Eitelfriedrich May : Historyk lokalny Kościerzyny i Sopotu : próba szkicu biograficznego

Eitelfriedrich May : Historyk lokalny

Kościerzyny i Sopotu : próba szkicu

biograficznego

Acta Cassubiana 14, 156-177

Roland Borchers

Berlin

Eitelfriedrich May.

Historyk lokalny Kościerzyny i Sopotu.

Próba szkicu biograficznego

P o sta ć E ite lfrie d ric h a M a y a z w ró c iła m o ją u w ag ę ju ż w la tach d z ie w ię ć d z ie ­ siąty ch , g d y z a jm o w a łe m się h is to rią p o w ia tu k o śc ie rsk ie g o - g łó w n ie ze w z g lę ­ du n a je g o n ie z w y k łe im ię. „ E ite l” to w n ie m ie c k im „ z a ro z u m ia ły ” czy „ p ró ż n y ” . „F ry d e ry k P ró ż n y M a y ” b rz m i d o sy ć sp ecy ficzn ie. Ju ż w te d y tra fiłe m n a k ilk a je g o te k stó w n a te m a t h isto rii K o ścierzy n y . O d c z a su do c z a su M ay do m n ie w ra ­

cał - ja k o z a słu ż o n a p o sta ć p rz y u ra to w a n iu znanej k o le k c ji z d ję ć A le x a n d e ra T re ic h la z W ilc z y c h B ło t lu b ja k o k ro n ik a rz w y d a rz e ń je s ie n i 1939 ro k u w K o ś ­ cierzy n ie. Z c zasem o d k ry łem , że z a jm o w a ł się n ie ty lk o h is to rią K o ścierzy n y , lecz te ż S opotu. K ie ro w a ł arc h iw u m m ie jsk im i m u z e u m S o p o tu , m ia ł o g ro m n ą k o le k c ję zd jęć z c a łeg o re g io n u i liczn e k o n ta k ty ze zn a n y m i w te d y o so b am i. A n g a ż o w a ł się w p o lity k ę - b y ł d z ia ła c ze m k o n se rw a ty w n o -n a ro d o w e j p a rtii D N V P w W o ln y m M ieście G d ań sk u , ra d n y m w S o p o cie i p rz e c iw n ik ie m n a z i­ stów. S tarał się p rzeciw staw ić n azizm o w i, w sp ierał Ż y d ó w i sw o ich p o lsk ich k re w ­ n y c h o ra z zn a jo m y c h . Jeg o k re w n ia c z k a, k tó ra ja k o d z ie c k o sp ę d z iła u n ie g o p ra ­ w ie cały o k re s w o jen n y , p o d k re śla , że o p ró c z w sz y stk ic h ty c h je g o za słu g b y ł „ c u d o w n y m , b ard zo d o b ry m c z ło w ie k ie m ”1.

M im o to nie m a d o tą d żad n e g o o p ra c o w a n ia n a je g o te m a t. Je g o p o sta ć o raz d z ia ła ln o ść n a razie n ie w z b u d z iły w ię k sz e g o z a in te re so w a n ia b a d a c z y - z a ró w ­ no n ie m ie c k ic h , ja k i p o lsk ich . N ie w y stę p u je an i w a rty k u ła c h o K o śc ie rz y n ie lub S opocie, an i w e n c y k lo p e d ia ch b io g ra fic z n y ch . N in ie jsz e o p ra c o w a n ie je s t p o d su m o w a n ie m m a te ria łó w i in fo rm a c ji, k tó re d o tą d u d a ło się zeb rać.

1 Wywiad autora z Barbarą Wiśniewską, 12 lipca 2011 roku w Szczecinie, w zbiorach Archi­ wum Historii Mówionej (AHM) Domu Spotkań z Historią i Ośrodka Karta w Warszawie. Sygnatura AHM 2586.

Źródła

N a te m a t M a y a istn ie je m a ło źró d eł. B y ć m o ż e d o stęp n e s ą je s z c z e p o je d y n ­ cze i ro z p ro sz o n e in fo rm a c je , k tó ry c h n a razie n ie u d a ło się o d n aleźć. N ajw ięcej m a te ria łó w z n ajd u je się w z b io ra c h p ry w a tn y c h . K ilk a te c z e k z n a jo m a w d o w y po M a y u - E d ith M ay - M a łg o rz a ta K o c z e w sk a p rz e k a z a ła p ro fe so ro w i Jó zefo w i B o rz y sz k o w sk ie m u z G d ań sk a. S ą to g łó w n ie k o p ie te k stó w M ay a, k tó re u k a z a ły się w ró ż n y c h cz a so p ism a c h , p o z a ty m k ilk a d z ie sią t zd jęć, k tó re często p o k a z u ją m o ty w y (b u d y n k i, o so b y ) u w ażan e z a u tra c o n e , np. w id o k sy n ag o g i w K o śc ie rz y ­ n ie o d śro d k a i n a zew n ątrz. D o te g o zb io ru n a le ż ą p o z a ty m d w a n ie o p u b lik o w a - n e m a szy n o p isy : k ró tk a h isto ria Ż y d ó w k o śc ie rsk ic h o ra z o p ra c o w a n ie h isto rii K o ścierzyny.

D ru g a czę ść sp u śc iz n y - trz y te c z k i - tra fiła p o śm ierci w d o w y w 2 0 0 7 r. za p o śre d n ic tw e m je j sio strz e n ic y do z b io ró w au to ra. M a te ria ły te z a w ie ra ją g łó w ­ n ie ró ż n e g o ro d z a ju z a św ia d c z e n ia o p ra c y i d zia ła ln o śc i M ay a, je d n a k nie m a w śró d n ic h p raw ie n ic z e g o , co p o c h o d z i sp o d je g o p ióra.

K ilk a p ry w a tn y c h listó w i zd jęć o ra z p o je d y n c z e d o k u m e n ty ro d zin n e z n a j­ d u ją się w p ry w a tn y m a rc h iw u m k rew n ej M ay a, B a rb a ry W iśn iew sk iej z d o m u M a y ó w (S zczecin ). Z w y w ia d u z p a n ią W iś n ie w s k ą p o c h o d z i w iele in fo rm a c ji o ży c iu M ay a, g d y ż je s t o s ta tn ią ż y ją c ą o so b ą, k tó ra z n a ła go b liż e j. W arch iw u m In sty tu tu H e rd e ra z n a jd u je się p o w o je n n a k o re s p o n d e n c ja M a y a z p ie rw sz y m d y re k to re m In sty tu tu , g d a ń sk im h isto ry k ie m E rich em K e y se re m (1 8 9 3 -1 9 6 8 )2, k tó re g o M ay zn ał ju ż z c z a só w g d a ń sk ic h . Ic h listy d o ty c z ą g łó w n ie sy tu acji p o ­ w o jen n ej o raz p rz e k a z a n ia z d ję ć i k sią ż e k do zb io ró w In sty tu tu . W A rc h iw u m P a ń stw o w y m w G d a ń sk u z a c h o w a ły się ak ty u ro d z e n ia M a y a i ro d z e ń stw a oraz a k t z a w a rc ia m a łż e ń stw a ro d z ic ó w (a k ta U rz ę d u S tan u C y w iln eg o B e re n t / K o ś ­ cierzy n a). W za so b a c h filii n ie m ie c k ie g o A rc h iw u m F e d e ra ln e g o (B u n d esarch iv ) w L u d w ig sb u rg u w B a d e n ii-W irte m b erg ii, k tó re arc h iw iz u je a k ta tzw . C en trali do W y ja śn ie n ia Z b ro d n i N a z isto w sk ic h (Z en trale S telle d e r L a n d e sju stiz v e rw a ltu n ­ g e n z u r A u fk lä ru n g n a tio n a lso z ia listisc h e r V erb rech en ), z n ajd u je się ra p o rt M a y a n a te m a t z b ro d n i n ie m ie c k ic h w p o w ie c ie k o śc ie rsk im je s ie n ią 1939 r 3

A rty k u ły , k tó re n a p isa ł M ay, ro z p ro sz o n e s ą p o ró ż n y c h n ie m ie c k o ję z y c z ­ n y c h cz a so p ism a c h , w y d a w n ic tw a c h i g a z e ta c h o d 1917 do 1957 r. M ay zab rał p o w o jn ie 131 tek stó w , k tó re n a p isa ł sam lu b k tó re m a ją coś w sp ó ln e g o z je g o d z iałaln o ścią. Ten z b ió r tra fił w ręce k o le k c jo n e ra i sz e fa z io m k o stw a n a p o w ia t 2

Na temat Ericha Keysera zob.: E. Bahr, Keyser, Erich, [w:] Neue Deutsche Biographie, t. 11, Berlin 1977, s. 562; I. Haar, Historiker im Nationalsozialismus. Deutsche Geschichtswissen­

schaft und der „ Volkstumskampf ’ im Osten, Göttingen 2000.

R. Borchers/E. May, Jesieh 1939 roku w Kościerzynie, „Acta Cassubiana”, t. X, 2008, s. 199­ -215.

158

R

B

(B

)

k a rtu sk i M ic h a e la K a lla sa , k tó re m u serd eczn ie d z ięk u ję z a u d o stę p n ie n ie k o p ii. N a razie u d a ło się o d n a le ź ć 93 o p u b lik o w a n e te k s ty a u to rstw a M aya.

Rodzina Majów

E itelfried rich M ay w y ry so w ał drzew o g en ealo g iczn e sw ojej ro d zin y sięgające sześciu p o k o le ń w stecz. P ie rw sz y m z n an y m p rz o d k ie m E ite lfrie d ric h a b y ł Jo h an n C asp ar M ay (1 6 9 8 -1 7 7 0 ), ro ln ik w T rzebiszew ie (niem . T rebisch) p o d S kw ierzyną, w dzisiejszym w ojew ództw ie lubuskim . D o drugiego rozbioru Polski b y ła to m iejsco ­ w o ść przygraniczna w W ielkopolsce. R od zin a M ayów pochodzi w ięc z przygranicz­ n y c h te re n ó w P o lsk i, c h o ciaż m o ż n a p rz y p u sz c z ać , że m a k o rz e n ie n ie m ie c k ie 4. P o d k o n ie c X V III w ie k u ro d z in a p rz e n io sła się do p o b lisk ie g o m ia s ta B led zew (niem . B lesen ), g d z ie J o s e f T h e o d o r M ay b y ł w ła śc ic ie le m b ro w a ru i rad n y m . Jeg o syn, d z ia d e k M ay a, F ran z X a v e r M ay (1 8 1 5 -1 8 8 9 ) p rz e n ió sł się do S m ieg la (S chm iegel) p o d K o ścian em (K osten) w d zisiejszym w ojew ó d ztw ie w ielkopolskim , g d z ie p ra c o w a ł ja k o d ek arz. M ia ł w iele d z ieci, je g o ó sm y m d z ie c k ie m b y ł A n to n M a y (1 8 5 9 -1 9 3 3 ). O ż e n ił się w 1884 r. z E m m ą S e id le r (1 8 6 4 -1 9 3 2 ) z K o ś c ie ­ rz y n y (ó w cześn ie B e re n t / W e stp re u ß e n ) i p rz e p ro w a d z ił się do te g o m iasta. Ich syn E itel F rie d ric h W ilh e lm M a y u ro d z ił się 3 lip c a 1897 r. w K o śc ie rz y n ie 5.

