Marian Falski - twórca elementarza polskiego

Piotr Kowolik

Marian Falski - twórca elementarza

polskiego

Nauczyciel i Szkoła 1 (8), 104-112

2000

Piotr Kowolik

Marian Falski — twórca elementarza polskiego

Przełom XIX i XX w ieku to okres w ielkich zm ian w pedagogice. S zczegól­ nie isto tn e zm iany zach o d ziły w zak resie nauczania elem en tarn eg o . Z w iązane to było z w p row adzeniem obow iązku szkolnego, a co za tym idzie o b o w iązk o ­ w ego n au czan ia p o czątkow ego. Z aszła p otrzeba dok o n an ia reform y w p ro g ra ­ m ach i p lan ach tego szczebla nauczania. C elem tej reform y m iało być w łącze­ nie takich treści kształcący ch , któ re o p ró cz techniki czy ta n ia, p isan ia o raz ra ­ chunków zap ew n iały b y p rzy sw o jen ie p o d staw o w y ch w iad o m o ści o o ta c z a ją ­ cym św iecie. G w a ra n to w a ć on e m iały p e łn y ro zw ó j o so b o w o śc i je d n o s tk i. W raz z w prow adzeniem obow iązku szkolnego co raz w ięk sza liczb a d zieci z a ­ częła uczęszczać do szkoły. W zw iązku z tym należało zm odernizow ać istn ieją­ ce m etody nauczania, zw łaszcza w zakresie nauczania początkow ego. Szukano najskuteczniejszych m etod czytania i pisania. W ażnym problem em było to, czy należy uczyć tych u m iejętn o ści razem czy osobno.

N a przełom ie XIX i XX wieku istniało wiele koncepcji dotyczących nauki czy­ tania i pisania. Poszukiwano najskuteczniejszej m etody nauczania tych um iejętno­ ści. Rozwój nauk pedagogicznych i psychologicznych m iał wpływ na tw orzenie się nowych metod nauki czytania i pisania. I tak na przykład psychologia postaci, której twórcy uważali, że świat poznajemy całościowo, przyczyniła się do rozw oju global­ nych m etod czytania.

Potrzeba w prow adzenia reform y program ow ej w nauczaniu elem entarnym istniała rów nież w Polsce, gdyż do tej pory brak było jakichkolw iek zm ian w tym zakresie. Także w Polsce zaczął zaznaczać się w pływ „now ego w ychow ania” na rozwój tego szczebla nauczania, a także na m etody nauczania i w ychow ania. D la­ tego też, nic chcąc p o zo stać w tyle za innym i państw am i Europy, trzeba było w prow adzić zm iany na szczeblu nauczania pow szechnego. R eform a w Polsce m iała dotyczyć przede w szystkim elem entarza, który w myśl idei „now ego w ycho­ w ania” — miał obejmować wszystko co dziecko przeżywa w domu i w najbliższym otoczeniu.

W Polsce nazwa „elem entarz” pojawiła się w XVIII w ieku i oznaczała książkę do nauki czytania i pisania. Na przełom ie XIX i XX w ieku w Polsce istniało kilka elem entarzy. Były wśród nich elem entarze: K. Prom yka „O brazkow a nauka czyta­ nia i pisania” , Jankow skiego „Elem entarz” , „M oja książeczka, nauka czytania i pi­

P io tr K o w o lik — M a r ia n F a ls ki - tw ó rc a e le m e n ta rz a p o ls k ie g o 105

sania,, — ułożona przez nauczycieli szkół podstaw ow ych1. Zadaniem naszych ele­ m entarzy było nauczanie dzieci czytania i pisania. Miały one stanowić dla dzicci pierwszą czytankę, której celem było zachęcenie ich i wprawienie do czytania, a tak­ że rozwijanie umysłu. Istniejące w tym czasie elem entarze układane były stosownie do obowiązujących metod czytania i pisania. Były one zwierciadłem metod egzystu­ jących w dydaktyce XIX i XX wieku w Polsce. W ybitną postacią w polskiej pedago­ gice tego okresu był Marian Falski, znany później powszechnie jako autor elem enta­ rzy. Pierwsze nauki pobierał u matki, która uczyła go wierszyków dla dzieci, czytała książeczki. Jedną z jego najbardziej ulubionych książeczek było „Wiązanie Helenki” Klementyny z Tańskich Hoffm anowcj2. A oto jak w spomina M. Falski sw oją naukę czytania: „ ...z pom ocą matki i posługując się specjalną w skazów ką uczyłem się też początków czytania po polsku z jakiegoś elementarza z długimi kolumnami najwyszu- kańszych sylab — Brzda, Drzda, Krzda — przeznaczonych do sylabizow ania...”3.

