ostatni argument nie spotka³ siê jednak z akcep-tacj¹ (Kowalski, 1954). Z innych prac wymieniæ nale¿y artyku³ Hellera (1937), który znalezion¹ w Jaskini Po³udniowej w 1904 r. brekcjê kostn¹ datowa³ na m³odszy pliocen.
W póŸniejszym czasie, a¿ do odkrycia Jaskini NiedŸ-wiedziej w Kletnie w 1966 r., kras Po³omu by³ podstawo-wym obszarem badawczym dla speleologów zajmuj¹cych siê krasem sudeckim. Wiêkszoœæ poznanych wówczas jaskiñ sudeckich zosta³a odkryta w Po³omie w wyniku eks-ploatacji wapieni na niespotykan¹ w pozosta³ych czêœciach Sudetów skalê.
Intensywne badania krasu góry Po³om prowadzono na pocz¹tku drugiej po³owy XX w. (Pulina, 1957, 1959a, b). Podsumowanie wyników tych badañ zosta³o
opublikowa-*Instytut Geograficzny, Uniwersytet Wroc³awski, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw; rogala@atmoterm.pl
ne w 1977 r., w pracy przedstawiaj¹cej stan poznania krasu sudeckiego oraz m.in. przyjmowan¹ do dziœ hipotezê cyklicznego rozwoju zjawisk krasowych w Po³omie. Istot¹ tej hipotezy jest „uporz¹dkowanie form krasowych, które wyra¿a siê œcis³ym powi¹zaniem wiêkszych form powierzchniowych z jaskiniami oraz przyporz¹dkowanie tych zjawisk trzem horyzontom jaskiñ, koresponduj¹cych z powierzchniami zrównañ” (Pulina, 1977, s. 16). Pogl¹d taki poparty zosta³ obserwacjami krasowych form powierzchniowych (Pulina, 1959b) oraz danymi z 10. zna-nych wówczas jaskiñ, o ³¹cznej d³ugoœci korytarzy wynosz¹cej 290 m. Obserwowany rozk³ad przestrzenny znanych wówczas pustek krasowych by³ przes³ank¹ do wydzielenia trzech horyzontów jaskiniowych, le¿¹cych na wysokoœciach 620–640, 530–590 i 400–440 m n.p.m., co mniej wiêcej odpowiada wysokoœciom wzglêdnym 260–280, 150–210 i 30–70 m (ryc. 2), zinterpretowanych jako podziemny odpowiednik trzech horyzontów rzeŸby wyznaczonych w Sudetach Zachodnich przez Jahna (1953).
W wyniku takiej interpretacji postawiono hipotezê powstania jaskiñ Po³omu w trzech zasadniczych cyklach, odpowiedzialnych za powstanie trzech horyzontów jaski-niowych. Poszczególne poziomy jaskiniowe powstawaæ mia³y na poziomie odpowiadaj¹cym wysokoœci ówczesne-go dna doliny. W œwietle tej hipotezy, wraz z pog³êbianiem doliny w wyniku kolejnych faz erozji nastêpuj¹cych po fazach wypiêtrzania masywu, kolejne poziomy jaskiniowe wy³¹czane by³y z obiegu wody, staj¹c siê œwiadkami po³o¿enia dna doliny w okresie ograniczonej erozji wg³êbnej i formowania siê „powierzchni zrównania”. Wiek powstania poziomów jaskiniowych okreœlono na: „górna kreda, starszy paleogen, m³odszy paleogen i neo-gen” (Pulina, 1977, s. 16). Za takim wiekiem przemawiaæ mia³y znalezione osady, spoœród których najstarszymi by³y datowane 40 lat wczeœniej osady kalcytowe, z kopaln¹ faun¹ uznan¹ za górnoplioceñsk¹ (Heller, 1937), pod którymi opisano ¿wiry zawieraj¹ce granity karkonoskie (Zotz, 1939) i silnie roz³o¿on¹ chemicznie