S tarszy b ra t A n to n a , A lb e rt (W ojciech) M ay (1 8 4 4 -1 9 2 6 ) o sie d lił się w K o ś ­ cian ie i p ra c o w a ł ja k o d ek arz. N a je g o cze ść istn ieje w K o ścian ie u lic a W o jc ie c h a M a y a (n a z w a p rz y w ró c o n a w III R P ). Syn F ra n c isz e k (F ran z) M a y (1 8 7 6 -1 9 4 5 ) oraz je g o ż o n a Ja d w ig a D ąb ro w sk a (1 8 7 2 -1 9 3 7 ) p ro w ad zili w Szczecinie (Stettin) n a G a b e lb e rg e r S traße (d ziś ul. P o c z to w a ) sk lep ty to n io w y . T uż p o I w o jn ie św ia ­ tow ej z o stali z w e rb o w a n i p rz e z p o lsk i w y w ia d A rm ii W ielk o p o lsk iej ja k o sz p ie ­ dzy, ale ju ż w listo p a d z ie 1919 r. w ła d z e n ie m ie c k ie o d k ry ły ich d z ia ła ln o ść i z a a re szto w a ły ich w ra z z sy n am i S tefan em i E d m u n d e m . O sa d z o n o ich w B ra n ­ d en b u rg u . Ja d w ig ę M a y w y p u s z c z o n o je s z c z e p rz e d p ro c e se m . O s ie d liła się w G ro d z isk u W ie lk o p o lsk im , d o k ą d m ą ż o raz sy n o w ie p o d ą ż y li p o zw o ln ie n iu w 1927 r. S tefan M a y (1 8 9 9 -1 9 4 3 ) z o sta ł p o d c z a s o k u p a c ji z a a re szto w a n y p rzez N ie m c ó w i ro z strz e la n y w b e rliń sk im w ię zien iu . Jeg o b ra t E d m u n d (1 9 0 0 -1 9 4 2 ) b y ł o d 1931 r. d y re k to re m K asy O sz c z ę d n o śc i w L e sz n ie , a p o d c z a s w o jn y p ra c o ­

4 W 1953 roku polski urząd w Lesznie usiłował spolonizować pisownię nazwiska z „May” na „Maj”, bo wydawało się zbyt niemiecko brzmiące. Pismo Powiatowego Biura Ewidencji Lud­ ności i Dowodów Osobistych w Lesznie z 7 lipca 1953 r., w zbiorach Barbary Wiśniewskiej, Szczecin.

5 Akt małżeństwa państwa Mayów z 5 maja 1884 r., Archiwum Państwowe w Gdańsku (APG), Standesamt Berent (Urząd Stanu Cywilnego w Kościerzynie) 2030/32, k. 24-25; Akt urodze­ nia E.F.W. Maya, APG, Standesamt Berent 2030/70, k. 79; drzewo genealogiczne rodziny Mayów w zbiorach Barbary Wiśniewskiej, Szczecin.

w a ł w b u d o w lan ej sp ó łd z ie ln i N e u e H e im a t, n ależącej do N ie m ie c k ie g o F ro n tu P racy (D A F ). W listo p a d z ie 1941 r. zo sta ł a re sz to w a n y p rz e z N iem có w . Z g in ął w o b o zie M a u th a u se n 11 m a ja 1942 r. - rz e k o m o p o d c z a s u c ie c z k i, ja k n ie m ie c k a a d m in istra c ja o b o z u n a p is a ła do w dow y. Jeg o c ó rk a B a rb a ra (ur. 1934) m ie sz k a ła p o d c z a s w o jn y u E ite lfrie d ric h a M a y a w S o p o cie6.

Życiorys

D z ie c iń stw o M a y sp ęd ził w p ru sk iej w o w y m czasie K o śc ie rz y n ie (B erent). G d y ro d zice M a y a b ra li ślub i g d y u ro d z ił im się p ie rw sz y syn, ro d z in a m ie sz k a ła p rz y ry n k u p o d n u m e re m 21 (M a rk t N r. 21), ale nie w ia d o m o , c z y p o z o sta ła ta m ró w n ie ż w la tach p ó ź n ie jsz y c h . W sw o im ż y c io ry sie M a y n a p isa ł, że u c z ę sz c z a ł do sz k o ły sto p n ia p o d sta w o w e g o w K o śc ie rz y n ie (S e m in a rü b u n g ssc h u le B eren t), do tzw . K ró le w sk ie g o P ro g im n a z ju m (K ö n ig lic h e s P ro g y m n a siu m , d ziś S zk o ła P o d sta w o w a N r 2 im . ks. dr. L e o n a H e y k e g o ), a p ó źn iej do W y ższej S zk o ły R e a l­ nej (O b e rre alsch u le , o d p o w ie d n ik d zisie jsz e g o liceu m ) w H am b u rg u . N ie w iem y, n a ja k ie j z a sad zie tra fił do H a m b u rg a - cz y m ia ł ta m k re w n y c h , c z y m o ż e je g o starsze ro d z e ń stw o ch o d z iło ta m do sz k o ły 7.

Po z a k o ń c z en iu szk o ły w H a m b u rg u M a y w ró c ił do K o ścierzy n y . W sw o im ży c io ry sie p o d a ł, że w la tach 1 9 1 3 -1 9 2 0 b y ł p re te n d e n te m (A n w ärter) w u rzęd zie m ie jsk im i p o w ia to w y m w K o śc ie rz y n ie o ra z w re je n c ji w G d ań sk u , co n ie z n a j­ duje p o tw ie rd z e n ia w je g o lic z n y c h św ia d e c tw a c h pracy. Z a c h o w a ła się z a to d o ­ k u m e n ta c ja je g o p ra c y zaro b k o w ej: o d sie rp n ia 1913 do lu te g o 1914 r. p ra c o w a ł ja k o p o m o c n ik w w y d z ia le fin a n so w y m m ia s ta o raz d la le k a rz a dr. B ra u n a , p o tem do cz e rw c a 1917 r. b y ł k ie ro w n ik iem zarz ą d u P o w szech n eg o U b e z p ie c ze n ia Z d ro ­ w o tn e g o p o w ia tu , je d n o c z e ś n ie p ro w a d z ą c k się g i h a n d la rz o w i b y d łe m R u d o l­ fo w i K resin o w i. W sw o im ży c io ry sie M a y p o d ał, że o d 1916 r. słu ży ł w w o jsk u . M o żliw e, że zo sta ł po w o łan y , ale - p e w n ie z p o w o d ó w z d ro w o tn y c h - zw o ln io n y z czynnej słu żb y i w ró c ił n a sw o je sta n o w isk a pracy. W lip c u 1917 r. p rz e n ió sł się do G d ańska, gdzie k iero w ał rach u n k o w o ścią Z ach o d n io p ru sk ieg o Z w iązk u H an d lu B y d łem , aż w lu ty m 1918 z o sta ł p o n o w n ie p o w o ła n y do w o jsk a 8. N ie w ia d o m o ,

6 APG, Standesamt Berent, 2030/32, k. 24-25; 2030/34, k. 110; Wywiad z Barbarą Wiśniewską, AHM 2586; drzewo genealogiczne rodziny Mayów, w zbiorach Barbary Wiśniewskiej, Szcze­ cin; A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998, s. 19-20; zaświadczenie Marty Dąbrowskiej z 1 marca 1946 r., w zbiorach autora.

7

Zwraca uwagę fakt, ze jego szwagierka mieszkała po II wojnie w Hamburgu. Można podejrze­ wać, że już jego brat chodził tam do szkoły i został potem w Hamburgu, ale nie ma żadnych in- formacj i na ten temat. Lebenslauf des Eitelfriedrich May, bez daty (ok. 1947 r. ), w zbiorach autora. 8 Zaświadczenia pracy: Kämmerei-Kasse Berent z 22 maja 1916; Dr. Braun z 10 stycznia 1919;

Allgemeine Ortskrankenkasse Berent z 1 czerwca 1917; Viehhandlung RudolfKresin z 16 czer­ wca 1917; Westpreußischer Viehhandelsverband z 27 lutego 1918, w zbiorach autora.

160

R

B

(B

)

na czym polegał ten etap jego służby w wojsku, ale wszystko wskazuje na to, że

również i z niego został zwolniony. Od maja do listopada 1918 roku pracował

w koncernie stalowym Friedrich Krupp AG w Essen w Zagłębiu Ruhry, zajmując

się zarządzaniem mieszkaniami firmy. Już po zakończeniu I wojny światowej,

w styczniu 1919 r., znalazł zatrudnienie jako pomocnik w Kasie Oszczędności

(Sparkasse) w Gdańsku, gdzie pracował do listopada 1920 r.9 Można przypusz­

czać, że May jako mieszkaniec Gdańska dostał wówczas automatycznie obywa­

telstwo nowo utworzonego Wolnego Miasta Gdańska.

W listopadzie 1920 May podjął nową pracę w urzędzie miejskim w Sopocie,

gdzie pozostał do końca wojny. Najpierw pracował w kasie miej skiej, potem stop­

niowo awansował na inne stanowiska, chociaż nie wiadomo, czym dokładnie się

zajmował. W 1930 r. został zastępcą szefa urzędu ds. mieszkaniowych. Z nowego

planu organizacyjnego z marca 1939 r. wynika, że May był szefem departamentu

opieki nad wspólnotą i małą ojczyzną, kierował muzeum lokalnym i archiwum

oraz zajmował się ochroną zabytków i natury w Sopocie. Jak wiemy z później­

szych zaświadczeń, które May uzyskał po wojnie od kolegów w ramach rehabili­

tacji, piął się on szybko w karierze w administracji miejskiej Sopotu, był więc

pewnie dobrym i sprawnym urzędnikiem. Od 1933 r. do końca wojny z przyczyn

politycznych nie doczekał się już jednak żadnych awansów10 1

1

.

Po wybuchu II wojny światowej May przyjechał już 8 września 1939 r. do

Kościerzyny. 16 września tymczasowy szef administracj i cywilnej na powiat koś-

cierski, Günther Modrow, wystosował podanie do urzędu miejskiego w Sopocie

w sprawie skierowania Maya jako urzędnika do starostwa (Landratsamt). May

został jednym z czterech urzędników tego urzędu w Kościerzynie i zajmował się

pierwotnie finansami, rewizją, statystyką, biblioteką oraz sprawami narodowoś­

ciowymi (Volkstumsfragen). Potem było już ośmiu urzędników - May nadzoro­

wał nadal wszystkie sprawy finansowe i statystykę, poza tym był redaktorem urzę­

dowego pisma i zajmował się ochroną zabytków i środowiska. Od grudnia był

również odpowiedzialny za budżet. Już pod koniec roku starał się o powrót do

Sopotu, który nastąpił 1 lutego 1940. Kilka tygodni później został powołany do

Wehrmachtu. Od 8 marca 1940 pracował w administracji gdańskiego okręgu woj­

skowego (Wehrkreisverwaltung des Wehrkreiskommandos XX Danzig). Zajmował

się finansami (Oberzahlmeister) i prawdopodobnie też mieszkaniami, jak wynika

z zaświadczenia kolegi. Do pracy chodził w mundurze11.