Mówiąc o działalności M. Falskiego na polu nauczania elem entarnego, należa­ łoby się zastanowić nad tym, jak doszło do tego, że człowiek z dyplom em inżyniera posiadał tak duże zacięcie pedagogiczne. Co spowodowało, że ułożył on „Elem en­ tarz” , który przetrw ał w Polsce ponad 70 lat, ulegając po drodze tylko pew nym m odyfikacjom . Przypadek sprawił, że ułożył „Elem entarz”. Otóż w czasic pobytu w K rakowie poproszono go, aby zastąpił nauczycielkę przy uczniu; który przez go­ dzinę miał głośno czytać. W łaśnie w tedy „...przysłuchując się temu czytaniu zw ró­ ciłem uw agę na to, że dzieciak niektóre wyrazy odczytyw ał od razu gładko i szyb­ ko, nad innymi mozolił się, składał, z trudem sobie radził...”'1.

W ów czas M arian Falski postanow ił opracow ać nowy system nauczania czy­ tania. Przy pom ocy Ludw iki M ałkow skiej zebrał dużo obrazków, przedm iotów i ilustracji. Dorobił do nich podpisy i rozpoczął próby czytania z dziećmi ze swego podw órka oraz parku krakow skiego. Celem tych prób było spraw dzenie w jakim stopniu m ożna liczyć na to, że dzieci rozpoznają całe wyrazy bez skladania liter i sylab. Prób tych — jak wspomina — przeprowadził z dziećmi bardzo dużo. Na ich podstawie ułożył szkic podręcznika, który miał charakter elementarza. Za początki nauki czytania brał w zory liter pisanych. W zorow ał się na angielskiej m etodzie wyrazowej. Podstaw ą nauki czytania stał się w yraz i zdanie5. W pisaniu zaś punk­ tem w yjścia była now a litera ze w zględu na łatw iejsze opanow anie um iejętności pisania kształtu litery w yodrębnionej, niż związanej z innym i literami w w yrazie. W yraz w prow adzał now ą literę.

1 J. M adeja: Elem entarze, ich rola, dzieje i stan współczesny. K atow ice 1946. 2 M. Falski: Z o kruchów w spom nień. „N ow a Szkoła" 1972, nr 2.

1 Tam że.

4 M. Falski: Elem entarz. „N ow a Szkota” 1960, nr 7 -8 .

5 M. B ober, J. T uzim ek: E lem en ta rze M. F a lskieg o w lata ch 1 9 1 0 -1 9 7 0 . „Ż y cic Szkoły" 1970, nr 9.

106 N a u c z y c ie l i S z k o ła 1 (8) 2 0 0 0

Pierw szy elem entarz M. Falskiego został w ydany w 1910 roku w K rakow ie, pt. „Nauka czytania i pisania dla dzieci”6. Dzięki świeżości i interesującej treści, for­ m ie zew nętrznej, zyskał ten elem entarz dużą popularność na ów czesnym rynku księgarskim. Bohateram i tej pierwszej książeczki dla dzieci byli: Ala, Zofia, Janek oraz pies As. S łow nictw o użyte w elem entarzu było bardzo bogate. W ystąpiły w nim w yrazy zw iązane ze św iatem zw ierząt, roślin, życiem ludzi, ich zajęciam i. A utor wprowadził 28 liter.

W naucc czytania w yodrębnił trzy etapy:

1) odpoznaw anie — dziecko czyta kilka w yrazów odrębnie; 2) zapoznanie z budow ą dźw iękow ą i literow ą wyrazu; 3) doskonalenie w czytaniu i pisaniu nowych wyrazów.

