Dzieci z symptomem ADHD

Jan Łysek

Dzieci z symptomem ADHD

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (22-23), 108-117

2004

Dzieci z symptomem ADHD

J an Ł y s e k

Pow odem napisania tego tekstu było zapotrzebow anie ze strony studentów stu­ diów zaocznych i stacjonarnych kierunków nauczycielskich. Podczas zajęć, gdy była om aw iana problem atyka trudności i niepow odzeń szkolnych oraz przyczyny

i skutki zaburzeń w sferze em ocjonalnej, studenci często pytali o istotę A DH D . M ając na uw adze potrzeby studentów oraz charakter czasopism a N auczyciel i Szkoła, który n ie je s t zeszytem naukow ym , podjąłem decyzję o napisaniu tekstu w prow adzającego w istotę sym ptom u ADH D. Czym zatem je s t A D H D ?

A D H D (A ttention D eficit H yperactivity D isorder) to zespół nadpobudliw ości psychoruchow ej z zaburzeniam i koncentracji uw agi, zw any zespołem hiperkine- tycznym albo zespołem nadpobudliw ości psychoruchowej.

W Polsce A D H D uznaw ane je s t jak o jednostka chorobow a, ale niew iele z tego w ynika dla praktyki. W iększość dzieci dotkniętych A D H D nie je s t praw idłow o diagnozow ana i odpow iednio traktow ana przez rodziców i nauczycieli. Sytuacja taka m a m iejsce z następujących pow odów ;

braku now oczesnych standardów postępow ania praw nego i zw yczajow ego, małej dostępności do leczenia zp o w o d u lim itów staw ianych przezN aro d o - w y Fundusz Zdrow ia,

braku zarejestrow anych skutecznych i bezpiecznych leków (dopiero w 2003 roku zarejestrow ano w USA pierw szy lek o nazw ie Strattera, który regulu­ je pracę horm onów sterujących em ocjam i i m ożna go podaw ać od 6-roku

życia),

niedoboru specjalistów posiadających w iedzę m erytoryczną oraz niezbędne kw alifikacje do prow adzenia dzieci z sym ptom em ADHD oraz ich rodzin. Pow yższe przyczyny pow odująto, że dzieci, ich rodziny i nauczyciele często nie radzą sobie i funkcjonują w atm osferze porażki i w zajem nych oskarżeń.

W Polsce nie prow adzi się badań statystycznych dotyczących A DH D . Jak w y­ kazują w yniki badań prow adzonych w krajach Unii Europejskiej, 70 % dzieci w ła­ ściw ie prow adzonych w yrasta praw ie całkow icie z tego zaburzenia pod koniec okresu dojrzew ania. D zieci nie objęte w łaściw ą opieką o siąg ająn iższy od sw oich m ożliw ości poziom w ykształcenia oraz są potencjalnym i ofiaram i w ielu zdarzeń,

Jan Łysek - Dzieci z symptomem A D H D

109

a tym sam ym obciążająbudżet firm ubezpieczeniow ych oraz instytucji socjalnych (por. C onsensus statem ent on A D H D , 2002). Jest zatem o co w alczyć.

A DH D w ystępuje na całym św iecie, we w szystkich kulturach. Z aburzenie to je s t rozpoznaw ane u dzieci m ających trw ale w ystępujące objawy, które rozpoczę­ ły się przed 7 rokiem życia. Z espół ten objaw ia się trw ałym i sposobam i zachow a­ nia układających się w charakterystyczną triadę problem ów :

- problem ów z utrzym aniem uwagi, - problem ów z im pulsywnością, - nadm ierną ruchliw ość.

N ależy jed n ak pam iętać, że nie każda zaobserw ow ana nadpobudliw ość psycho­ ruchow a je s t zespołem AD H D . A m erykańskie Tow arzystw o Psychiatryczne za­ proponow ało klasyfikację i ściśle określone kryteria D SM IV, które m u szą być spełnione, aby m ożna było rozpoznać ADH D (por. Diagnostic and Statistic M anual

o f M ental D isorders, 1994, s. 78-85). K ryteria te są następujące:

A ( 1 ) Sześć lub w ięcej z podanych poniżej objaw ów zaburzeń koncentracji uw agi musi utrzym yw ać się przez przynajm niej 6 m iesięcy w stopniu utrud­ niającym adaptację (funkcjonow anie) dziecka bądź w stopniu niew spół­ m iernym do jeg o rozwoju.