9 Zaświadczenia pracy: Fried. Krupp AG z 4 grudnia 1918; Sparkasse der Stadt Danzig z 25 lis­ topada 1920, w zbiorach autora.

10 Pismo Magistrat der Stadt Zoppot z 29 listopada 1920; Notatka Magistrat der Stadt Zoppot z 5 marca 1930; Organisationsplan für die Stadtverwaltung Zoppot z 31 marca 1939; zaświad­ czenie od p. Waltera Borknera z 15 sierpnia 1949 (kiedyś przełożony Maya), w zbiorach autora. 11 Die letzten Juden in einer westpreußischen Kleinstadt unter dem Hakenkreuz (maszynopis), bez

Z g o d n ie z ty m , co M ay n a p isa ł p o w o jn ie do E ric h a K e y sera, o p u śc ił on G d a ń sk w o statn iej c h w ili p rz e d w k ro c z e n ie m A rm ii C zerw o n ej. R azem z 21 in ­ n y m i o ficeram i p rz e p ły n ą ł n a k u trze ry b a c k im do H elu , a p o te m d o sta ł się n a statek do D an ii. N a stę p n e w ie śc i o M a y u p o c h o d z ą z la ta 1945 r. z la z a re tu w o je n ­ n eg o w N y k o b in g n a w y sp ie F a lste r w D an ii. P o te m M a y z n a la z ł się do 15 sie rp ­ n ia 1945 r. w b ry ty jsk im o b o zie d la o fic e ró w w H o lz k a te n (H o lszty n ). O d p a ź ­ d z ie rn ik a 1945 r. k s z ta łc ił się n a d o ra d c ę ds. z a w o d o w y c h w u rz ę d z ie p ra c y w E lm sh o rn (H olsztyn) i starał się o stan o w isk o b u rm istrza m ia sta P löhn, co z n ie ­ z n a n y c h p rz y c z y n się nie p o w io d ło . W io s n ą 1946 r. p rz e n ió sł się do ad m in istra c ji la n d u B ru n sz w ik w B ru n sz w ik u . P o u tw o rz e n iu n o w e g o la n d u D o ln a S a k so n ia w listo p a d z ie 1946 r. ro z p o c z ą ł p ra c ę w je g o ad m in istra c ji, w o k rę g u B ru n sz w ik u , n a w y so k im stan o w isk u . C ie sz y ł się g łę b o k im sz a c u n k ie m sw o ich p rz e ło ż o n y c h , c h o c ia ż sam n ie b y ł z a d o w o lo n y z tej p ra c y i c h c ia ł się p rz e n ie ść z p o w ro te m do m a łe g o m iasta. B y ł m ię d z y in n y m i z a s tę p c ą d y re k to ra z a rz ą d u k o m isji p o lic y j­ n ej, a o d c z e rw c a 1948 r. p rz e n ió sł się całk o w ic ie do a d m in istra c ji p o lic y jn e j. P o d k o n ie c ro k u 1950 p rz e sz e d ł z p o w o d ó w z d ro w o tn y c h (d o leg liw o ści n e rw o w e ) n a p rz e d w c z e s n ą em ery tu rę. P o te m sta ra ł się o statu s p o k rz y w d z o n e g o , żeb y o trz y ­ m a ć w y ż s z ą e m e ry tu rę , p o n ie w a ż w la ta c h 1 9 3 3 -1 9 4 5 b y ł p o z b a w io n y aw an su . Jeg o p ro śb ę ro z p a trz o n o p o z y ty w n ie 12.

O statn i d o k u m e n t w sp u ściźn ie M a y a to list do sz e fa a d m in istra c ji m ia sta B ru n sz w ik u z 1952 r., w k tó ry m M a y w sp o m in a o u tra c ie z d ro w ia i o g ra n ic z e n iu sw ojej działalności z te g o p o w o d u 13. M ay zm arł 14 w rz e śn ia 1957 r. w B ru n szw ik u i ta m zo sta ł p o ch o w an y . Jeg o g ró b ju ż n ie istnieje.

Zycie prywatne

Im ię „ E ite l” w y stę p u je b a rd z o rz ad k o i ty lk o w p o łą c z e n iu z „ F rie d ric h ” . O d X IV w ie k u p o ja w ia się o n o w d y n astii H o h en zo llern ó w . W 1883 r. n a d a n o to p o d w ó jn e im ię d ru g ie m u sy n o w i n ie m ie c k ie g o c e s a rz a W ilh e lm a II. C h o ciaż

Kreis Berent z 16 września 1939; Geschäftsverteilungsplan des Landratsamtes Berent, bez daty; Geschäftsplan, bez daty; pismo tymczasowego landratu Jacobiego z 13 grudnia 1939; Lebenslauf des Eitelfriedrich May, bez daty (ok. 1947 r.); Personnel Questionnaire (denazyfi- kacja) z 28 listopada 1945; zaświadczenie od kolegi z pracy, otto Eberling, z 29 września

1941, w zbiorach autora; wywiad z Barbarą Wiśniewską, AHM 2586. 12

Zbiory dokumentów Instytutu Herdera (DSHI) 100 Keyser 62, k. 304; zaświadczenie Anieli May z 22 sierpnia 1945; Personnel Questionnaire (denazyfikacja) z 28 listopada 1945; Lebens­ lauf des Eitelfriedrich May, bez daty (ok. 1947 r.); list (memorandum) z 6 września 1947; zaświadczenie pracy Arbeitsamt Elmshorn z 26 kwietnia 1946; opinia przełożonego o p. Mayu z 24 lipca 1947; notatka o przeniesieniu się do administracji policyjnej z 26 maja 1948; Wieder­ gutmachungsbescheid z 17 kwietnia 1953, w zbiorach autora.

List do Oberstadtdirektor Lotz z 14 lutego 1952 r., w zbiorach autora.

1 6 2

R

B

(B

)

w ak cie u ro d z e n ia M a y a n a p isa n o „E itel F rie d ric h W ilh e lm M a y ”, u ż y w a ł on p isan ej łą c z n ie w e rsji „ E ite lfrie d ric h ” - ta k się p o d p isy w a ł i t a k ą te ż w e rsję im ie ­ n ia zn a jd u je m y w je g o in n y c h u rz ę d o w y c h d o k u m en tach . W ro d zin ie n a z y w a n o go „ F ritz ” . B ył, ja k c a ła ro d z in a , z p o c h o d z e n ia k a to lik ie m , w p e w n y m m o m e n c ie p rz e sz e d ł je d n a k n a p ro te sta n ty z m , p ra w d o p o d o b n ie w z w ią z k u ze ślu b em . M iał d w ó c h braci: E rh a rd a F ra n z a (ur. 1886 r.) o ra z E w a ld a (ur. 1885 r.). Je d e n z ty c h b raci o ż e n ił się z E ls ą z d. W illd o rf (u r. 1893 r. w H a m b u rg u ), k tó ra b y ła ż y d o w ­ sk ieg o p o c h o d z e n ia i m ie sz k a ła p o II w o jn ie św iato w ej w H a m b u rg u . M ie li oni sy n a E w ald a. O p ró cz te g o n ic nie w ia d o m o o b ra c ia c h E ite lfrie d ric h a 14.

N ie w ie le m a m y ró w n ie ż in fo rm a c ji o je g o ro d z icach . W ed łu g d rz e w a g e n e ­ alo g ic z n e g o p ra c o w a ł w tzw . R e n ta m t w K o śc ie rz y n ie , czy li o b e c n y m u rz ęd zie sk arb o w y m . W a rty k u le o K o śc ie rz y n ie M ay p o d a ł, że je g o o jc ie c p ro w a d z ił p o ­ w ia to w ą k asę ch o ry ch . W ak cie m a łż e ń stw a o ra z w sp isie d zia ła ln o śc i g o sp o d a r­ czej z 1912 r. w y stę p u je o n je d n a k ja k o fry z je r15. W d z ie c iń stw ie ro d zice M a y a m ie sz k a li w K o śc ie rz y n ie , w la ta c h d w u d z ie sty c h w S opocie. Jeśli o jciec rz e c z y ­ w iście b y ł u rz ę d n ik ie m , m o ż n a za k ła d a ć, że o p u śc ił K o śc ie rz y n ę w ra z z p rz e ję ­ ciem P o m o rz a p rz e z II R P . W 1928 ro k u A . (A n to n ) M a y w y stę p u je w k siążce ad reso w ej G d a ń sk a (A d re ssb u c h D an zig ) ja k o „ R e n tie r”, czy li e m e ry t, m ie s z k a ­ ją c y n a G ro ß k atzerstraß e 12 (dziś ul. M alczew sk ieg o ). M ay nie m ieszk ał ze sw oim i ro d zicam i. W 1920 r. m ie sz k a ł p o d ad re se m W ä ld c h e n stra ß e 28 (dziś ul. B o le sła ­ w a C h ro b re g o ), w 1928 i 1930 r. H e rb ststra ß e 10 (dziś ul. K o p ern ik a). N ajd łu żej - do k o ń c a w o jn y - m ie sz k a ł n a D an z ig e rstra ß e 686 (od 1934 r. A d o lf-H itle r­ S traße), dzisiaj A le ja N ie p o d le g ło śc i 686. B y ło to m ie sz k a n ie trz y p o k o jo w e n a d ru g im p ię trz e , k tó re g o o k n a w y c h o d z iły n a G re n z la u e r W eg (dziś ul. M . R eja). D u żo m ie js c a za jm o w a ł w n im g a b in e t M a y a z im p o n u ją c ą b ib lio te k ą 16.

M ay b y ł ż o n a ty d w a razy. O je g o p ierw szej żo n ie n ie w ia d o m o p ra w ie nic. W liście z 1948 r. M a y w sp o m in a , że c ie rp ia ła n a stw a rd n ien ie ro zsian e i w „ o k re ­ sie n a z iz m u ” c h c ia ł ro z w ią z a ć m a łż e ń stw o , n a co m u n ie z e z w o lo n o . K ilk a la t p ó źn iej ż o n a zm arła. W 1938 r. M a y o ż e n ił się p o n o w n ie , z E d ith W ilh e lm in ą Stubbe (1 9 1 9 -2 0 0 7 ), k tó ra p o c h o d z iła z G d ań sk a z niem ieck o -k aszu b sk iej rodziny.

14 APG, Standesamt Berent, 2030/34, k. 110; 2030/37, k. 132; Elsa May z d. Willdorf: zaświad­ czenie z 1 stycznia 1946, w którym pani May potwierdza, że jej szwagier pomagał jej podczas okresu nazizmu. Żydowskie pochodzenie potwierdza drugie zaświadczenie od „Stowarzy­ szenia Pokrzywdzonych przez Ustawy norymberskie”; w zbiorach autora.