W swoim podręczniku w yodrębnił stronice podstaw ow e, na których w prow a­ dził litery now e oraz stronice służące utrw alaniu now ych liter oraz doskonaleniu czytania7.

Elem entarz został podzielony na trzy okresy. W okresie przedelcm entarzow ym autor umieścił ilustracje, które miały służyć rozwijaniu i doskonaleniu języka dziecka. O kres elem entarzow y — w którym dzieci zapoznaw ały się z now ym i literam i i w reszcie okres poelemcntarzowy, gdzie zamieszczone zostały teksty przeznaczone do sam odzielnego czytania. Były to krótkie czytanki, w ierszyki. O to co pisał na tem at elem entarza M. Falskiego Jan Z borow ski: „...p ierw szą naukę urozm aicił i ożywił, uczynił z niej naukę rozw ijającą umysł d z ie c k a ,... a zarazem cały system nauki czytania i pisania w yzw olił z dotychczasowej rutyny i postaw ił na poziom ie w iedzy w spółczesnej”8.

Poniew aż M. Falski zdaw ał sobie sprawę, że dobór wyrazów w prowadzonych do pierwszego elementarza był niewielki, podjął się wkrótce opracowania „Czytanki poelem entarzowej” . W pracy nad ułożeniem tej książeczki pomagała mu żona. Przy je j pom ocy uktadał teksty rozszerzające słow nictw o elem entarza. K siążeczka ta

ukazała się w 1912 roku, pt. „Pierw sza czytanka dla dzieci o Janku, Ali i Z o si” . A utor badał między innymi wpływ czynników wewnętrznych na rozm iary tek­ stu rozpoznawanego w jednym akcie oraz wpływ znaczenia różnic liter przy rozpo­ znawaniu wyrazów. Interesował się również wpływem indywidualnych właściwości czytelnika na przebieg aktu czytania.

W Polsce niepodległej kontynuow ał studia nad zagadnieniam i dotyczącym i czytania i pisania. Przygotował pracę z teorii nauki czytania i pisania, która zaw ie­ rała cztery tomy:

6 M. Falski: N auka czytania i p isa n ia dla dzieci. K raków 1910.

7 T. W róbel: 6 0 lat elem en ta rzy M. F alskiego. „N ow a Szkota” 1970, nr 10. * J. Zborow ski: 5 0 -lecie e lem entarzy M. F alskiego. „N ow a Szkoła” 1960, nr 7 -8 .

P io tr K o w o lik — M a r io n F a ls ki - tw ó rc a e le m e n ta rz a p o ls k ie g o 1 0 7

1) psychologię czytania i pisania, 2) historię nauczania czytania i pisania, 3) historię elem entarzy i dydaktyki polskiej, 4) historię czytania i pisania.9

Praca ta została całkow icie zniszczona w czasie II w ojny św iatow ej. W 1921 roku ukazało się nowe w ydanie elem entarza, które autor przygotował w Warszawie. Miało ono skrom niejszą szatę i przystosow ane zostało do pow szech­ nego użytku10. Rozszerzony został zasób wyrazów. Autor zmniejszy! liczbę ćwiczeń na rozpoznaw anie wyrazów.

N a prośbę w ładz kierujących ośw iatą dorosłych opracow ał podręcznik dla dorosłych, pt. „Elem entarz dla dorosłych” i jednocześnie na żądanie władz w ojsko­ w ych przygotow ał „Elem entarz dla żołnierzy” 11. Oba elem entarze oparte były na metodzie analityczno-syntetyczno-w yrazow ej. Inny był zasób w yrazów niż w ele­ mentarzu z 1910 r. Teksty dostosowane zostały do zainteresowań i trybu życia tych środowisk. W okresie m iędzywojennym z „Nauki czytania i pisania dla dzieci” ko­ rzystała 1/3 ogółu uczniów klas I. Podręcznik był w ielokrotnie przedrukowywany, a teksty mniej lub bardziej modyfikow ane. D ecyzją ówczesnych w ładz szkolnych w użyciu było kilka innych elem entarzy M. Falskiego. Funkcjonow ał w spólny dla dzieci m iejskich i wiejskich, a także oddzielny dla dzicci miejskich „Elem entarz te­ m atowy dla szkół m iejskich” i „Elem entarz pow iastkowy dla szkół w iejskich” .