Zaburzenia koncentracji uwagi

-dziecko n ie je s t w stanie skoncentrow ać się na szczegółach podczas zajęć szkol­ nych, pracy lub w czasie w ykonyw ania innych czynności. Popełnia błędy w ynika­ ją c e z niedbałości;

często m a trudności z utrzym aniem uw agi na zadaniach i grach; często w ydaje się nie słuchać tego, co się do niego m ów i;

często nie stosuje się do podaw anych kolejno instrukcji i m a kłopoty z dokończe­ niem zadań szkolnych i w ypełnieniem codziennych obow iązków , jed n ak nie z po­ w odu przeciw staw iania się lub niezrozum ienia instrukcji;

często m a trudności ze zorganizow aniem sobie pracy lub innych zajęć;

nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć w ym agających dłuższego w ysiłku um ysłow ego - ja k nauka szkolna lub odrabianie zajęć domow ych;

często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabaw ki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia;

łatw o rozprasza się pod w pływ em zew nętrznych bodźców ; często zapom ina o różnych codziennych sprawach;

(2) Sześć lub więcej z podanych poniżej objaw ów nadruchliw ości i im pulsywno- ści (nadpobudliw ości psychoruchow ej) musi się utrzym yw ać przez przynajm niej 6 m iesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonow anie) dziecka bądź w stopniu niew spółm iernym do jeg o rozwoju.

110

Nauczyciel i Szkota 1-2 2004

Nadruchliwość

-dziecko m a często nerw ow e ruchy rąk lub stóp bądź nie je s t w stanie usiedzieć w m iejscu;

w staje z m iejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach w ym agających spokojne­ go siedzenia;

często chodzi po pom ieszczeniu lub wspina się na m eble w sytuacjach, gdy je s t to zachow anie niew łaściw e - w szkole, w pracy , w dom u;

często m a trudności ze spokojnym baw ieniem się lub odpoczyw aniem ; często je s t w ruchu; „ b ie g a ja k nakręcone” ;

często je s t nadm iernie gadatliw e.

Im pulsywność

-często w yryw a się z odpow iedzią zanim pytanie zostanie sform ułow ane w całości; często m a kłopoty z zaczekaniem na sw oją kolej;

często przeryw a lub przeszkadza innym (np. w trąca się do rozm ow y lub zabaw y).

- В N iektóre upośledzające funkcjonow anie dziecka objaw y zaburzeń koncen­

tracji uw agi lub nadpobudliw ości psychoruchow ej (nadruchliw ości, im pulsyw- ności) ujaw niły się przed 7-rokiem życia dziecka.

- С U pośledzenie funkcjonow ania dziecka spow odow ane tym i objaw am i w y­

stępuje w dw óch lub w ięcej sytuacjach (np. w szkole i w domu).

- D Stw ierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonow ania społecznego,

zaw odow ego lub szkolnego (w zakresie edukacji).

- E O bjaw y u dziecka nie w y stęp u jąw przebiegu przetrw ałych zaburzeń rozw o­ jow ych, schizofrenii lub innych psychoz i nie m ożna ich trafniej uznać za obja­ wy innego zaburzenia psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękow ych, dyso- cjacyjnych lub niepraw idłow ej osobow ości).