15 Akt małżeństwa państwa Mayów z 5 maja 1884 roku, APG, Standesamt Berent, 2030/32, k. 24-25; Deutsches Reichs-Adressbuch fü r Industrie, Gewerbe und Handel, t. 2, pod red. Rudolfa Mosse, Berlin 1912, s. 2979; Westpreußen wieder deutsch! Aus Berents Vergangen­

heit, „Danziger Neueste Nachrichten”, 7.09.1939, nr 209.

16 Adressbuch Danzig 1928, Teil V Zoppot, s. 28; Pismo Magistrat der Stadt Zoppot z 29 listo­ pada 1920; pismo Magistrat der Stadt Zoppot z 17 czerwca 1930; w zbiorach autora; wywiad z Barbarą Wiśniewską, AHM 2586.

Jej o jc ie c m ó w ił p o k a sz u b sk u . M ay nie z n a ł ani p o lsk ie g o , ani k aszu b sk ieg o . Jeg o d ru g a ż o n a n ie w y k o n y w a ła żad n e g o zaw o d u , z a jm o w a ła się d o m e m 17.

N ie w ia d o m o , w ja k i sp o só b E d ith M ay w y d o sta ła się z G d ań sk a. P o w o jn ie M ay o w ie o d n aleźli się w zach o d n iej strefie o k u p acy jn ej i o sied li razem w B ru n sz- w ik u . N a P o m o rze M a y n ig d y ju ż n ie m ó g ł p rz y je c h a ć. D łu g o c ie rp ia ł n a ró żn eg o ro d zaju p ro b lem y zd ro w o tn e, często m iew ał b ó le głow y. W latach p ięćd ziesiąty ch c h o ro b a n a jp ie rw u n ie m o ż liw iła m u p ra c ę zaw o d o w ą , p o te m te ż za jm o w a n ie się p a s ją h isto ry c z n ą . Jak p isa ł w 1951 r., m ia ł „n iezn o śn e b ó le ” . G d y z m a rł w ro k u 1957, je g o ż o n a m ia ła za le d w ie 38 lat, je d n a k nie w y s z ła p o n o w n ie z a m ąż. K ilk a ra z y p o w o jn ie o d w ie d z iła G d ań sk . Z m a rła w 2 0 0 7 r. w B ru n sz w ik u i z o sta ła p o c h o w a n a w an o n im o w y m g ro b ie 18.

Postawy i tożsamość

M a y b y ł zag o rz a ły m n ie m ie c k im p atrio tą , co p rz e w ija się w w ie lu je g o te k s ­ ta c h . Id e o lo g ic z n ie b y ło m u raczej b lisk o do k o n se rw a ty w n e g o n a c jo n a liz m u z c z a só w c e sa rstw a - c e sa rz a W ilh e lm a II n a z y w a ł „ w ie lk im ” . W iele ra z y p o tę ­ p ia ł u tratę P ru s Z a c h o d n ic h n a rz e c z P o lsk i w w y n ik u T rak tatu W e rsalsk ieg o i p o ls k ą p o lity k ę o d n ie m c z a n ia . W je d n y m z a rty k u łó w o p is a ł s w o ją w iz y tę w K o śc ie rz y n ie w 1926 r. i su ro w o o c e n ił lo sy te g o m ia s ta p o p rz y łą c z e n iu do P olski: „P ięć la t p o lsk ie g o p a n o w a n ia w y sta rc z y ło , żeb y w ie le tu z n isz c z y ć ” 19. W sw o ich lista c h p isa ł o „d y k tacie w e rsa lsk im ” (V ersailler D ik tat) i „ g w a łto w ­ n y m o d e rw a n iu o d n iem ieck iej o jc z y z n y ” ty c h teren ó w . S tan o w czo d o m a g a ł się p o n o w n e g o p rz y łą c z e n ia P o m o rz a i G d a ń sk a do R z e sz y N ie m ie c k ie j. B y ł c z ło n ­ k ie m sto w a rz y sz e n ia D e u tsc h e r O stb u n d , w sp ie ra ją c e g o H ak atę (D e u tsc h e r O st­ m a rk e n v e re in - N ie m ie c k i Z w ią z e k M a rc h ii W s c h o d n ie j) i p u b lik o w a ł te k sty w c z a so p ism a c h ty c h o rg a n iz a c ji20.

M a y ju ż w la tach d w u d z ie sty c h d z ia ła ł w N a ro d o w o -N ie m ie ck ie j P artii L u ­ dow ej (D e u tsc h n a tio n a le V olkspartei, D N V P ) n a te re n ie W o ln eg o M ia sta G d a ń ­ ska, czy li w o b o zie n a c jo n a listy c z n o -k o n s erw a ty w n y m . W m ie jsc o w y m o k ręg u p a rtii n a te re n ie S o p o tu b y ł n a jp ie rw sk a rb n ik ie m , p rz e z ch w ilę te ż p ro to k o la n ­ te m , p o te m d y re k to re m zarząd u . W la ta c h 1 9 2 3 -1 9 3 5 b y ł ra d c ą rad y m iejsk iej w S o p o cie z ra m ie n ia D N V P . Z a sia d a ł w w ie lu m e ry to ry c z n y c h k o m isjach : ed u -17

Pismo Maya z 6 września 1947, w zbiorach autora; wywiad z Barbarą Wiśniewską, AHM 2586.

18 Cytat: list do Ericha Keysera z 20 sierpnia 1951, w zbiorach autora; wywiad z Barbarą Wiś­ niewską, AHM 2586.

19 Reise nach Berent, „Ostland-Kultur”, 23, 1928. 20

Cytaty: list An alle Freunde von Stadt und Kreis Berent, bez daty; pisma od Deutscher Ostbund e.V z 10 maja 1927, 26 stycznia 1928 i 9 stycznia 1929, w zbiorach autora.

1 6 4

R

B

(B

)

k a c y jn e j, ds. u b o g ic h , ds. k u ra c y jn y c h , ds. p rz e d się b io rstw m ie jsk ic h , ds. m ie s z ­ k a n io w y c h o raz z d ro w ia 21.

G d y w 1931 r. p o w sta ł w G d a ń sk u rz ą d m n ie jsz o śc io w y D N V P i k ato lick iej p a rtii C e n tru m z p o p a rc ie m N S D A P , M a y p o tę p ił w sp ó łp ra c ę z n a z ista m i - p o ­ tw ie rd z ił to p o w o jn ie p o lity k S P D , b y ły se n a to r W illi K u n z e . Po w y g ra n y c h p rzez N S D A P w y b o ra c h w m a ju 1933 r. SPD i D N V P stw o rz y ły w s p ó ln ą o p o z y c ję , do k tó rej d o łą c z y ła w e w rz e ś n iu ró w n ie ż k a to lic k a p a rtia C e n tru m 22. M a y p isa ł po w o jn ie o ty m o k resie: „M o ty w em p rz e w o d n im m ojej d z ia ła ln o śc i po lity czn ej w D a n z ig b y ł ‘D a n z ig D an z ig e ro m , nie R z e sz y N iem ieck iej a ty m b ard ziej nie p a ń stw u p o ls k ie m u ’. Tak te ż d z ia ła łe m ja k o m ó w c a o p o z y c ji p o d c z a s k a m p a n ii w y b o rc z y c h i p o d c z a s in n y c h o k azji p rz e c iw d ąż e n io m n a z istó w w łą c z e n ia D an - z ig u do R z e sz y N ie m ie c k ie j, w czy m w id z ie liśm y n a s tę p n ą w o jn ę. Z a to z o sta ­ łe m a re s z to w a n y w 1935 ro k u , a w y p u s z c z o n y p o d w ó c h d n ia c h w w y n ik u a m n e stii”23. Ile b y ło w ty m stw ie rd z e n iu p o w o je n n e g o o p o rtu n iz m u , a ile rz e c z y ­ w istej z m ia n y p o g ląd ó w n a te m a t p o w ro tu do R zeszy w okresie h itlero w sk im , dziś tru d n o ocenić.

W ra m a c h sw ojej d zia ła ln o śc i p o lity czn ej M a y k ilk a ra z y z e tk n ą ł się z n a z i­ sto w sk im a p a ra te m re p re sy jn y m - ta k p rz y n ajm n iej p o d a ł w w ie lu m ie jscach , m iędzy innym i w kw estionariuszu w ypełnionym w ram ach denazyfikacji. W 1933 r. d o sta ł o strzeżen ie o d n a d b u rm istrz a S o p o tu z a k ry ty c z n e w y p o w ie d z i o n azizm ie. W 1934 o d b y ła się re w iz ja w je g o d o m u , w 1935 r. zo sta ł a re sz to w a n y p o w y g ło ­ szen iu p rz e m ó w ie n ia w y b o rc z e g o . Jak w y n ik a z p o w o je n n e g o z a św ia d c z e n ia p o ­ lity k a S P D , M a y p rz e z w cią g n ię c ie do w o js k a u n ik n ą ł d a lsz y c h p rześlad o w ań . M a y tw ie rd z ił p o w o jn ie , że n a le ż a ł do tajn ej o rg a n iz a c ji „F reies D a n z ig ” , k tó rą k ie ro w a ł d r B echler. N ie m a ża d n y c h in n y c h in fo rm a c ji n a te n te m a t. M a y p o d ­ czas w o jn y p o ta je m n ie słu ch ał ra d ia z L o n d y n u 24.

C h o ciaż d y sta n so w a ł się o d n a z iz m u i w p e w n y m sen sie zw a lc z ał je g o p rz e ­ ja w y , b y ł do p e w n e g o sto p n ia ró w n ie ż o p o rtu n is tą - inaczej n ie m ó g łb y z a c h o ­ w a ć sw o jeg o sta n o w isk a pracy, sta n d a rd u ż y c ia itp. W 1935 b ra ł u d z ia ł w sz k o le ­ n iu d la u rzęd n ik ó w , o rg a n iz o w a n y m p rz e z N S D A P . o „ u rz ę d n ik a ch i p a ń s tw ie ” m ó w ił p o d c z a s sz k o le n ia g a u le ite r A lb e rt F o rster, o „p raw ie i św ia to p o g lą d z ie ” p ó ź n ie jsz y sły n n y p rz e w o d n ic z ą c y T ry b u n ału L u d o w e g o R o la n d F re isle r25. L ist

21

Pismo szefa partii dr. Dannenberga z 31 stycznia 1925; Lebenslauf des Eitelfriedrich May, bez daty (ok. 1947 r.), w zbiorach autora.

22

Vgl. M. Andrzejewski, Opposition und Widerstand in Danzig 1933 bis 1939, Bonn 1994; zaświadczenie od Willi’ego Kunze z 9 września 1947, w zbiorach autora.