W w ydaniach z lat 1910-1957 autor wprowadził liczne zmiany. Dotyczyły one zarów no strony graficznej elementarzy, na przykład wprowadzone zostały barwne ilustracje, zm ieniono w zory pism a, ja k i zmian w treści, na przykład rozbudow ał niektóre tem aty: w prow adził now e tem aty (np. uroczystości państw ow e); zw ięk­ szyła się liczba tekstów drukowanych. Zaszły także zm iany w kolejności w prow a­ dzania liter. W wydaniu z 1949 roku równocześnie były wprowadzone wielkie i małe litery. Ze zm ianam i w elem entarzu m iały ścisły zw iązek uzupełnienia w obrębie ćw iczeń elem entarzow ych. W prow adził do nich w iększą ilość ćw iczeń do nauki czytania i pisania, ograniczył syntezę literowo-głoskową. Tak więc na przestrzeni lat „Elem entarz” , w raz z ćwiczeniam i, ulegał ewolucji.

W „E lem entarzu” ju ż od pierw szych w ydań ukazyw ały się rów nież „W ska­ zówki dla nauczycieli”. Była to swego rodzaju instrukcja dla nauczycieli. Zawierała ona p rzykładow o opracow ane lekcje. Służyły pom ocą nauczycielow i w pracy z elem entarzem . Z adaniem tych przew odników było w yjaśnienie założeń m eto­

9 M. Falski: Elem entarz. „N ow a Szkoła” I960, nr 7 -8 . 10 M. Falski: Elem entarz. Lw ów 1921.

108 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8) 2 0 0 0

dycznych, па których oparte były podręczniki dla uczniów. Przedstaw ić m iały cały tryb postępow ania przy nauce czytania i pisania.

Bardzo istotną pom ocą w pracy z „Elem entarzem ” były barw ne tablice ścien­ ne, które ukazały się w 1935 roku w w ykonaniu Wł. Skoczylasa — grafika, m ala­ rza, rzeźbiarza, twórcy licznych ilustracji książkowych. Tablice te ilustrowały tem a­ ty w prow adzane na lekcjach. Służyły do zapoznania dzieci z now ym i literam i za pośrednictw em w yrazów podstawow ych, do poznaw ania nowych dźwięków. Stały się one niezm iernie pomocne przy nauce czytania i pisania. Ożywiały i urozmaicały tok lekcji. Służyły także kształtowaniu wrażeń estetycznych u dzieci.

N ależałoby także dodać, że tablice te zaw ierały w sobie elem enty polskiego krajobrazu. Służyły również kształtowaniu patriotyzm u u dzieci12.

W 1936 roku ukazało się pierw sze w ydanie ćw iczeń do elem entarza13. Były one w ydane w 6 zeszytach, po 32 strony, w m ałym form acie, dla szkół m iejskich i w iejskich. W trzech zeszytach zostały zaw arte ćw iczenia do nauki pisania i czy­ tania w zakresie 28 liter. Pozostałe trzy służyły opanow aniu małych i dużych liter14. W latach 1945-1955 ćwiczenia do „Elem entarza” nic były wydawane. Dopiero w 1956 roku u k azało się now e w y d an ie ćw iczeń , któ re sk ła d a ło się tylko z dw óch zeszytów.

M. Falski był także autorem „Elem entarza” dla dzieci Polonii za granicą. Główni bohaterowie pierwszej książeczki, z którą stykał się każdy uczeń klasy 1 przez okres praw ie 70 lat, pozostaw ali zaw sze ci sam i. Od pierw szego w ydania w 1910 roku, aż po wydanie z 1957 roku, które miało najpełniejszy kształt, przewijały się postacie Janka, Ali, Zosi i psa Asa.

A utor ukazyw ał dzicci w różnych sytuacjach życiow ych. W I w ydaniu As zajm ował jeszcze niew iele m iejsca, ale ju ż w „Elem entarzu” z 1926 r. — w idzim y go na tle przyrody i w konkretnym środowisku wiejskim .