D zieci z zespołem nadpobudliw ości psychoruchow ej oraz niedoborem uw agi stanow ią około 3% dzieci w w ieku szkolnym. Ich schorzenie spow odow ane je st odm iennym przebiegiem rozw oju pew nych części mózgu. O bjaw ia się zwykle, gdy dziecko idzie do szkoły, nie uczy się lecz rozrabia, denerw uje i przeszkadza innym. W ina nie leży w w ychow aniu lecz w biochem ii. Symptom om zespołu A D H D m oż­ na przeciw działać. N iezbędna je s t jed n ak pew na w iedza na ten tem at. Przede w szystkim należy rozpocząć od rozpow szechnienia w iedzy dotyczącej zespołu nadpobudliw ości psychoruchow ej i niedoboru uw agi wśród:

- pedagogów i psychologów w celu um ożliw ienia im podejm ow ania w stępnej diagnozy oraz w łaściw ego postępow ania w rozpoznanych przypadkach, - nauczycieli, którzy ja k o pierw si m ająszan sę rozpoznać zespół nadpobudliw o­

ści i pom óc rodzicom w podjęciu dalszych kroków, a sami stosow ać odpow ied­ nie m etody dydaktyczne i w ychow aw cze,

Jan Łysek - Dzieci z symptomem A D H D

- urzędników państw ow ych i sam orządow ych oraz polityków w celu tw orzenia w szkołach odpow iednich w arunków nauki, leczenia i dostępności środków tem u służących,

- psychiatrów dziecięcych i pediatrów w celu um ożliw ienia im podjęcia leczenia oraz uspraw nienia i zw iększenia dostępności skutecznych leków,

- rodziców dzieci dotkniętych zespołem , w zw iązku z przygotow aniem ich do w łaściw ego postępow ania ze sw ym i dziećm i, uw alniając ich od ciężaru w iny za w ychow anie niegrzecznego dziecka, do czego przyczynia się zrozum ienie problem u przez rodziców dzieci bez objaw ów zespołu nadpobudliw ości. Spełnienie pow yższych zadań ułatw i dzieciom z zespołem A D H D ukończenie szkoły, zdobycie zawodu, realizację aspiracji oraz m oże prow adzić do ograniczenia objaw ów ich im pulsyw ności i braku uw agi pow odujących zbyt liczne w ypadki j a ­ kim u legają (por. podstaw ow e założenia Stow arzyszenia Pom ocy D zieciom N ad­ pobudliwym PoNAd).

Z espół nadpobudliw ości je s t najlepiej w idoczny w w ieku szkolnym , gdyż zabu­ rzenia uw agi znacząco w pływ ają na osiągnięcia szkolne i m ożliw ość uzyskania w ykształcenia. N asilenie objaw ów zm niejsza się w raz z w iekiem , a objaw y nadru- chliwości przyjm ująform ę uczucia niepokoju oraz trudności uczestniczenia w zaję­ ciach w ym agających koncentracji. Pow ażnym problem em je s t brak akceptacji ze strony rówieśników. M oże to prow adzić do rozw oju depresji (z tendencjam i sam o­ bójczym i), uzależnienia od papierosów, narkotyków, alkoholu oraz rozw oju osobo­ wości aspołecznej (kłopoty w szkole spow odow ane ciągłym łam aniem zasad) (por. A. K ozłow ska, 1999).

Z espół nadpobudliw ości psychoruchow ej m oże w ystępow ać w trzech formach: - z przew agą zaburzeń koncentracji uw agi - dzieci tzw. „m arzycielskie”, nie m ogą

się skupić, p o trafią pozostać w bezruchu, jeśli w ym aga tego sytuacja; częściej w ystępuje u dziew czynek;

- z przew agą nadpobudliw ości psychoruchow ej - dzieci tzw. „żyw e srebra” , bie­ gają w kółko bez obiektyw nej przyczyny, odpow iednio zm otyw ow ane potrafią skoncentrow ać się na dłużej; częściej w ystępuje u chłopców ;

- typ m ieszany - nasilone objaw y nadruchliw ości i zaburzeń koncentracji uwagi; częściej u chłopców.