23

List Maya z 11 marca 1948, załączony do formularza denazyfikacyjnego, w zbiorach autora. 24

Personnel Questionnaire (denazyfikacja) z 28 listopada 1945; Eidesstattliche Erklärung od Eriki Zaeschmar z 17 stycznia 1946; pismo Maya z 6 września 1947, w zbiorach autora; wywiad z Barbarą Wiśniewską, AHM 2586.

z 1940 r. do n ie m ie c k ie g o staro sty p o w ia tu k o śc ie rsk ie g o , k tó ry n ie b y ł fa n a ty c z ­ n y m n a z istą, M a y p o d p isa ł - ta k ja k w te d y w y p a d a ło - sło w am i „H eil H itle r” . W ty m liście w sp o m in a ł o sw ojej p a trio ty czn ej p o staw ie: „Jako w sp ó łz a ło ż y c ie l partii n arodow o-niem ieckiej w G dańsku, ja k o pan g erm an ista26 i Stahlhelm 27 św iad ­ c z y łe m czy n n ie ju ż p rz e d p rz e ło m e m 28 o sw ojej n aro d o w ej p o s ta w ie ”29.

T uż p o w y b u c h u w o jn y M a y o p u b lik o w a ł 7 w rz e ś n ia w „ D a n z ig e r N e u e ste N a c h ric h te n ” te k s t p o d ty tu łe m P r u s y Z a c h o d n ie zn o w u n ie m ie c k ie ! Z h isto rii

K o śc ie rzy n y , W k ro c z e n ie W e h rm a c h tu do K o śc ie rz y n y n a z w a ł „ w y z w o le n ie m ” ,

a N ie m c y - „w łaściw y m p a n e m ” m iasta. W y rażał sw o ją nadzieję, że m iasto będzie te ra z n a zaw sze c z ę ś c ią R z e sz y N ie m ie c k ie j. P rz y ok a z ji w sp o m in a ł, że w o k resie p o lsk im (1 4 6 6 -1 7 7 2 ) „n ie m ie c k o ść w K o śc ie rz y n ie i w o k ó ł n iej, m im o praw ie trz y stu le tn ie g o p o lsk ie g o p a n o w a n ia , nie d a ła się w y n isz c z y ć ” . Z a ję c ie K o śc ie ­ rz y n y p rz e z w o jsk o F ry d e ry k a II w 1772 r, M a y o k re ślił ja k o „g o d zin ę w y z w o le ­ n ia ” . O czy w iście nie w iem y, ile w ty m tek ście by ło opinii M a y a i pierw szej euforii z z a ję c ia P ru s Z a c h o d n ic h , a ile n iezb ęd n ej fra z e o lo g ii, a m o że n a w e t in g e re n c ji red ak cji. O n az iz m ie i w ie lk ic h c z y n a c h H itle ra a u to r n ie w sp o m in a ani ra z u 30,

S zczególnym o k resem b y ł d la M a y a p o b y t w K o ścierzy n ie n a p o czątk u w ojny, u d a ł się on ta m z a p ew n e z c h ę c ią - b y ło to je g o ro d zin n e m iasto , z k tó ry m b y ł b a rd z o zw iązany. S y tu a c ja n a m ie jsc u ró ż n iła się je d n a k d iam e tra ln ie o d teg o , czeg o się sp o d z ie w a ł - o k ru tn e sz y k an y i m o rd e rstw a n a lu d n o śc i p o lsk ie j, k a ­ szubskiej i ż y d o w sk ie j, z n isz c z e n ia, w y sie d le n ia itp, sz o k o w a ły M ay a, o czy m d o n ió sł w 1940 n o w e m u staro ście W itte, P o w o jn ie , w e w rz e śn iu 1947 r,, ze z n a ł w tej sp raw ie p rz e d P o ls k ą M is ją W o jsk o w ą B a d a n ia Z b ro d n i W o je n n y c h w B ry ­ ty jsk iej S trefie O k u p acy jn ej N ie m ie c i n a p isa ł m e m o ra n d u m , w k tó ry m za w a rł sw oje o b serw acje. S k ró t te g o te k stu , sk u p ia ją c y się n a lo sie k a to lik ó w i księży, zo sta ł o p u b lik o w a n y w 1950 r, w n iem ieck iej g a z e c ie k a to lic k ie j. C ało ść u k a z a ła się w 2 0 0 8 r, w „ A c ta C a ssu b ia n a ”31,

S zczeg ó ln ie p ro b le m a ty c z n ie u k ła d a ły się sto su n k i M a y a z ty m c z a so w y m k ie ro w n ik ie m p artii i s ta ro s tą G ü n th e re m M o d ro w e m 32, k tó ry b y ł za g o rz a ły m

26 Alldeutscher. Nie wiadomo, do czego May się tu odnosi. Możliwe, że był członkiem Ligi Pangermańskiej (Alldeutscher Verband, 1891-1939).

27

Stahlhelm. Bund der Frontsoldaten: Stalowy Hełm. Związek Żołnierzy Frontowych (1918­ -1935)

28 Przełom - czyli dojście nazistów do władzy. 29

List do landratu Witte z 17 kwietnia 1940, w zbiorach autora. 30

Westpreußen wieder deutsch! Aus Berents Vergangenheit, „Danziger Neueste Nachrichten”,

1939, nr 209,

31 AIPN Warszawa, PMWBZW 399, k. 21; pismo starosty Witte z 25 kwietnia 1940, w zbiorach autora; Vor e lf Jahren in Westpreußen, „Heimatwerk-Mitteilungen”, 1950, nr 14; R. Borchers/ E. May, Jesień 1939 roku w Kościerzynie, „Acta Cassubiana”, t. X, 2008, s. 199-215, 32 _{Günther Modrow (1900-1957), właściciel majątku Bączek pod Skarszewami, Na początku}

166

R

B

(B

)

n azistą. U w ag ę z w ra c a św iad ectw o p ra c y M ay a, k tó re te n o trz y m a ł o d M o d ro w a. N ie o d w o łu je się o n o w ż a d e n sp o só b do id e o lo g ii i dobrej słu ż b y d la p a rtii, a sp o só b p ra c y M a y a n a z y w a „ k o le ż e ń sk im ” . P o k a z u je to , że M o d ro w p o d w z g lę ­ d em id e o lo g ic z n y m nie b y ł z a d o w o lo n y ze sw o jeg o u rz ę d n ik a . M a y p o w o ła ł się n a p o w o d y zd ro w o tn e (re u m a ty z m staw ó w ) i n ie sp rz y ja ją c y k lim a t w K o śc ie rz y ­ n ie, żeb y ja k n ajszy b ciej w ró c ić do S o p o tu , je d n a k m o ż n a z a k ład ać, że b y ła to n ie p ra w d a . Ju ż w m a rc u 1940 r. starał się p rz e c ie ż o fu n k cję b u rm istrz a K o ś c ie ­ rz y n y - w ty m o k resie M o d ro w nie b y ł ju ż staro stą. K a n d y d a tu ra t a z o sta ła je d n a k o d rz u c o n a p rz e z p re z y d e n ta rejen cji z p o w o d ó w p o lity c z n y c h - M ay n ie b y ł cz ło n ­ k ie m N S D A P * 33.

W m a te ria ła c h M a y a za c h o w a ło się cza so p ism o u rz ę d u p o w ia to w e g o (V er­ k ü n d ig u n g sb la tt), k tó re g o M ay p o c z ą tk o w o b y ł re d a k to re m , z 19 sty c z n ia 1940 r. N ie b y ło to je d n a k p ism o o charakterze p o lity czn y m . Z ach o w an e w y d an ie zaw iera w yłączn ie in form acje u rzęd o w e n a te m a t p ra w a jazd y , p o lo w an ia, różnego rodzaju re g u la m in y o raz listy c e n 34.

M ay u trz y m y w a ł k o n ta k t z p o ls k ą ro d z in ą M ay ó w - ze sw o im k u z y n e m F ra n ­ ciszk iem M ay em i je g o synam i: E d m u n d em (L eszno) i S tefanem (G ro d zisk W lkp.). c z ło n k o w ie tej rodziny, k tó rz y p rz e ż y li w o jn ę , w y sta w ili je m u i je g o żonie E d ith b ard zo p o zy ty w n e zaśw iad czen ia. Jak ze z n a ła M a rta D ąb ro w sk a, szw ag ierk a F ra n ­ c isz k a M aya: „Z a je g o odw agę i n ieu straszo n e w y stęp o w an ie w obronie w ielu P o ­ la k ó w zasłu g u je o n n a d o b re tra k to w a n ie , p o p a rc ie i u p rz y w ile jo w a n ie p rz e z p o l­ skie i a lian ck ie w ła d z e ” . W ed łu g re la c ji M a rty D ą b ro w sk ie j, F ra n c isz e k M ay z o s ­ ta ł p rz e z N ie m c ó w o s a d z o n y w o b o z ie p rz e s ie d le ń c z y m w K o n s ta n ty n o w ie Ł ó d zk im . E ite lfrie d ric h M a y p rz e sy ła ł m u p a c z k i i p o sta ra ł się o je g o zw o ln ien ie. P o d o b n e zaśw ia d c z en ie M a y u z y sk a ł o d M arii M ay, w d o w y p o S tefan ie M ayu. E ite lfrie d ric h M a y u trz y m y w a ł n a w ła sn y k o s z t c a łą ro d z in ę , o d m o m e n tu a re sz ­ to w a n ia S te fa n a do k o ń c a w ojny. P o ro z strz e la n iu S te fa n a E ite lfrie d ric h z o rg a n i­ zo w a ł w y sy łk ę je g o o so b isty c h rz eczy z b e rliń sk ie g o w ię z ie n ia ro d zin ie i zo stał fo rm a ln y m o p ie k u n e m je g o d zieci. Z p is m a M a y a z 1949 r. do B e rlin a w sp raw ie śled ztw a p rzeciw k o a d w o k ato w i z u rzęd u bro n iącem u S tefan a M a y a do w iad u jem y

września został tymczasowym szefem administracji cywilnej na powiat kościerski, potem tymczasowym kierownikiem partii oraz starostą (landratem). Od 21 września do 20 grudnia 1939 tymczasowym starostą był Georg Jacobi, dotychczas starosta w powiecie Spremberg (Brandenburgia), skierowany tutaj przez niemieckie ministerstwo spraw wewnętrznych. Na początku 1940 Modrow został odwołany ze stanowiska starosty (zastąpił go p. Witte), kilka miesięcy później też z funkcji kierownika partii. Zob. R. Borchers, Zbrodnie nazistowskie

w powiecie kościerskim jesienią 1939 roku, „Acta Cassubiana”, t. XIII, 2011, s. 156-159.

33 _{Zeugnis z 26 stycznia 1940; Pismo starosty Jacobiego z 13 grudnia 1939; pismo starosty} Witte z 25 kwietnia 1940; pismo Regierungs-Präsident des Reg.-Bezirks Danzig z 5 kwietnia

1940, w zbiorach autora.

34 Verkündigungsblatt des Kreises Berent, herausgegeben vom Landrat, Schriftleitung Stadtin­ spektor May, nr 2 z 19 stycznia 1940, w zbiorach autora.

się, że Eitelfriedrich May próbował w 1943 r. interweniować przez tego obrońcę

na rzecz Stefana. Złożył również prośbę o jego ułaskawienie. Obrońca odrzucił

jednak jego wszelkie inicjatywy35.