S łow nictw o we w szystkich w ydaniach „E lem en tarza” zaw sze było ściśle zw iązane ze św iatem roślin, zw ierząt, w arunkami życia człow ieka. W trakcie licz­ nych zm ian i m odyfikacji „E lem entarza” także zm ieniał się zasób słow nictw a. I tak na przykład w pierwszym wydaniu było 200 słów, które miały poznać dzieci.

W 1933 roku słownictw o zostaje poszerzone do 400 słów, a w 1957 r. było ich ju ż 60015.

Zm ianom uległa treść i form a „E lem entarza” . Początkow o w ydaw any był w małym, jednokolorow ym formacie i na gazetowym papierze. Potem pojaw iły się w ydania na papierze lepszym niż gazetowy, w dużym formacie i z kolorowym i ilu­ stracjami.

' 2 Tablice do „ E lem entarza M. F a lskieg o ". „Ruch P edagogiczny” 1932, nr 2.

13 M. Falski: Zadania elem entarzow e dla uczniów klas 1 szko ły pow szechnej. Lw ów -Warszawa 1936, (6 zeszytów dla szkół m iejskich i 6 dla szkół w iejskich).

P io tr K o w o lik — M a r ia n F a ls k i - tw ó rc a e le m e n ta rz a p o ls k ie g o 109 Podobnie było z w ydawanym i do elem entarza ćw iczeniam i. N ajpierw w yda­ w ane były w form ie m ałych zeszycików . Później przybrały kształt 2 zeszytów 0 znorm alizowanym formacie.

R ów nież „W skazów ki dla nauczycieli” na przestrzeni lat zm ieniały wygląd zew nętrzny. Ich treść także ulegała zm ianom . Zostały znacznie rozszerzone i do dziś są w ydaw ane w postaci „P rzew odników m etodycznych do E lem en tarza” 1 osobno do „ćw iczeń” . W ciągu lat treść „E lem entarza” także ulegała m odyfika­ cjom. Była ona zawsze dostosowana do warunków, w których był wykorzystywany „Elem entarz” . Teksty czytanek, wierszyków, inne były w okresie międzywojennym i w okresie powojennym. Zmieniały się także wyrazy podstawowe, na których dzic­ ci uczyły się nowych liter i dźwięków. Należałoby się zastanowić, dlaczego elem en­ tarze M. Falskiego tak długo trw ają w naszej szkole. W ydaje się, że jednym z po­ w odów może być fakt, że książeczka ta ulegała licznym przeobrażeniom , stale roz­ w ijała się i była ulepszana. Zaw sze była dostosow ana do sytuacji społeczno-poli­ tycznej w której j ą wykorzystywano. D ru g ą— jak że istotną przy czy n ą— byt fakt, że autorzy, którzy podejm ow ali się opracow ania nowego podręcznika dla klasy I, nastawieni byli na poprawę podręcznika a nic opracowanie nowego, opartego na in­ nych założeniach m etodycznych.

Przedstaw iona historia pow stania i rozwoju „Elem entarza” nie byłaby pełna, gdyby nic ukazano poglądów autora na prawidłowo ułożony podręcznik dla klasy I. Spraw a ta stanow iła dom inującą pozycję w pracy zaw odowej M ariana Falskiego. Uważał on, że „... elem entarz jak o podręcznik naukow y posiada znaczenie w yjąt­ kowe i każda reform a podnosząca poziom metody czytania i pisania, odgryw a do­ niosłą ro lę...” 16.

Przy doborze w yrazów duże znaczenie przypisyw ał w ym aganiom estetycz­ nym. D otyczyły one przede w szystkim wyrazów w prowadzanych do książeczki za pom ocą obrazka. Ilustracje w jeg o elem entarzach były zaw sze w ykonane przez artystów . F akt ten św iadczył o tym, że autor przyw iązyw ał duże znaczenie do w yglądu estetycznego podręcznika. Dbał o rozwój poczucia piękna u dzieci. Jego elem entarze pod tym względem reprezentow ały wysoki poziom.

Problem , którem u M arian Falski pośw ięcił najwięcej uwagi, to metody nauki czytania i pisania w klasie I.

M etoda — według M ariana Falskiego, to „cały system nauczania, a więc ca­ łokształt sposobów i środków, z których pom ocą elementarz doprow adza do um ie­ jętności czytania i pisania...” 17.