N adpobudliw ość psychoruchow a objaw ia się wtedy, gdy dziecko: - biega, skacze, stale się kręci, często bez pow odu, w szędzie je s t go „pełno” , - niechętnie w łącza się do zajęć grupow ych, a jeśli do tego dojdzie, ma trudności

z poczekaniem na sw o ją kolej, przestrzeganiem zasad panujących w grupie, - podczas zajęć w szkole w ychodzi z ław ki, spaceruje po klasie, w ygląda przez

112

N auczyciel i Szkoła 1-2 2 0 04 - zm uszone do p ozostania w jed n y m m iejscu, w ykonuje w iele ruchów w okół

w łasnego ciała, np. m acha nogam i, rusza ram ionam i, skubie w argi, baw i się w łosam i, gryzie ołówki,

- nie je s t w stanie przez dłuższy czas skupić się na zadaniu, zw łaszcza szkolnym (np. rozm aw ia na tem aty nie zw iązane z zadaniem dom ow ym lub p o d byle pretekstem w staje od biurka),

- w trąca się do rozm ów , przeryw a nauczycielom podczas lekcji, odpow iada na pytanie, zanim usłyszy czy przeczyta c a łą je g o treść,

- w szystko je rozprasza podczas odrabiania lekcji (np. przejeżdżający sam ochód), - m a bałagan w pokoju,

- szybko rezygnuje z w ykonyw ania zadania w ym agającego w ysiłku i skupienia, - gubi przedm ioty (np. przybory szkolne),

- zapom ina odrabiać prace dom ow e lub odrabia je niedbale, popełniając w iele błędów,

- nie słucha, co się do niego m ów i, ja k b y było nieobecne,

- łatw o w pada w złość, co przejaw ia się krzykiem lub niszczeniem przedm iotów (np. rysunków , z których nie je st zadow olone),

- reaguje nadm iernym lękiem na w iele sytuacji.

Zespół nadpobudliw ości psychoruchow ej A D H D rozpoznaje się zatem po anali­ zie informacji o rozw oju i zachow aniu się dziecka w dom u, przedszkolu lub szkole. Ale istotne są rów nież lekarskie badanie pediatryczne, konsultacje neurologiczne i psychologiczne z w ykonaniem niezbędnych badań dodatkow ych, np. EEG lub N M R oraz opieka psychiatry dziecięcego, najlepiej w wyspecjalizowanej placówce.

N iezw ykle w ażna je s t tutaj postaw a rodziców i nauczycieli. Rodzice powinni:

- zdobyć um iejętności rozeznaw ania się w różnych sytuacjach i poznaw ać czyn­ niki irytujące dziecko,

- zw ażać oraz niezw łocznie reagow ać na sym ptom y zapow iadające u dziecka stany rozdrażnienia (najw ięcej m ożna w yczytać z w yrazu tw arzy, na której szybko odm alow uje się narastająca frustracja i niem ożność znalezienia w yj­ ścia z sytuacji),

- życzliw ie przypom inać dziecku, by panow ało nad sobą, chociaż czasam i oka­ zuje się konieczne w ybaw ienie go zja k ie jś opresji,

- w sytuacjach trudnych i konfliktow ych na ja k iś czas przestać się nim zajm o­ w ać, ale nie po to, by j e ukarać, lecz by zarów no sobie, ja k i jem u dać czas na ochłonięcie,

Jan Łysek - Dzieci z symptomem A D H D

113

- uprościć styl życia, ograniczyć dopływ bodźców zew nętrznych, gdyż ich nad­

m iar oddziałuje szkodliwie,

- nie daw ać dziecku jednocześnie zbyt dużo zabaw ek,

- daw ać do w ykonania tylko jed n o zadanie, tak długo, aż się z niego w ywiąże, - w prow adzić ustalony (przestrzeganie porządku oraz kolejności zajęć), ale

w m iarę elastyczny, plan zajęć, który da dzieciom poczucie stabilizacji, - dbać o racjonalne żyw ienie rodziny, podając regularnie posiłki bogate w różne

składniki,

- starać się układać dziecko do snu w atmosferze serdeczności, miłości i odprężenia, - podzielić zadania staw iane dziecku na etapy,

- nagradzać dobre postępow anie.