Aniela May, żona Edmunda, zeznała, że Eitelfriedrich May w 1940 r. przyje­

chał do nich do Poznania, gdzie mieszkali od wybuchu wojny, i przywiózł im

ubrania i żywność, a potem przesyłał im paczki. Po aresztowaniu Edmunda Maya

w listopadzie 1941 r. Eitelfriedrich - będąc żołnierzem Wehrmachtu - przyjechał

do Poznania i bezskutecznie interweniował u władz niemieckich. Rodzinie Ed­

munda Maya pomagał materialnie i finansowo, tak samo jak jego teściowej. Teść

znalazł się w niewoli niemieckiej36. Już podczas wizyty w Poznaniu w 1940 r.

Eitelfriedrich May zaproponował, że może zabrać jedną z córek do Gdańska

i opiekować się nią. Sama zgłosiła się wtedy Barbara May (ur. 1934), chociaż

w ogóle nie mówiła wówczas po niemiecku, i spędziła prawie cały okres wojny

w Sopocie, gdzie chodziła do niemieckiej szkoły. „W każdym razie miałam tam

bardzo dobrze”, wspomina ten czas Barbara Wiśniewska. Szybko nauczyła się

niemieckiego, a żeby nie oduczyła się polskiego, May włączał jej w tajemnicy

audycje radiowe po polsku37.

May udzielał w okresie nazizmu pomocy wielu ludziom - nie tylko swojej

polskiej rodzinie, ale też swojej żydowskiej szwagierce Elsie May38 i wielu anty-

nazistom, zarówno Polakom, jak i Żydom w Sopocie i Gdańsku. Zachowały się

liczne zaświadczenia na ten temat w jego dokumentach. Żydowskiemu aptekarzo­

wi Simonowi Sorinowi i jego żonie Klarze załatwił w 1940 r. wyjazd do Włoch,

gdzie mogli się oni później ukryć i doczekać końca okupacji39. Pomagał też den­

tyście dr. Leopoldowi Landeckerowi40, dr. Rosensteinowi z Gdańska oraz kilku

innym osobom.

Po wojnie May starał się pomagać w rozliczaniu reżimu nazistów. W lipcu

1945 r. udzielał duńskim władzom w Maribo informacji o „German warcriminals”,

w 1947 r. współpracował z Polską Misją Wojskową Badania Zbrodni Wojennych

w Brytyjskiej Strefie Okupacyjnej Niemiec. Był świadom związku pomiędzy

Poświadczenie Marii May z 10 sierpnia 1945; zaświadczenie Marty Dąbrowskiej z 1 marca 1946; list Maya do Rechtsanwaltskammer Berlin z 9 sierpnia 1949, w zbiorach autora. 36 Zaświadczenie Anieli May z 22 sierpnia 1945, w zbiorach autora.

37

Wywiad z Barbarą Wiśniewską, AHM 2586.

38 List Elsy May z d. Willdorf z 1 stycznia 1946; list Else Eichbaum z 7 lipca 1947; zaświadcze­ nie Marty Dąbrowskiej z 1 marca 1946, w zbiorach autora.

39

Rodzinę tę opisuje Hanna Domańska, podając jednak, że wyjechali do Włoch już przed wybuchem wojny. W listach do Maya pisali, że udało im się to dopiero w marcu 1940 roku. H. Domańska, Zapomniani byli w mieście, Warszawa 2001, s. 65; list Simona Sorina z 24 lipca

1947, w zbiorach autora.

40 Wspomina o nim Hanna Domańska, podając, że jego los jest nieznany. Według zaświadczenia Elsy May dr Landecker mógł uciec za granicę. H. Domańska: Zapomniani,,,, s. 71-73; List Elsy May z d. Willdorf z 1 stycznia 1946.

168

R

B

(B

)

p o lity k ą n a z is tó w a w y p ę d z e n ie m N ie m c ó w ze w s c h o d n ic h te re n ó w d aw n ej R zeszy . W je d n y m te k ś c ie n a p isa ł: „ P rz y sz e d ł stra sz n y d la P o lsk i ro k 1939. N a stą p ił n a p a d H itle ra n a P o lsk ę i z a c z ął się k o n ie c ja k ie jk o lw ie k n iem ieck iej w ła d z y n a w sc h o d z ie i w o g ó le m o ż liw o śc i o sie d le n ia się N ie m c ó w n a w s c h o ­ d z ie ” . Z drugiej stro n y tru d n o m u b y ło p o g o d z ić się z u tra tą m ałej ojczyzny. B y ł a k ty w n y w śro d o w isk u b y ły c h g d a ń sz c z a n . P o d z ie la ł p o g lą d , że W olne M iasto G d ań sk form alnie w ciąż istnieje, a je g o o b y w atele m a ją p raw o pow rotu. Z ach o w ał się o b sz e rn y list z 1947 r. n a te n te m a t w fo rm ie m e m o ra n d u m 41.

Z B ru n sz w ik u M a y k o re sp o n d o w a ł z w ie lo m a o so b a m i z G d a ń sk a , g łó w n ie z ludźm i, k tó rzy byli w ja k iś sposób p o lity czn ie lub społecznie zaan g ażo w an i i stali w opozycji do nazistów , w ty m z byłym i senatoram i oraz z E rnstem Z iehm em ( 1867­ -1 9 6 2 ), p rz e w o d n ic z ą c y m S en atu G d a ń sk a w la tach 1 9 3 1 -3 3 . P ro sił ty c h lu d zi 0 za św ia d c z en ia , że nie b y ł c z ło n k ie m N S D A P i że zo sta ł p rz e z n a z istó w p o s z k o ­ dow any. M im o że M ay n a le ż a ł do N a ro d o w o -N ie m ie ck ie j P artii L u d o w ej, k tó ra m ia ła b a rd z o k o n se rw a ty w n y p ro g ra m , św iad k o w ie p o tw ie rd z a ją , że ak ty w n ie a n g a ż o w a ł się o n w d z ia ła ln o ść w o p o z y c ji a n ty n a zisto w sk iej w la ta c h 1 9 3 3 -3 7 1 m ia ł do b re sto su n k i z SPD . W o k resie w o jn y p o d o b n o z b liż y ł się św ia to p o g lą d o ­ w o do so cjald em o k racji. W edług n ie k tó ry c h źró d eł M ay b y ł p rz e w id z ia n y do p rz e ­ ję c ia w ażn ej fu n k c ji w ad m in istra c ji S o p o tu w razie u p a d k u re ż im u n a z istó w 42.

Historyk lokalny

M ay ju ż w c z e śn ie in te re so w a ł się h is to rią lo k a ln ą lu b h is to rią m ałej o jc z y ­ zn y - ja k tw ie rd z ił p ó ź n ie j, zo sta ł w rę c z w y c h o w a n y w d u c h u m ałej o jc z y z n y („im H e im a tg e d a n k e n e rz o g e n ”). P o p u la rn y w c z a sa c h je g o m ło d o śc i ru ch w ę ­ d ró w k o w y p rz y c z y n ił się do d a lsz e g o ro z w o ju z a in te re so w ań M ay a. W 1911 r. w y b ra ł się n a w ę d ró w k ę do W d z y d z do p a ń stw a Iz y d o ra (1 8 7 4 -1 9 2 5 ) i T eodory G u lg o w sk ic h (1 8 6 0 -1 9 5 1 ), k tó rz y p ro w a d z ili ta m o d k ilk u la t sk ro m n e m u z e u m k asz u b sk ie (d z isie jsz y K a sz u b sk i P ark E tn o g ra fic z n y ). M a y b y ł za c h w y c o n y nie ty lk o o ż y w ie n ie m k u ltu ry k aszu b sk iej p rz e z G u lg o w sk ic h , ale ró w n ie ż z e b ra n y ­ m i m a te ria ła m i i ek sp o n a ta m i. T a d w u d n io w a w iz y ta 14-letniego c h ło p c a z a o w o ­ c o w a ła d łu g ą w s p ó łp ra c ą z tw ó rc a m i m u z e u m 43.

41 Cytat: Die letzten Juden in einer westpreußischen Kleinstadt unter dem Hakenkreuz (maszy­ nopis), bez daty (powojenny), w zbiorach prof. Borzyszkowskiego; pismo duńskiego ruchu oporu (Modstandsbevżgelsen, Amtsledelsen for Maribo Amt) z 26 lipca 1945; zaùwiadczenie Polskiej Misji Wojskowej Badania Zbrodni Wojennych w Brytyjskiej Strefie Okupacyjnej Niemiec z 12 sierpnia 1948; list (memorandum) z 6 września 1947, w zbiorach autora. 42 List od Ernsta Ziehma z 22 lutego 1945; zaświadczenie Felixa Gutmeyera z 25 listopada

1946; Eidesstattliche Erklärung od Eriki Zaeschmar z 17 stycznia 1946; Eidesstaatliche Erklärung von Johann Peta z stycznia 1948 roku, w zbiorach autora.

M ay b y ł p rzed e w szy stk im k o lek cjo n erem - zb ierał zdjęcia, teksty, opow ieści. M ia ł ró w n ie ż szereg zn a jo m o śc i - ju ż w la ta c h d w u d z ie sty c h zn ał n a P o m o rz u w ie lu N iem có w , k tó rz y in te re so w a li się h is to rią lo k aln ą. N a w ią z a ł ró w n ie ż k o n ­ ta k t z A n n ą H a g e n (1 8 7 4 -1 9 7 1 ), c ó rk ą A le x a n d ra T re ic h la (1 8 3 7 -1 9 0 1 ), m ie s z ­ k a ją c ą w e F ran k fu rcie n a d M en em . P o w o jn ie o d n o w ił tę z n a jo m o ść i k u p ił od niej w 1949 r. z n a n ą k o le k c ję zd jęć, k tó re T reich el i je g o zięć w y k o n a li ok. 1900 roku. P rz e w ió z ł ty c h 161 k lisz z F ra n k fu rtu do B ru n sz w ik u , ale nie m ia ł o d p o ­ w ie d n ie g o p o m ie sz c z e n ia i w aru n k ó w , żeb y p rz e c h o w y w ać ta k w ra ż liw y m a te ­ riał. W 1951 r. sp rz e d a ł k o le k c ję In sty tu to w i H e rd e ra z a 80 D M 44. T rafiła o n a do arc h iw u m zd jęć in s ty tu tu i d o p ie ro w p o ło w ie la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h z o sta ła p o n o w n ie o d k ry ta p rz e z k ie ru ją c ą arc h iw u m d r H an n ę N o g o sse k . W 1997 r. u rz ą ­ d zo n o n a p o d sta w ie te g o z b io ru w y sta w ę , k tó ra d ziś z n a jd u je się n a stałe w K a ­ szu b sk im P a rk u E tn o g ra fic z n y m w e W d z y d z a c h , o ra z w y d a n o album . W całej k siążce n ie m a je d n a k w z m ia n k i o M a y u i je g o u d z ia le w u ra to w a n iu k o le k c ji T re ic h la 45.