brekcjê ska³ kaczaw-skich (Pulina, 1977). Podany wiek horyzontów jaskinio-Wojcieszów Wojcieszów Po³om 667 Po³om 667 1418 20 3 9 6 36 34 32 27 12 25 2613 5 16 24 19 28 22 31 0 500 m wapienie litotypu C lithotype C limestones wapienie litotypu A lithotype A limestones wapienie litotypu D1 lithotype D1 limestones wapienie litotypu D2 lithotype D2 limestones ska³y niekrasiwiej¹ce non-karstic rocks kamienio³omy quarries WROC£AW 1
Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badañ oraz po³o¿enie otworów wiêkszych jaskiñ na tle szkicu budowy geologicznej wychod-ni wapiewychod-ni wg Lorenca, 1985; numery oznaczaj¹ po³o¿ewychod-nie otworów jaskiñ: 1 — Wschodnia, 3 — Naciekowa, 5 — Za Sztolni¹, 6 — G³êboka, 9 — Aven w Po³omie, 12 — Komino-wa, 13 — Po³udnioKomino-wa, 14 — Pó³nocna Ma³a, 16 — Wysoka, 18 — Pó³nocna Du¿a, 19 — Nad Skrajni¹, 20 — Szczelina Wojcieszowska, 22 — Wa³brzyska, 24 — Œrodkowa, 25 — Jasna, 26 — GwiaŸdzista, 27 — Kryszta³owa, 28 — Porcela-nowa, 31 — B³otna, 32 — Pajêcza, 34 — Nowa, 36 — Stud-nia Pod Now¹
Fig. 1. Location of the study area and distribution of entrances larger caves in relation to the geological structure of limestone outcrop area of the Po³om hill (geology according to Lorenc, 1985); Numbers show location of cave entrances
400 500 600 700
0 400m
alluwia i osady glacjalne
alluvial and glacial deposits
marmurt wojcieszowski Wojcieszów marbles ³upki krystaliczne crystalline schists jaskinie caves Baraniec 723 Baraniec 723 Po³om 723 Po³om 723 Mi³ek 565 Mi³ek 565 Dolina Kaczawy Kaczawa Valley
Ryc. 2. Hipoteza rozwoju jaskiñ Po³omu w trzech cyklach koresponduj¹cych z cyklami morfogenetyczny-mi — za Pulin¹ (1977) Fig. 2. The hypothesis of the Po³om hill cave system development in three stages, according to the concept of morphogenetic cycles — by Pulina (1977)
wych zosta³ zatem okreœlony bardziej na podstawie zaproponowanego przez Jahna (1953) modelu rozwoju powierzchni rzeŸby i daty powstawania poszczególnych powierzchni zrównañ, ni¿ analizy form i osadów je wype³niaj¹cych.
Stosunkowo dobre poznanie krasu Po³omu na tle ca³ego krasu sudeckiego sprawi³o, ¿e po opracowaniu modelu rozwoju krasu dla Po³omu, góra ta by³a traktowana jak reper oddaj¹cy charakter zjawisk krasowych w ca³ych Sudetach, a zjawiska krasowe w innych czêœciach Sudetów by³y interpretowane w myœl pogl¹dów wypracowanych na podstawie badañ prowadzonych na Po³omie (Koz³owski, 1989).
Metody i wyniki badañ
Od 1977 r. stan poznania krasu Po³omu uleg³ du¿ym zmianom. W ostatnim dwudziestoleciu przy prowadzeniu eksploatacji wapieni odkryto ponad dwadzieœcia jaskiñ o ³¹cznej d³ugoœci korytarzy ok. 2700 m. Potencjalny mate-ria³ obserwacyjny powiêkszy³ siê zatem dziesiêciokrotnie, dziêki czemu mo¿liwe sta³o siê uzyskanie dok³adniejsze-go, statystycznego rozk³adu pionowego korytarzy jaski-niowych w Po³omie.