W ażna je s t rów nież pom oc w odrabianiu lekcji. Przed rozpoczęciem w arto spraw ­ dzić, czy dziecko ma:

- cichy i spokojny kącik, z dobrym ośw ietleniem ,

- w yznaczony, stały czas, przeznaczony na odrabianie lekcji,

- potrzebne przybory i m ateriały (książki, zeszyt, długopis, linijkę, cyrkiel, itp.) Warto rów nież zapytać dziecko:

- co je s t zadane,

- czy w ie, co m a zrobić (jeśli nie, należy zasugerow ać, aby skontaktow ało się z kolegą),

- na kiedy m a przygotow ać to zadanie,

- czy potrzebuje specjalnego przygotow ania (w izyty w bibliotece, dostępu do kom putera, itd.),

- czy potrzebuje specjalnych materiałów , - czy ju ż zaczął albo skończył pracę dom ow ą,

- czy je s t to zadanie do w ykonania przez w iele dni (projekt, obserw acja ze śro­ dowiska),

- czy nie w arto byłoby przygotow ać plan działania na kolejne dni, - czy przed klasó w k ą w arto byłoby zrobić podobny próbny test w domu. W razie trudności należy podjąć następujące działania:

- przejrzeć zadanie dom ow e sw ojego dziecka, ale go nie odrabiać,

- na początku roku szkolnego uzgodnić z nauczycielem , ja k ie są w ym agania i zasady dotyczące prac dom ow ych,

- przejrzeć uwagi nauczyciela, dotyczące ju ż odrobionych prac dom ow ych i prze­ dyskutow ać je z dzieckiem ,

114

Nauczyciel i Szkoła 1-2 2004 - spraw dzić ja k najkorzystniej uczy się nasze dziecko,

- w przypadku trudności lub jakichkolw iek w ątpliw ości należy skontaktow ać się z nauczycielem ,

- pochw alić dziecko za dobrze w ykonaną pracę. N atom iast nauczyciel pow inien:

- pom óc skoncentrow ać się n ajed n e j czynności, - inform ow ać, co zdarzy się za chw ilę,

- dać czas na zastanow ienie,

- proponow ać różne m ożliw ości w yjścia z trudnej dla dziecka sytuacji, - chw alić za w szystko, co dobre,

- w ydaw ać polecenia pojedynczo i pow tarzać je kilkakrotnie, - przypom inać o zatrzym aniu się i myśleniu,

- daw ać krótkie etapy pracy do w ykonania,

- nagradzać, choćby za część dobrze w ykonanego zadania, - przypom inać dziecku o jeg o dobrych i m ocnych stronach, kiedy m a zły dzień

(por. T. W olańczyk, A. K ołakow ski, M. Skotnicka, 1999). Przyczynam i w yw ołującym i A D H D m o g ą być:

- czynniki genetyczne (badania w sk azu jąn a udział około 20 genów w patogene­ zie zespołu A D H D ),

- uw arunkow ania psychospołeczne (zaburzone funkcjonow anie rodziny, choro­ by lub zaburzenia psychiczne w rodzinie, uzależnienia u rodziców, brak konse­ kw encji w procesie w ychow aw czym , niezaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka, deficyty neuropsychologiczne),

- czynniki okołoporodow e (urazy, zam artw ica, niepraw idłow y przebieg ciąży; nikotynizm , alkoholizm , narkom ania w okresie ciąży; infekcje, szczególnie w i­ rusow e, w czasie ciąży),

- alergia i nietolerancja pokarm ow a, - zatrucia (np. ołow iem ).

Uważa się jednak, że najw iększe znaczenie m a uw arunkow ane genetycznie pod­ łoże neurobiologiczne zw iązane z budow ą OUN i funkcjonow aniem m onoam in. O d 30 do 50 % krew nych (często rodzice) dzieci z nadp o b u d liw o ścią m iało w dzieciństw ie rozpoznane to zaburzenie, a 71 % krew nych m iało podobny zespół objawów.

Leczenie A DH D odbyw a się poprzez:

- psychoedukację: poradnictw o dla rodziców i nauczycieli, m odyfikow anie p o ­ staw rodzicielskich, psychoterapię indyw idualną (praca z dzieckiem ) - trening:

Jan Łysek - Dzieci z symptomem A D H D

115

zabawy, poznawczy, rozw iązyw ania problemów, kompetencji społecznych, kon­ trolow ania agresji, budow ania poczucia w łasnej w artości,