M a y p o sia d a ł w sw o im d o m u o b s z e rn ą k o le k c ję te k stó w i zd jęć z p o w ia tu k o ś c ie rs k ie g o o ra z w ie le m a te ria łó w n a te m a t z a c h o d n io p ru s k ic h k o ścio łó w . K o lek cję z d ję ć p rz e k a z a ł m u z e u m g d a ń sk ie m u (S taatlich es L a n d e sm u se u m fü r D a n z ig e r G e sc h ic h te , p ó źn iej G a u m u se u m fü r W e stp reu ß isch e G esc h ic h te ) - nie w ia d o m o , co się z n ią stało. W o b aw ie p rz e d n a sila ją c y m i się n alo ta m i n a G d a ń sk w 1944 r. e w a k u o w a ł d u ż ą czę ść sw o ich zb io ró w n a z ach ó d , do n iezn an ej m ie j­ sco w o ści z a O drą. T eren y te z n a la z ły się p o w o jn ie n a jp ie rw w am e ry k a ń sk ie j, p o te m w so w ieck iej strefie o k u p acy jn ej. W ię k sz o ść ty c h m ateriałó w , w ty m rz e ­ cz y z w iązan e z S o p o tem i K o śc ie rz y n ą , z o sta ła - ja k p isa ł M ay do p r o f . K e y se ra - p o d c z a s w k ro c z e n ia a lia n tó w „ c z ęścio w o ro z k ra d z io n a, cz ę śc io w o z n isz c z o n a p rz e z A m e ry k a n ó w ” . Z a rc h iw u m m ia s ta S o p o t M ay n ie m ia ł m o ż liw o śc i w y w ie ­ z ie n ia n a z a c h ó d n ic z e g o , p o n ie w a ż b u rm istrz S c h rö d e r n ie u w a ż a ł te g o z a k o ­ n ie c z n e i sam e w a k u o w a ł zb io ry z o k re su n a z iz m u 46.

M a y du żo u w a g i p o św ię c a ł h isto rii k o śc io łó w w P ru sa c h Z ac h o d n ic h , p rzed e w sz y stk im k o śc io łó w e w a n g e lic k ich . B y ł c z ło n k ie m In sty tu tu K o śc ie ln e g o P ru s Z a c h o d n ic h w G d a ń sk u 47.

O d 1932 r. M a y b y ł p o z a e ta to w y m , a o d 1936 e ta to w y m k ie ro w n ik ie m a rc h i­ w u m w Sopocie. W latach trzy d ziesty ch opu b lik o w ał artykuł w „Z o p p o ter Z e itu n g ”,

44 DSHI 200 HFR/HI 29, k. 247, 248, 250; pismo Maya do wydawnictwa Schulz & Paschke, Berlin, z 16 czerwca 1936, w zbiorach autora.

45 Polacy, Niemcy i Kaszubi. Życie codzienne, obyczaje i kultura ludowa w Prusach Zachodnich

ok. 1900 r., pod red. Bernharda Lauera i Hanny Nogossek, Kassel 1999.

46 Cytat: DSHI 100 Keyser 48, k. 45; DSHI 100 Keyser 62, k. 304; zaświadczenie Ericha Key­ sera z 21 stycznia 1947, w zbiorach autora.

47 Pismo od Institut für Westpreußische Kirchengeschichte, Danzig-Langfuhr, z 11 lipca 1944, w zbiorach autora.

170

R

B

(B

)

w k tó ry m in fo rm o w a ł o n o w y m a rc h iw u m i je g o fu n k cji. N o w y z b ió r m ia ł się skupiać n a u rzęd o w y ch d o k u m en tach m ia sta S opotu i zdj ęciach o raz spełniać fUnk­ cję b ib lio tek i h istorycznej. W artykule M ay w ezw ał o so b y p ry w atn e i organizacje, żeb y o d d a w a ły sw o je w a rto śc io w e d o k u m e n ty do arch iw u m . W 1941 r. d y re k to r A rc h iw u m G d a ń sk ie g o m ia n o w a ł M a y a h o n o ro w y m o p ie k u n e m a rc h iw a ln y m m ia s ta S opotu. W ty m ch a ra k te rz e M a y m ó g ł u d a w a ć się do in sty tu c ji p a ń s tw o ­ w y ch , sa m o rz ą d o w y c h i in n y c h o rg a n izacji, żeb y p rz e g lą d a ć ich zb io ry i e w e n tu ­ alnie in ic jo w a ć ich p ro fe s jo n a ln ą a rc h iw iz a cję 48.

N a zalecenie bu rm istrza T em pa p ro f. E rich K ey ser przygotow ał razem z M ayem w 1937 r. w y sta w ę „Z o p p o t-A u sste llu n g 1937” w K u n sth a lle w P a rk u P ó łn o cn y m o b o k d zisie jsz e g o G ra n d H o te lu - w e d łu g „ Z o p p o te r Z e itu n g ” b y ła to p ie rw sz a w y sta w a o h isto rii S o p o tu w o g ó le. B y ła o n a p o d z ie lo n a n a p ię ć części: czasy p re h isto ry c z n e , k u ro rt, a d m in istra c ja w io sk i i m ia sta , sp o rt o raz o p e r a L e śn a 49. W k o le jn y c h latach , a n a p e w n o w 1938 i w 1939 r., M a y o rg a n iz o w a ł tę w y staw ę ju ż sam i ro z b u d o w y w a ł j ą z ro k u n a rok. N a z y w a ła się „O d w io sk i rybackiej do k ą p ie lisk a św ia to w e g o ” (V om F is c h e rd o rf z u m W eltb ad ) i m ie śc iła się n ad al w K u n sth alle. Z a ró w n o w 1938, j a k i w 1939 r. u k a z a ły się w „ D a n z ig e r N e u e ste N a c h ric h te n ” o b sz e rn e arty k u ły o tej e k sp o zy cji. W 1939 r. d zie n n ik a rz o p isał w y sta w ę tak: „ p ie rw sz a sa la p o k a z u je m apy, u rn y i z n a le z isk a arc h e o lo g ic zn e z „czasów w sc h o d n io g erm ań sk ich ”, d ru g a - zd jęcia w si i m ia sta S opotu. W trzecim p o k o ju m o ż n a b y ło z o b a c z y ć - w e d łu g d z ie n n ik a rz a - „w b ard zo ład n ej o p raw ie rozw ój S o p o tu o d p rz e ję c ia w ła d z y p rz e z N S D A P ” . N a stę p n e p o m ie sz c z e n ie sk u ­ p iało się n a ro z w o ju k u ro rtu w cią g u stu p o p rz e d n ic h lat, k o le jn e p o m ie sz c z e n ie p o św ię c o n e b y ło sp o rto w i w S o p o cie, a o statn ie O p erze L eśn ej. D z ie n n ik a rz b y ł p e łe n p o d z iw u d la tej w y staw y , k tó ra p o d o b a ła m u się b ard ziej n iż ro k w c z e ś n ie j. W ed łu g M a y a w 1938 r. n a w y sta w ie g o śc iło p raw ie 43 000 z w ie d z a ją c y c h 50.

R e c e n z ja w y sta w y u k a z a ła się w 1938 r. w k a sz u b sk im cza so p iśm ie „ K lë k a ” . A u to r L eo n R o p p e l su ro w o j ą k ry ty k o w ał: „N ad w y s ta w ą tą , n a której je d y n ie sto isk o o p e ry leśnej p o tra k to w a n o z ja k o ta k ą p o w a g ą n a le ż n ą tej in sty tu c ji, p rze- sz lib y śm y do p o rz ą d k u d z ie n n eg o , g d y b y n ie fakt, że w y z y sk a n o tę sp o so b n o ść do an ty p o lsk iej p ro p ag an d y , do p ro p ag an d y , w k tó rej N ie m c y s ą w tej ch w ili m istrzam i. C a ła w y s ta w a j e s t ro b io n a p o d zn a k ie m H itle ra ” . R o p p el sk u p ia ł się g łó w n ie n a m a p a c h z a p re z en to w a n y c h w p ierw szej sali w y staw y , k tó re p rz e d s ta ­

48 Zaświadczenie Ericha Keysera z 21 stycznia 1947; Archivpflege des Reichsgaus Danzig­ Westpreußen, 1 września 1941; Archivpflege-Ausweis z 1 września 1941, w zbiorach autora;

Das Stadtarchiv in Zoppot, „Zoppoter Zeitung”, bez daty, lata 30.

49 Zoppot-Ausstellung in der Kunsthalle, „Zoppoter Zeitung”, 1937, nr 157 (bez autora). 50 Cytat: Zoppot-Ausstellung 1939, „Danziger Neueste Nachrichten”, 1939, nr 127 (bez autora);

Zoppot-Ausstellung in der Kunsthalle, „Zoppoter Zeitung”, 3.07.1937, nr 152 (bez autora); „ Vom Fischerdorf zum Weltbad”, „Danziger Neueste Nachrichten”, 9.06.1938 (bez autora);

E. May: Etwas über die historische Ausstellung „Vom Fischerdorf zum Weltbad”, „Die Möwe”, 7.07.1939, nr 4.

w ia ją zasiedlenie całeg o reg io n u n ad b ałty ck ieg o o d 800 w iek u p.n.e. do X III w ieku. A u to r re c en zji z a rz u c ił k u ra to ro w i, że te n fałszu je h isto rię , u d a ją c , że cały re g io n od czasó w p reh isto ry czn y ch b y ł niem iecki. „W szystkie m a p y s ą ten d en cy jn e, św ia­ d o m ie w p ro w ad zające w b łąd w id z a ” - p o d su m o w u je R oppel; „M iło śn ik P o m o rza n a p ró ż n o szu k ał b ę d zie n a tej w y sta w ie ślad ó w s ło w ia ń sk o śc i” . M ay p rz e sła ł tłu m a c z e n ie re c e n z ji i p ism o ze sw o im sta n o w isk ie m w tej sp raw ie do b u rm istrz a S opotu. Z w ró c ił u w ag ę n a arc h e o lo g ic zn e b a d a n ia i p rz e d m io ty p re z e n to w a n e n a w y staw ie. T w ierd ził, że „ich g e rm a ń sk ie m u p o c h o d z e n iu ż a d e n p o lsk i a u to ry te t n a u k o w y nie m o ż e c h y b a z a p rz e c z y ć ” . M a y n a w e t cie sz y ł się z k ry ty k i R o p p la, „bo p o c h w a ła z tej stro n y b y ła b y k ło p o tliw a . F ak t, że w ró g n iem ieck iej k u ltu ry m n ie k ry ty k u je , je s t d la m n ie ty lk o d o w o d e m , że ro b iłe m d o b rz e ” 51.

W p a ź d z ie rn ik u 1939 r. M a y zo rg a n iz o w a ł ró w n ież, w e w s p ó łp ra c y z w ło s ­ k im k o n su la te m , w y sta w ę w ło sk ic h fo to g ra fii52.