Zgodnie z modelem rozwoju poziomów jaskiniowych, w którym kolejne poziomy wy³¹czane s¹ z obiegu wraz z pog³êbianiem doliny w wyniku nastêpuj¹cych po sobie faz erozji, poszczególne horyzonty jaskiniowe powstaj¹ na poziomie odpowiadaj¹cym wysokoœci den dolin. W syste-mie rozwijaj¹cym siê wed³ug tego modelu przewa¿aæ
powinny poziome lub lek-ko nachylone zgodnie z nachyleniem dna doliny korytarze jaskiniowe o niewielkim przedziale wysokoœci (Bögli, 1978; Palmer, 1987; Ford, 1988). W przypadku bar-dziej skomplikowanych warunków litologiczno-strukturalnych (np. zmien-noœæ litologiczna i du¿e
upady ska³) przebieg
poszczególnych
pozio-mów mo¿e byæ zaburzony. Przedzia³ wysokoœci wystê-powania korytarzy w
okre-œlonym poziomie jest
wówczas wiêkszy, a stosowanie kryterium hipsometrycznego utrudnione. Korytarze jaskiniowe mog¹ mieæ wtedy sto-sunkowo du¿e nachylenie, ale cechuj¹ siê naprzemienn¹ zmian¹ kierunku upadu tak, ¿e œrednie nachylenie poszcze-gólnych ci¹gów jaskiniowych jest niewielkie i odpowiada nachyleniu dna doliny (Bögli, 1978; Ford, 1988). Hory-zonty jaskiniowe by³y identyfikowane na podstawie przekrojów przez systemy krasowe (Rudnicki, 1967; Palmer, 1987). W niniejszej pracy, z uwagi na analizê obszaru krasowego o niewielkim rozprzestrzenieniu, do iloœciowej identyfikacji horyzontów jaskiniowych zaproponowano statystyczn¹ ana-lizê czêstoœci wystêpowania korytarzy jaskiniowych w zale¿noœci od wysokoœci, wspart¹ analiz¹ zestawienia przekrojów najwiêkszych jaskiñ Po³omu.
Dane potrzebne do zestawieñ morfometrycznych uzyskano z kilku Ÿróde³. Dla jaskiñ dostêpnych dla badañ terenowych w latach 1996–1998 wykonano pomiary inwentaryzacyjne (Rogala, 1998), których rezultatem s¹ plany i przekroje jaskiñ, w ca³oœci zamieszczone w pracy magisterskiej Wojtonia (1998). Dla dwóch jaskiñ odkrytych po 1998 r. (Jaskinia Kryszta³owa, Jaskinia Zimowa) oraz dla jaskiñ niedostêpnych lub zniszczonych przed 1996 r. do zestawieñ wykorzystano dane publikowane (Kowalski, 1954; Pulina, 1957, 1977, 1996; Rojek, 1985; Furtak, 2000). W ten spo-sób zebrano dane o 37 jaskiniach Po³omu o ³¹cznej d³ugoœci wynosz¹cej ok. 3000 m.
Nastêpnie okreœlono d³ugoœæ korytarzy ka¿dej z anali-zowanych jaskiñ, przypadaj¹c¹ na kolejne 10-metrowe prze-dzia³y wysokoœci bezwzglêdnej i wzglêdnej nad dno doliny Kaczawy, od 350 m n.p.m. do 670 m n.p.m. Przyporz¹dko-wanie to wykonano na podstawie planów i
prze-krojów poszczególnych
jaskiñ, a w przypadku jaskiñ zniszczonych, dla których nie ma
szcze-gó³owej dokumentacji,
wykorzystano równie¿ ich opisy, oszacowuj¹c udzia³
d³ugoœci korytarzy w
poszczególnym przedziale wysokoœci. Kolejnym kro-kiem by³o ³¹czne zestawie-nie d³ugoœci wszystkich
0 50 100 150 200 250 300 350 430 450 470 490 510 530 550 570 590 610 630 650 wysokoϾn.p .m.[m] elevation abo vesealevel[m]
sumaryczna d³ugoœæ udokumentowanych korytarzy jaskiniowych [m]
length totals of cave passages [m]
na podstawie danych z 1977 roku
based on data from 1977
na podstawie danych z 2001 roku
based on data from 2001
Ryc. 3. Rozk³ad d³ugoœci poznanych korytarzy jaskiniowych w Po³omie, w zale¿noœci od wysokoœci n.p.m. Seria ciemna na podstawie danych z 1977 roku, seria jasna na podstawie danych z 2001 r. Fig. 3. Length totals of cave passages in the Po³om hill in 10 m high altitude ranges. Dark series based on data avaiable in 1977, light series based on data added till 2001
[m] 600 650 550 500 450 400 14 18 20 3 1 9 6 36 34 32 27 12 25 26 13 5 16 24 19 28 22 31
Ryc. 4. Zestawienie przekrojów najwiêkszych jaskiñ Po³omu, na tle przekroju poprzecznego przez wzgórze. Numeracja jaskiñ zgodna z objaœnieniami pod ryc. 1
Fig. 4. Cross-sections of largest caves in the Po³om hill shown against the outline of the hill section profile. The caves are numbered as in Fig. 1
znanych korytarzy jaskiniowych w kolejnych 10-met-rowych przedzia³ach wysokoœci (ryc. 3).