- zm ianę m etod w ychow aw czych: pozytyw ne w zm ocnienie (chw alenie dziecka za spokojną, skoncentrow aną pracę lub dobre w yniki), zw racanie uw agi na dziecko tylko w sytuacjach, gdy je st niegrzeczne je st nagrodą za jeg o niegrzecz- ność, bo być m oże tylko w tedy rodzice pośw ięcają m u chw ilę uw agi; angażo­ w anie dziecka w drobne prace dom ow e i życie rodziny; pośw ięcanie dziecku w ięcej czasu (w spólne zabaw y, gry, aktyw ny w ypoczynek); terapia w grupie rów ieśników ; terapia rodzin,

- dostosow anie m etod nauczania do m ożliw ości dziecka: częste przerw y w pra­ cy dostosow ane do czasu możliw ej pełnej koncentracji dziecka (krótka m aksy­ m alna koncentracja, częste, ale krótkie przerw y nie angażujące dziecka w inne zajęcia czy zabawy), posadzenie dziecka z nadpobudliw ością w pierwszej ławce, najlepiej ze spokojnym kolegą; uporządkow anie m iejsca pracy (puste biurko, nie rozpraszające uw agi otoczenie), angażow anie dziecka w działania rucho­ we, gdy tylko to je s t m ożliw e (zetrzyj tablicę, przynieś kredę, rozdaj zeszyty), tw orzenie indyw idualnych program ów edukacyjnych,

- farm akoterapię (stosow anie leków pod k ontrolą lekarza).

I chociaż nadpobudliw ość je s t jednym z najczęstszych, najbardziej stałych oraz trudnych w leczeniu zaburzeń zachow ania w w ieku dziecięcym , to system atyczna, cierpliw a i kom pleksow a terapia ukierunkow ana jednocześnie na dziecko i jeg o otoczenie - rodzinę i szkołę, przynosi zw ykle pożądane efekty.

O soby, które m ają do czynienia z dziećm i z sym ptom em A D H D i poszukują inform acji oraz pom ocy, m ogą skontaktow ać się z istniejącym od 1999 roku Sto­ w arzyszeniem Pom ocy D zieciom N adpobudliw ym PoN Ad: W arszawa,

ul. A ndersa 37, m. 59 A, skrytka pocztow a 3 8 ,0 0 -9 5 6 W arszawa, dyżury telefo­ niczne - w torki i czw artki od 10.00 do 12.00 pod num eram i: 0-22-423-17-43 lub

0-602-447-293; spotkania: poniedziałki, godzina 18.00.

Bibliografia cytowana

Consensus statement on ADHD. Eur. Child Adolesc. Psychiatry, 2002, nr 11, s. 96-98. D ia g n o stic a n d S ta tistic M anual o f M ental D isorders. F o u rth E dition. W a­

shington; A m erican Psychiatric A ssociation 1994, s. 78-85; tłum aczenie: M. L iw ska, T. W olańczyk, A. K ołakow ski.

S to w a rzyszen ie P o m o cy D zieciom N adpobudliw ym PoN Ad, p o d sta w o w e z a ­ łożenia, W arszaw a 2001.

116

Nauczyciel i Szkota 1-2 2 0 04 W olańczyk T., K ołakow ski A., Skotnicka M.: N adpobudliw ość psych o ru ch o w a

u dzieci. P raw ie wszystko, co chcielibyście w iedzieć. Lublin 1999.

Bibliografia zalecana

B arker P.: P odstaw y p sy c h ia trii dziecięcej. W arszaw a 1974.

B o g d a n o w ic z M .: P sy c h o lo g ia k lin ic z n a d zie c k a w w ieku p r z e d szk o ln y m . W arszaw a 1985.

Bragdon A. D.: K ied y m ó zg p ra c u je inaczej: A D H D - A lkoholizm - A utyzm -

D EJA VU - D ysleksja - L ew o ręczn o ść - Sluch a b so lu tn y - P a m ięć f o t o ­ g ra ficzn a - S ezonow e za b u rzen ie a fektyw n e - S yn estezja . G dańsk 2003.

H allow ell E .M .: W św ie c ie A D H D . N a d p o b u d liw o ść p sy c h o ru c h o w a . W ar­ szaw a 2003.