15 Tamże.

16 M, Falski: K w estia refo rm y e lem entarza, [w:] M. Falski: Fragm enty p ra c z zakresu ośw iaty

19 0 0 -1 9 4 4 . W roclaw 1974, „Studia P edagogiczne” Tom XXXI.

110 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8 ) 2 0 0 0

Do tej pory kw estia m etodyczna spro w ad zała się w P o lsce do u łatw ian ia uczniowi nauki liter i składania ich w sylaby i wyrazy. Nie brano pod uwagę w arun­ ków, w jak ich uczeń przechodził do czytania biegłego. M arian Falski uw ażał, że problem przejścia od czytania początkowego do biegłego musi być uw zględniony w k w e stii m eto d y czn ej. W iązało się to śc iśle ze sp ra w ą „w p ra w ia n ia się ” w czytaniu i pisaniu. Ilość i jakość trudności, które dziecko musi przezwyciężyć, za­ leżą od m etody elem entarza. W yodrębnił dwa sposoby czytania: „początkow e” i „biegłe” . U w zględnił w sw oim podręczniku teksty przystosow ane zarów no do pierw szego sposobu czytania, ja k i drugiego. O pow iadał się za w prow adzeniem takich m etod nauki czytania, które by od początku dały m ożliw ość autom atyzow a­ nia nauki czytania. Metody te musiałyby uwzględniać zasadę stopniowania trudności w nauce czytania. Z asadę tę autor w prow adził do sw ego elem entarza.

W elem entarzu M. Falskiego nauka czytania biegłego odbyw a się rów nocze­ śnie z zapoznaw aniem dzieci z now ym i literami. D oskonaleniu czytania biegłego pow inny służyć czytanki i wierszyki. Dziecko, które skończy kurs nauki elem enta­ rzow ej, zdaniem autora, pow inno biegle radzić sobie z czytaniem książeczek dla niego przeznaczonych.

Istotną nowością, którą autor zastosow ał w swoim podręczniku, było w prow a­ dzenie czytania wyrazów przed poznaniem liter. Istotną sprawą, na którą M. Falski zw rócił uw agę, była kw estia nauki sk ład an ia przez u czn ia po zn aw an y ch liter w nowe wyrazy — czytanie syntetyczne. W iększość z postulow anych zmian w pro­ w adził do sw ojego podręcznika. Była to próba now ego spojrzenia na problem y p o czątk o w ej nauki czy ta n ia i p isa n ia , ale p ró b a zajm u jąca w iele m iejsca w pracy naukowej M. Falskiego. Zagadnieniom tym pośw ięcił pracę pt. „D ydakty­ ka nauki czytania i pisania” 18. A utor przedstaw ił w niej historię elem entarzy na św iecie. U kazał także historyczny rozwój m etod czytania — od m etody sylabizo­ wania, która ju ż pow stała w starożytności, aż po m etody analityczno-syntctycznc. U kazał też p o w stan ie i rozw ój m eto d y d źw ięk o w ej na p rz e strz e n i w ieków w różnych krajach. W końcow ej części pracy autor przedstaw ił poglądy na łącz­ ność nauki czytania i pisania. Sporo m iejsca pośw ięcił om ów ieniu m etody Bella i Lancastera, którzy byli popularyzatorami łącznej nauki czytania i pisania w począt­ kach XIX wieku. Dużo m iejsca pośw ięcił osobnej spraw ie — dydaktyce nauki pi­ sania. O m ów ił m etody pisania i zw rócił uw agę na fakt, że nauka pisania musi iść w parze z nauką czytania. Przedstawił w historycznym rozw oju metody nauki pisa­ nia — od nauczania pisania przez naśladow anie wzorów, które sprow adzało się do biernego oglądania wzorów, poprzez metodę oprowadzenia. Innym środkiem m eto­ dycznym była m etoda genetyczna, polegająca na rozkładaniu liter na elem enty.

11 M. F alsk i: D y d a kty k a n a u k i c zy ta n ia i p is a n ia , [w :] E n c y k lo p e d ia W ych o w a n ia , red. S. L em picki. W arszaw a 1932, Tom II.