Na podstawie udzia³u sum d³ugoœci korytarzy jaskinio-wych w poszczególnych przedzia³ach wysokoœciojaskinio-wych wydzieliæ mo¿na piêæ przedzia³ów o wzglêdnie wiêkszej sumarycznej d³ugoœci korytarzy jaskiniowych: 620–630, 570–580, 540–560, 520–530 i 460–470 m n.p.m. (podob-nego wyró¿nienia dokonaæ mo¿na na podstawie wysokoœci wzglêdnej), które — z wyj¹tkiem przedzia³u najwy¿szego — nie odpowiadaj¹ poziomom wydzielonym przez Pulinê (1977). Z uwagi jednak na charakter obserwowanych kory-tarzy — co ilustruje ryc. 4 — nie mog¹ byæ one traktowane jak poziomy jaskiniowe. W obrazie przedstawionym na wykresie przede wszystkim jednak zaznacza siê szeroki przedzia³ 460–580 m n.p.m., w obrêbie którego wystêpuje zdecydowana wiêkszoœæ poznanych korytarzy jaskinio-wych Po³omu. Czêœciowo t³umaczyæ to mo¿na faktem, ¿e na tych wysokoœciach jest najwiêksza powierzchnia sztucznych ods³oniêæ (najbardziej rozleg³y poziom eksplo-atacyjny VI ma sp¹g na rzêdnej ok. 540 m n.p.m.), a tym samym najlepsze warunki do eksploracji i inwentaryzacji jaskiñ. Na wykresie zosta³ zamieszczony równie¿ odpo-wiedni rozk³ad uzyskany dla jaskiñ znanych w 1977 r., tj. w czasie konstruowania hipotezy „horyzontów jaskiniowych”. Argumentów w dyskusji nad uk³adem form i histori¹ rozwoju krasu Po³omu dostarczaj¹ równie¿ bezpoœrednie obserwacje kszta³tu i charakteru korytarzy jaskiniowych. W jaskiniach Po³omu przewa¿aj¹ korytarze o du¿ym i bar-dzo du¿ym nachyleniu oraz studnie (ryc. 4). Korytarze
naj-wiêkszych z nich cechuj¹ siê upadami ok. 30–70o, np.
Jaskinia GwiaŸdzista: 13–63o, Jaskinia Jasna 30–65o (Puli-na, 1996), jaskinia Pó³nocna Wielka 30o, co mniej wiêcej odpowiada upadom warstw wapieni obserwowanych w otoczeniu jaskiñ (por. Baranowski & Lorenc, 1981). Pozio-me lub prawie pozioPozio-me korytarze najczêœciej zosta³y udo-kumentowane na wysokoœci ok. 620 m n.p.m. (Jaskinia Wschodnia, Naciekowa) oraz miêdzy 520–550 m n.p.m. (np. w Jaskini Porcelanowej, Szczelinie Wojcieszowskiej, Jaskini Wa³brzyskiej). W tym drugim przypadku nie ma jednak wyraŸnych przes³anek aby traktowaæ te korytarze jako pozosta³oœci „horyzontu jaskiniowego”, stano-wi¹cego zapis dawnego dna doliny (s¹ to g³ównie w¹skie, nieobszerne korytarze). Co do korytarzy le¿¹cych na wyso-koœci ok. 620 m n.p.m. — ich niewielka iloœæ nie pozwala na jednoznaczne odrzucenie ani potwierdzenie hipotezy o poziomie jaskiniowym.