H allow ell E.M „ R atey J.J.: W św iecie AD H D . W arszaw a 2003. K aja B.: Zarys terapii dziecka. B ydgoszcz 1998.

K örnender J.: P o stęp y w p sy c h ia trii d zieci i m łodzieży. W: M edycyna P rak­ tyczna. Pediatria 2003, nr 2.

Kozłowska A.: Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego. Warszawa 1996.

N arto w sk a H.: D zie c i n a d p o b u d liw e p sychoruchow o. W arszaw a 1972. N artow ska H.: W ychow anie dziecka nadpobudliw ego. W arszaw a 1986. O buchow ska I.: D ynam ika nerw ic. W arszaw a 1983.

O polska T., Potem pska E.: D zieci nadpobudliw e. Program korekcji zachow ań. C entrum M etodyczne Pom ocy Psychologiczno - Pedagogicznej M inisterstw a E dukacji N arodow ej. W arszaw a 1999.

O rw id M ., Pietruszew ska K.: P sychiatria dzieci i m łodzieży. K raków 1996. Popielarska A.: P sychiatria w ieku rozwojowego. W arszaw a 1989. Prokop J., Schw eizer CH.: N iespokojne dzieci. Poznań 1997. R anschburg R.: Lęk, gniew, agresja. W SiP 1980.

Sarfontein G.: Twoje n a d p obudliw e dziecko. W arszaw a 1999. Sęk H.: Społeczna p sy c h o lo g ia kliniczna. W arszaw a 1993.

Serfonteich G.: Twoje nadpobudliwe dziecko. Poradnik dla rodziców. Warszawa 1999. Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepow odzenia szkolne. W arszawa

1985.

Jan Łysek - Dzieci z symptomem A D H D

W einer I.B.: Z aburzenia psychiczne w ieku dorastania. W arszaw a 1987. Z im bardo P.G., Ruch F.L.: P sychologia i życie. W arszawa 1994.

Bibliografia zalecana w jeżyku angielskim

D ubow itz H., Papas M .A ., Black M .M ., Starr R.H. Jr: C hild neglect: outcom es in high-risk urban preschoolers. Pediatrics, 2002; 109, s. 1100-1107.

H ofstra M .B., van der Ende J., V erhulst F.C.: Child and adolescent problem s predict DSM-1V disoders in adulthood: a 14-year follow -up o f a D utch epide­ m iological sam ple. J. Amer. A cad. Child Adolesc. Psychiatry, 2002; 41, s. 182- 189.

Lipm an E.L., B oyle M .H ., D ooley M .D ., O ffordR .D .: C hild w ell-being in single­ m other fam ilies. J. Amer. A cad.Child. A dolesc. Psychiatry, 2002; 41, s. 75-82. M iller P.M., B yrne H ., H odges A. і wsp.: C hildhood behaviour, psychotic sym p­ tom s and psychosis onset in young people at high risk o f schisophrenia: ear- lyfindings from Edinburgh high risk study. Psychol. M ed., 2002; 32, s. 173- 179.

Schw artz S., Johnson J. J.: P sychopathology o f childhood. Pergam on Press 1985. Sm all L.: T he M inim al Brain D ysfunctions. Free Press 1982.

Turgay A., B inder C., S nyder R., Fism an S.: Long-term safety and efficacy o f risperidone for the treatm ent o f disruptive behaviour disorders in chidren w ith subaverage IQs. Pediatics, 2002; 110: s. 34 - 40.

van de Wiel N ., M atthys W., C ohen-K ettenis P.C., van Engeland H.: Effective treatm ents o f school-aged conduct disordered children: recom m endations for changing clinical and reserch practices. Eur.Child A dolesc. Psychiatry, 2002; 11, s. 79-84.

Summary

ADI-ID is a syndrom e o f psychom otor overrcbclliance and deficiency o f concentration. It affects about 3 % children at school age. The classic symptom is when a child goes to school and he I she docs not learn but m akes trouble, annoys and disturbs. The reason is found in the sp ecific biochem istry, not in the upbringing. A D H D is cau sed by a d ifferen t co u rse o f develo p m en t o f som e areas o f brain. A D H D 's sym ptom s can be counteracted by having the appropriate know ledge o f the subject.