P io tr K o w o lik — M a r ia n F a ls ki - tw ó rc a e le m e n ta rz a p o ls k ie g o Π Ί M etody te rozw ijały się na podłożu m etod syntetycznych. A utor nakreślił rów nież rozwój m etod z kierunku analitycznego. Nauka pisania polegała na rozpoczynaniu pisania od całych zdań i wyrazów, przed poznaniem liter. Zostały om ów ione także w arunki higieniczne i techniczne nauki pisania.

Problem nauki czytania i pisania był bardzo istotny w okresie 20-lecia m iędzy­ w ojennego. Do 1910 roku w Polsce brak było jednolitego podręcznika dla klas I. Istniejące podręczniki oparte były w w iększości na metodach, które nic m iały ju ż racji bytu we w spółczesnej szkole. Wraz z rozw ojem nauk pedagogicznych, zm ia­ nom m usiały ulegać metody nauki czytania i pisania. Należało wykorzystać istnie­ jące badania w celu podniesienia efektywności nauki czytania i pisania w klasach początkow ych. Dlatego też prace M. Falskiego z tego zakresu m iały duże znacze­ nie dla ów czesnej metodyki nauczania początkowego.

Przełom XIX i XX stulecia to okres rozwoju pedagogiki i psychologii rozw ojo­ w ej, a w następstw ie tego w iększe zainteresow anie się dzieckiem . Z m ieniły się ró w n ież p o g ląd y na zn aczen ie ele m e n ta rz a w nauce szk o ln ej. E lem en tarze M. Falskiego w swym aspekcie metodycznym opieraj się na metodzie analitycznej, pow iązanej z literow o-gloskow ą analizą i syntezą wyrazów. W ten sposób stal się o d k ry w c ą i ro z w in ą ł w łaściw ie m eto d ę a n a lity c z n o -sy n tc ly c z n o -w y ra z o w ą Z tych też w zglądów ukazanie się elem entarza M. Falskiego — „N auka czytania i pisania” stanow iło w ydarzenie o historycznym znaczeniu w literaturze polskiej i św iatow ej19.

Z przeglądu prac Mariana Falskiego wynika, że zajmował się on nie tylko stro­ ną m etodyczną nauki czytania i pisania. Interesowały go także problem y związane bezpośrednio z nauką czytania i pisania, z punktu w idzenia higienicznego.

Wskazówki, które przekazał w „Higienie czytania” , były aktualne bardzo długo. N iektóre z nich przetrwały po dziś dzień. Z pracy tej wynika, że autora interesowały rów nież warunki, w jakich odbyw ała się nauka czytania i pisania. Były one ważne dla dziecka, ze w zględu na to, że organizm jego je st jeszcze słabo rozw inięty i na­ leży dbać o niego.

D ziałalność M ariana Falskiego na polu nauczania początkowego była bardzo rozległa. Nie ograniczył się tylko do stworzenia nowego elem entarza, lecz również zajął się problemam i dydaktyki nauki czytania.

W Polsce okresu m iędzywojennego brak było szczegółowych badań na temat procesu czytania i pisania. M. Falski był tym, który pierwszy w Polsce przeprow a­ dził tak rozległe badania. Wiele lat swojej pracy zawodowej poświęcił tej problema­ tyce. W kład autora w rozwój dydaktyki czytania i pisania był bardzo duży. Jego

1 ’ M. B ober-Pctzow ska, J. Tuzim ck: N auka czytania i p isa n ia w elem entarzach M ariana F al­

skiego, [w:] P ro b lem y p sych o d yd a ktyki n auczania początkow ego, red. M. Przetacznik-G icrow ska.

112 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8 ) 2 0 0 0

dośw iadczenia z tego zakresu były aktualne przez praw ie 70 lat. Św iadczyć może o tym długość istnienia jego elementarzy w polskiej szkole. Przez ponad 70 lat wiele roczników uczyło się na tym podręczniku czytania i pisania. Mimo zmieniających się w arunków społecznych, politycznych i ekonom icznych, elem entarze M ariana Fal­ skiego zaw sze służyły najm łodszym od pierwszych chw il ich nauki w szkole.