Dyskusja i wnioski
Badania prowadzone na podstawie zaktualizowanych danych dotycz¹cych hipsometrii i nachylenia korytarzy jaskiñ Po³omu nie potwierdzaj¹ pogl¹du o istnieniu w jego kopule trzech horyzontów jaskiniowych w granicach zaproponowanych przez Pulinê (1977), a zatem korespon-duj¹cych z regionalnymi powierzchniami zrównania. Co wiêcej, w najni¿szym „horyzoncie”, lokowanym w prze-dziale wysokoœci 400–440 m n.p.m. nie poznano jaskiñ. Jak siê wydaje, pionowy rozk³ad 290 m korytarzy jaskinio-wych znanych w czasie konstruowana tej hipotezy móg³ cechowaæ siê dosyæ du¿¹ przypadkowoœci¹; ponadto nie-poprawne by³o zaliczenie do najni¿szego III poziomu
Jaskini Kominowej, której otwór znajdowa³ siê na wysoko-œci 578 m n.p.m. (czyli w obrêbie II poziomu).
Wnioski wyp³ywaj¹ce z analizy wykresu d³ugoœci poznanych korytarzy jaskiniowych w zale¿noœci od wysokoœci potwierdzane s¹ równie¿ przez obserwacje poczynione wewn¹trz masywu. Zdecydowana wiêkszoœæ korytarzy jaskiniowych w Po³omie ma charakter upadowy lub piono-wy. Bardzo ma³o jest korytarzy poziomych, ma³o o nie-wielkim nachyleniu.
Dyskutuj¹c przyczyny obserwowanego uk³adu koryta-rzy jaskiniowych w Po³omie zaznaczyæ trzeba, ¿e w nie-których przypadkach ³atwo wykazaæ litologiczne lub strukturalne (por. Ford & Williams, 1989) uwarunkowania powstania poszczególnych jaskiñ, jak np. kontakt wapieni i ³upków w jaskiniach Za Sztolni¹, Ostrych Kantów i Zaciskowej (Pulina, 1996), spêkania miêdzywarstwowe w jaskiniach: Pó³nocnej Du¿ej (Pulina, 1996) i Naciekowej (Pulina, 1957), pionowa szczelina w jaskiniach Jasnej i Aven w Po³omie (Pulina, 1996). Obserwacje Puliny (1977) oraz innych autorów (Rojek, 1985; Pulina, 1996) ukazuj¹
przyk³ady strukturalnych uwarunkowañ powstania
poszczególnych korytarzy jaskiniowych, nie s¹ jednak wystarczaj¹ce do wyjaœnienia warunków rozwoju ca³ego systemu krasowego tego wzgórza. Na podstawie przyto-czonych przyk³adów, wstêpnej analizy planów i przekro-jów jaskiñ oraz ich zestawienia (ryc. 4) stwierdziæ wiêc mo¿na, i¿ zdecydowana wiêkszoœæ korytarzy jaskiniowych cechuje siê stromymi upadami, co do kierunku i wielkoœci podobnymi do upadu warstw wapieni. Mog³oby to sugero-waæ istnienie poziomów jaskiniowych, których przebieg uwarunkowany jest litologi¹ ska³ (por. Ford, 1988). Tej sugestii przeczy jednak silne spêkanie ska³, które — przy za³o¿eniu d³u¿szej stabilizacji zwierciad³a wód — powin-no stymulowaæ horyzontalny rozwój form jaskiniowych. Do tej pory nie wykonano jednak wystarczaj¹cej, sta-tystycznej analizy strukturalnych uwarunkowañ rozwoju koryta-rzy w skali ca³ego Po³omu, ostatecznie weryfikuj¹cej tê hipotezê.