M a y p rz e z w iele la t w sp ó łp ra c o w a ł i k o re sp o n d o w a ł z p r o f . E ric h e m K ey se- rem . W sp ó ln ie zo rg a n iz o w a li o n i p ie rw s z ą s o p o c k ą w y sta w ę . K e y se r w sp ie ra ł M ay a, p o m a g a ją c m u w y d a ć je g o teksty. G d y M ay w 1940 u b ie g a ł się (b ez p o w o ­ d z en ia) o p racę w a rc h iw u m arm ii W e h rm a c h tu (H e e re sarc h iv ), K e y se r n a p isa ł m u re k o m e n d a c ję 53.

T em aty k a k a sz u b sk a n ie b y ła M a y o w i obca. W p ierw o tn ej w e rsji je g o te k stu o niem ieck ich o so b isto ściach p o w iatu k o ściersk ieg o d la „P o m m ereller L an d b o te” (T czew ) z 1928 r. zn a la z ło się zdanie: „ N iech K a sz u b i p o z o s ta n ą te ż w n o w y m pań stw ie św iadom i b y c ia o d d zieln y m p le m ie n ie m ” . W y d aw n ictw o u su n ęło zdanie - o b a w ia n o się re p re sji ze stro n y w ła d z p o lsk ic h . W 1939 r. M ay n a p isa ł a rty k u ł o lu d zie k a sz u b sk im , k tó ry m ia ł się u k a z a ć w „ D a n z ig e r N e u e ste N a c h ric h te n ” , do czeg o - p e w n ie z p o w o d ó w p o lity c z n y c h - n ie d o szło . N iestety , n ie zn am y tre śc i te g o tek stu . W p o z o sta ły c h a rty k u ła c h M a y a K a sz u b y p o ja w ia ją się raczej ja k o re g io n - p o ję c ie m „ K a sz u b y ” o k re śla ł o n k ra jo b ra z i p rz y ro d ę 54.

G d y M a y p rz e b y w a ł n a p o c z ą tk u w o jn y w K o śc ie rz y n ie , ty m c z a so w y sta ro ­ sta M o d ro w ro z e sła ł do w sz y stk ic h b u rm istrz ó w p o w ia tu ro zk az z a b e z p iec z e n ia w sz y stk ic h d z ie ł sztu k i i p rz e d m io tó w z w ią z a n y ch z „ p re h isto rią ” , k tó re m o g ły b y ć zag ro ż o n e z p o w o d u „ e w a k u a c ji” Polaków . M ia ł o n sz czeg ó ln ie n a m y śli p rz e d m io ty p o c h o d z ą c e z p re h isto ry c z n y c h g ro b ó w z w ią z a n y ch z „ g e rm a ń sk ą

51 L. Roppel, „Auch Zoppot urgermanisch”? Dookoła wystawy sopockiej, „Klëka”, 1938, nr 15, s. 4, 9; Pismo Maya do nadburmistrza Sopotu z 30 sierpnia 1938, w zbiorach autora. 52

Pismo Consolato Generale D ’Italia z 23 października 1939, w zbiorach autora.

53 _{Pisma Keysera z 1 listopada 1939 oraz 18 czerwca 1940; Pismo burmistrza Sopotu do Maya} z 26 maja 1937, w zbiorach autora.

54 Pismo Helios-Verlag z 25 kwietnia 1927; pismo redakcji „Danziger Neueste Nachrichten” z 20 grudnia 1939, w zbiorach autora; Reise nach Berent, „Ostland-Kultur”, 1928, nr 23;

Schlittenfahrten vor 100 Jahren von Danzig in die Kaschubei, „Danziger Heimat”, 1956,

172

R

B

(B

)

prehistorią naszego terenu”. Na koordynatora tego przedsięwzięcia mianował Maya,

który już dwa tygodnie później odszedł ze stanowiska i wrócił do Sopotu55.

Po wojnie May zebrał ponownie dużo zdjęć z Prus Zachodnich oraz tekstów

i książek o Prusach. Częściowo zachował się inwentarz jego biblioteki. Jak sam

podał w 1948 r., posiadał już wtedy 2000 (!) zdjęć. Na podstawie tej kolekcji

wygłosił w październiku 1949 r. dwa wykłady ilustrowane slajdami (o Prusach

Zachodnich i o powiecie kościerskim) podczas jednego z pierwszych spotkań ziom-

kostwa Prus Zachodnich w Celle. W latach pięćdziesiątych zaczął sprzedawać

zbiory zdjęć i książek do różnych instytucji w Niemczech, żeby zebrać fundusze

na leczenie. W 1951 r. zaoferował 251 zdjęć i kilkanaście map Instytutowi Herdera

w Marburgu. Były to przede wszystkim widoki Gdańska, Sopotu i powiatu koś-

cierskiego. Z nieznanych przyczyn nie doszło do kupna tej kolekcji. Kilkanaście

fotografii ukazało się w 1981 r. w książce Waldemara Bendomira Landkreis Be­

rent / Westpreußen in alten und neuen Bildern. Widocznie wdowa po Mayu udo­

stępniła je wydawcy. Kilkadziesiąt zdjęć z tej listy trafiło do prywatnego archiwum

profesora Borzyszkowskiego, większość kolekcji została utracona. May sprzedał

jednak Instytutowi Herdera kilka książek i kilkanaście map, a Urzędowi Kultury

miasta Herne 25 książek56 *

*

*

.

Publikacje

Eitelfriedrich May opublikował wiele, głównie krótkich tekstów. Na razie

udało się odnaleźć 93 opublikowanych artykułów jego autorstwa. Do tego doliczyć

należy tekst o historii Żydów w Kościerzynie, który - jak podał w innym artykule

- ukazał się w 1928 r. w „Pommereller Landbote” (Tczewie). Opisywał w nim

przede wszystkim utrudnienia dla Żydów, które rząd pruski wprowadził po roz­

biorze Polski w 1772 r. Na razie nie udało się odnaleźć tego wydania „Pommereller

Landbote”. W zbiorach prof. Borzyszkowskiego zachowały się dwa nieopubliko-

wane opracowania: po pierwsze, maszynopis krótkiej historii Żydów w Koście­

rzynie, opisującej zasługi Żydów dla rozwoju miasta i ich losy w okresie wojny

(podobne informacje można znaleźć w raporcie Maya o wydarzeniach w 1939 r.

w Kościerzynie, „Acta Cassubiana”, t. 10); po drugie, opis dziejów Kościerzyny,

którym May zajmował się przez wiele lat. Maszynopis ma ponad 100 stron i za­

wiera wiele ręcznych dopisków. Było to jego największe opracowanie historyczne.

55 Pismo Modrowa An die Herren Bürgermeister der Städte Berent und Schöneck sowie alle Amtsvorsteher des Kreises z 13 stycznia 1940, w zbiorach autora.

56 DSHI 100 Keyser 48, k. 45; DSHI 200 HFR/HI 29, k. 241-243; Akzessionsbuch Bibliothek Herder-Institut 1951-1954; list do Ericha Key sera z 20 sierpnia 1951; Programm Heimat­ kreistreffen des Kreises Berent am 15. und 16. Oktober 1949 in Celle; Rechnung für das Kulturamt der Stadt Herne, bez daty, w zbiorach autora.

Według oceny prof. Borzyszkowskiego nie wnosi ono jednak wiele nowego do

dzisiejszego stanu badań57.

Pierwsza publikacja Maya ukazała się w 1917 r. w gazecie wojennej, wyda­

wanej przez Caritas. Był to wierszyk na temat śmierci na wojnie, sławiący jąjako

bohaterską58. Potem May pisał już tylko o sprawach historycznych, jedynie na

marginesie podejmując tematy współczesne. Pierwszy tekst - z tego, co wiadomo

- wydał w 1927 r. w „Ostmark-Archiv”, dodatku do tygodnika „Ostland”. Był to

artykuł o historii związku strzeleckiego w Kościerzynie59. W tym samym roku

ukazał się w „Pommereller Landbote” (Tczew) jeden z jego większych tekstów

-0 niemieckich osobistościach w Kościerzynie do 192-0 r. Artykuł ten jest przede

wszystkim pochwałą niemieckich urzędników i ich zasług dla rozwoju miasta,

składa się z krótkich biogramów np. starostów Hermanna Englera (1821-1896)

1 Hansa Trüstedta (1866-1921), burmistrzów, duchownych i lekarzy60. Najbardziej

profesjonalny artykuł Maya ukazał się w wielotomowej publikacji o historii miast

niemieckich (Deutsches Städtebuch), wydanej przez Ericha Keysera. Seria ta ma

bardzo formalny i niemalże encyklopedyczny styl. Opracowanie Maya o historii

Sopotu w tej publikacji składa się z 20 krótkich punktów, w których opisał on

m.in. status prawny miasta, sytuację wyznaniową i statystyki61.

Do szczególnych zainteresowań Maya należały dzieje kościołów. Jednym

z jego większych tekstów była historia parafii ewangelickich w powiecie kościer-

skim, którą opublikował w 1934 r. w „Posener Evangelisches Kirchenblatt”62. Po

wojnie wydał wiele artykułów o protestanckich i katolickich kościołach w powiecie

kościerskim i Sopocie: w ewangelickim „Danzig-westpreußischer Kirchenbrief ’63

57

Die letzten Juden in einer westpreußischen Kleinstadt unter dem Hakenkreuz (maszynopis),

bez daty (powojenny); Geschichte der Stadt Berent (maszynopis), bez daty (powojenny), w zbiorach prof. Borzyszkowskiego.

58 Ein Holzkreuz meldet ein Heldengrab, „Heimatgrüße an unsere Krieger”, 5.08.1917, nr 32. 59 Aus der Geschichte der Schützengilde zu Berent (Westpr.), „Ostmark-Archiv”, 1927, nr 19. 60 Persönlichkeiten der Stadt Berent, „Pommereller Landbote”, 1927, nr 3, s. 55-63.

61 Zoppot, Stadtkreis, [w:] Deutsches Stadtbuch. Handbuch städtischer Geschichte. Band 1 Norddeutschland. Stuttgart / Berlin 1939, s. 119-120.

62 Die evangelischen Kirchen im Kreise Berent, „Posener Evangelisches Kirchenblatt”, 1934, nr 10.

63 Danzig-westpreußischer Kirchenbrief: Das Schicksal unserer Kirchen und Gemeinden in

Danzig Westpreußen - 2, 1949; Die evangelische Kirche in Lippusch, Kreis Berent - 6, 1949; Wieviele Kirchen hatte Danzig? - 7, 1949; Berenter Erinnerungen an Rathaus und Lutherkir­ che - 11, 1950; Aus den Kirchenkreisen Karthaus und Berent - 11, 1950; Geschichte der evangelischen Kirchengemeinde Neubarkoschin im Kreise Berent - 11, 1950; Die evangeli­ sche Gemeinde in Zoppot und ihre Kirchen - 10, 1950; Die Geschichte der Erlöserkirche -

14, 1951; Aus der Vergangenheit der ev. Kirchengemeinde Schöneck/Wpr. - 17, 1952; Die

evangelische Kirchengemeinde Grünthal im Kreise Berent - 18, 1952; Aus der Kirchen­ geschichte des Kreises Berent 20, 1953; In memorium Pfarrer Paul Harder aus Berent