Analizy wymaga równie¿ ogólny rozk³ad wystêpowa-nia jaskiñ w Po³omie w zale¿noœci od warunków litologicz-nych. Za istnieniem takiej zale¿noœci przemawia wystêpowanie otworów jaskiñ g³ównie w okreœlonych czêœciach wzgórza, zbie¿nych z wystêpowaniem wapieni litotypu C, w mniejszym stopniu typu A, o du¿ych zawar-toœciach CaO, wyró¿nionych przez Lorenca (1985) oraz brak poznanych otworów wiêkszych jaskiñ w wapieniach typów D1 i D2 (ryc. 1). Obszary koncentracji jaskiñ, okre-œlone przez Pulinê (1977) jako „strefy skrasowienia” wystêpuj¹ w po³udniowej oraz œrodkowej czêœci wzgórza i równie¿ czêœciowo koresponduj¹ z zasiêgiem wystêpowa-nia litotypu C i A. Przy stromych upadach wapieni i ich du¿ym zró¿nicowaniu litologicznym, powierzchniowe kartowanie geologiczne, odpowiednie dla otworów jaski-niowych, nie pozwala na ostateczne potwierdzenie
litolo-gicznych uwarunkowañ wystêpowania korytarzy
jaskiniowych.
Zebrane materia³y nie pozwalaj¹ jednoznacznie wypo-wiedzieæ siê o wieku i genezie systemu krasowego Po³omu. Oprócz obserwacji morfometrycznych, konieczne jest przeprowadzenie badañ osadów wype³niaj¹cych oraz szczegó³owej analizy uwarunkowañ genetycznych koryta-rzy, ich zwi¹zku z systemem spêkañ i litologi¹. Na podsta-wie przytoczonych danych uzasadnione staj¹ siê jednak
w¹tpliwoœci co do poprawnoœci paleogeograficznych inter-pretacji rozwoju krasu w innych czêœciach Sudetów, dla których punktem wyjœcia by³ model „trójpoziomowy”. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e rzeczywista historia systemu kra-sowego Po³omu jest bardziej z³o¿ona, a zdecydowana domi-nacja jaskiñ o rozwiniêciu pionowym wskazuje, ¿e przebie-ga³a ona w warunkach ró¿nicowania siê rzeŸby, a nie zaawansowanej planacji. Wniosek ten jest zgodny z najnow-szymi koncepcjami rozwoju rzeŸby regionu. Istnienie w Sudetach Zachodnich trzech ró¿nowiekowych horyzontów rzeŸby i form rzeŸby wieku paleogeñskiego jest bowiem od pewnego czasu kwestionowane, a nowsze badania akcentuj¹ raczej rolê sta³ego ró¿nicowania siê rzeŸby erozyjno-denuda-cyjnej w warunkach tektonicznej aktywnoœci pod³o¿a (Oberc, 1975; Migoñ & Potocki, 1996; Migoñ, 1998, 1999).
Literatura
BARANOWSKI Z. & LORENC S. 1981 — Pozycja geologiczna wapieni wojcieszowskich wzglêdem serii zieleñcowej (spilitowo-kera-tofirowej) w SE czêœci Gór Kaczawskich. Geol. Sudet., 16: 49–59. BÖGLI A. 1978 — Karsthydrographie und physische Speläologie, Springer–Verlag, Berlin–Heidelberg–New York.
BOSAK P. 1995 — Paleokarst of the Bohemian Massif in the Czech Republic: An overview and synthesis. Int J. Speleology, 24: 3–40. CZERWIÑSKI J. & MAZURSKI K. 1990 — Góry Kaczawskie. Sport i Turystyka, Warszawa.
FORD D. 1988 — Characteristic of dissolutional cave systems in car-bonate rocks. [W:] JAMES N.P. & CHOQUETTE P.W. Paleokarst. Springer, Berlin: 25–57.
FORD D. & WILLIAMS P. 1989 — Karst geomorphology and hydro-logy. Chapman & Hall, London.
FURTAK M. 2000 — Cud nad Kaczaw¹. Jaskinie, 20: 17–18. G£AZEK J. 1973 — Znaczenie zjawisk krasowych dla rekonstrukcji paleogeograficznych i paleotektonicznych. Prz. Geol., 21: 517–523. G£AZEK J. & SZYNKIEWICZ A. 1987 — Stratygrafia m³odotrzecio-rzêdowych i staroczwartom³odotrzecio-rzêdowych osadów krasowych oraz ich
zna-czenie paleogeograficzne. [W:] Problemy m³odszego neogenu i eoplej-stocenu w Polsce. Ossolineum, Wroc³aw: 113–130.
GUNIA T. 1967 — „Cambrotrypa (Tabulata)” z metamorfiku Sudetów Zachodnich. Rocz. Pol. Tow. Geol., 33: 417–427.
HELLER F. 1937 — Revision einer fossilen Fauna aus der Kitzelhohle bei Kauffung. Zentralblatt fur Mineralogie. Geol. u. Paleontol. B.: 241–249. JAHN A. 1953 — Morfologiczna problematyka Sudetów Zachodnich. Prz. Geograf., 25: 51–59.
KOWALSKI K. 1954 — Jaskinie Polski. t. III, PWN, Warszawa KOZ£OWSKI S. 1989 — Budowa geologiczna otoczenia jaskini, [W:] Jaskinia NiedŸwiedzia w Kletnie. Ossolineum, Wroc³aw: 80–118. LORENC S. 1985 — Petrogeneza wapieni wojcieszowskich. Geol. Sudet., 18: 61–122.
MIGOÑ P. 1998 — D³ugookresowa ewolucja rzeŸby denudacyjnej œrodkowej i zachodniej Europy. Podstawowe problemy morfogenezy. Acta Universitatis Vratislaviensis. Stud. Geograf., 25: 1–267. MIGOÑ P. 1999 — Znaczenie g³êbokiego wietrzenia w morfogenezie Sudetów. Prz. Geograf., 71: 59–75.
MIGOÑ P. & Potocki J. 1996 — Rozwój mofrotektoniczny centralnej czêœci Gór Izerskich. Acta Universitatis Wratislaviensis. Pr. Inst. Geo-graf., Ser. A, 8: 69–80.
OBERC J. 1975 — Neotektoniczny rów Rozdro¿a Izerskiego. [W:] Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce, t. 1. Wyd. Geol.: 157–170.
PALMER A.N. 1987 — Cave levels and their interpretation. Nat. Spe-leo. Soc. Bull., 49: 50–66.
PULINA M. 1957 — Jaskinia Naciekowa w Wojcieszowie. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 4: 35–38.
PULINA M. 1959a — Jaskinia Kominowa, Naciekowa, G³êboka, Wysoka. Speleologia, 2: 107–113.
PULINA M. 1959b — Wiek i intensywnoœæ rozwoju zjawisk krasowych w Górach Kaczawskich w okolicy Wojcieszowa. Speleologia, 4: 185–200. PULINA M. 1977 — Zjawiska krasowe w Sudetach polskich. Dok. Geogr. PAN 2–3: 1–119.
PULINA M. (red.) 1996 — Jaskinie Sudetów. PTPNoZ, Warszawa ROJEK P. 1985 — Odkrycia w Sudetach. Taternik, 2: 88–89. ROGALA W. 1998 — Jaskinie Sudetów. Jaskinie, 11: 4–5. RUDNICKI J. 1967 — Geneza i wiek jaskiñ Tatr Zachodnich. Acta Geol. Pol., 17: 521–591.
WOJTOÑ A. 1998 — Aktualny stan krasu podziemnego Sudetów. Pra-ca magisterska. Instytut Geograficzny, Wydzia³ Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Wroc³awski, Wroc³aw.
