EDYTA MOSKOWICZ*
FEMINIZM
W AMERYKA
ēSKO-UKRAIēSKIM WYDANIU
DO
ĝWIADCZENIE
MARTY BOHACZEWSKIEJ-CHOMJAK
Nazwisko Marty Bohaczewskiej-Chomjak najczĊĞciej jest kojarzone z femi-nizmem i rozwojem Gender Studies na Ukrainie. Jej sposób myĞlenia i po-dejĞcie do problematyki badawczej stawia ją w rzĊdzie amerykaĔskich uczo-nych, zaĞ jej osiągniĊcia są kontynuacją amerykaĔskiej szkoáy feministycznej i historycznej. Fakty, które wpáynĊáy na jej odmienne, w pewnym sensie, spoj-rzenie na ukraiĔską rzeczywistoĞü spoáeczno-kulturowa kryją siĊ w biografii badaczki.
Marta Bohaczewska-Chomjak urodziáa siĊ w Sokali na lwowszczyĨnie. W latach 40. XX wieku jako kilkuletnie dziecko wyemigrowaáa wraz z rodzi-cami do USA. Studiowaáa historiĊ wschodnioeuropejską na Uniwersytecie PensylwaĔskim, specjalizowaáa siĊ w historii Rosji, bowiem, jak sama za-znacza, nie byáo tam moĪliwoĞci studiowania przedmiotów ukrainoznawczych. RozprawĊ doktorską obroniáa na Uniwersytecie Kolumbijskim. Wykáadaáa w kilku prestiĪowych uniwersytetach, m.in. Johns Hopkins, George Washing-ton, Catholic, Harvard, Seton Hall i Fairleigh Dickinson. W celu dalszego zgáĊbiania historii Ukrainy i Rosji, jako trzykrotna stypendystka Fulbrighta, wyjeĪdĪaáa m.in. do Polski, Czech i na UkrainĊ (Kijów). A w latach 2000-2006 byáa dyrektorką Programu Fulbrighta na Ukrainie oraz profesorem Uniwersytetu Kijowsko-MohylaĔskiego. Do dnia dzisiejszego jest równieĪ wiceprzewod-niczącą organizacji „Sojuz Ukrainok” w Ameryce1. Jej przygoda z feminizmem
MGREDYTAMOSKOWICZ – doktorantka w Katedrze Literatury UkraiĔskiej Instytutu Filologii SáowiaĔskiej KUL; adres do korespondencji: Al. Racáawickie 14, 20-950 Lublin.
1
„Sojuz Ukrainok” Ameryki jest to organizacja kobieca, która powstaáa po II wojnie Ğwiatowej, kiedy wáadzĊ na Ukrainie przejĊli komuniĞci i zakazano dziaáalnoĞci wszystkich organizacji o
cha-zaczĊáa siĊ w latach 70., kiedy zostaáa poproszona przez dwie ukraiĔskie orga-nizacje kobiece w Ameryce (Sojuz Ukrainok Ameryki i ĝwiatową FederacjĊ UkraiĔskich kobiet) o napisanie krótkiej historii ruchu kobiecego na Ukrainie. BĊdąc znanym historykiem, a zarazem Ukrainką z pochodzenia, Ğwietnie nadawaáa siĊ do tego zadania.
M. Bohaczewska-Chomjak studiowaáa i zaczynaáa swoją karierĊ naukową w Ameryce w czasach rozkwitu drugiej fali feminizmu. W 1970 roku w USA oficjalnie uznano Women Studies za peánoprawny kurs akademicki. Kierunek ten byá nastawiony na „gromadzenie wszelkiej moĪliwej wiedzy, pochodzącej z róĪnych dyscyplin, dotyczącej sytuacji kobiet w historii, kulturze, Īyciu spo-áecznym i politycznym”2. Podstawową kategorią badaĔ kobiecych jest kategoria „kobiecoĞci”, skupiają siĊ wiĊc one na okreĞleniu specyfiki kobiecoĞci i prze-mian jej pojmowania na przestrzeni wieków. Na gruncie badaĔ kobiecych rozwinĊáy siĊ rozmaite nurty badaĔ feministycznych, teorii feministycznej i fe-ministycznej krytyki literackiej. Do najwaĪniejszych badaczek w tym nurcie zalicza siĊ Cory Kaplan (Making a Difference: Feminist Literary Criticism, 1985), Michelle Barrett (Women’s Oppression Today: Problems in Marxists
Feminism Analysis 1980) oraz Catherine Belsey (Critical Practice 1980).
NaleĪy do nich doáączyü Mary Ellman (Thinking About Woman, 1968), K. M. Rogers (The situation of women in eighteenth-century England, 1982), Judith Fetterley (The Resisting Reader: (A Feminist Approach to American Fiction, 1978), Josephine Donovan Feminist literary criticism: explorations in theory (1989), Ellen Moers (Literary Woman 1976), NinĊ Baym (Woman’s Fiction, (1978), SandrĊ M. Gilbert i Susan Gubar (The Madwoman in the Attic, (1979), Margaret Homans (Woman Writers and Poetic Identity, 1980), Elaine Showalter (A Literature of Their Own 1977) i Adrienne Rich (Of Woman Born, 1976). Women Studies (Studia nad problematyką kobiet) zajmowaáy siĊ równieĪ szukaniem i dokumentowaniem Ğladów kobiet w historii, kulturze i literaturze, a takĪe opisem dokonaĔ prekursorek feminizmu oraz organizacji przez nie tworzonych w XIX i początkach XX wieku. Byáa to próba legitymizacji nowych praw, jakie roĞciáy sobie kobiety w spoáeczeĔstwie. Powstaáo wiele prac
nau-rakterze feministycznym, w tym „Sojuz Ukrainok”; jego przewodniczącą w tym czasie byáa Milena Rudnicka. Po wyjeĨdzie do Ameryki postanowiáa ona kontynuowaü dziaáalnoĞü organizacji i tak powstaá „Sojuz Ukrainok” Ameryki, który dziaáa po dziĞ dzieĔ.
2
A. B u r z yĔ s k a, Feminizm, [w:] Teoria literatury XX wieku, red A. BurzyĔska, M. P. Mar-kowski, Kraków 2006, s. 400.
kowych na ten temat m.in. Aileen S. Kraditor The Ideas of the Woman Suffrage
Movement 1890-1920 (1965), Doris Stevens Jailed for Freedom: Some Phases in the Front Line of a War for Democracy Not Quite Won 1976 czy Betty
Friedan The Feminine Mystique (1963).
Charakterystyczną cechą feminizmu w wydaniu amerykaĔskim jest jego analityczny wymiar i nastawienie na maksymalny obiektywizm, który nie uchy-la siĊ nawet przed dekonstruowaniem wartoĞci wáasnego spoáeczeĔstwa, a takĪe ciągáe poszukiwanie nowych rozwiązaĔ oraz obiektywny krytycyzm wobec wáasnej historii i spoáeczeĔstwa. To dziĊki Amerykankom i Brytyjkom moĪliwe byáo „wyzwolenie” kobiet z opresji politycznej, ekonomicznej i spoáecznej. W tych okolicznoĞciach doĞü naturalna wydaje sie proĞba o pomoc w nakre-Ğleniu historii ruchu kobiecego na Ukrainie skierowana do M. Bohaczewskiej-Chomjak przez ukraiĔskie organizacje kobiece w Ameryce, które równieĪ byáy na etapie odkrywania wáasnej przeszáoĞci,.
Owocem wytĊĪonej pracy profesor Bohaczewskiej-Chomjak byáo pojawienie siĊ prekursorskiej i jednej z najbardziej znanych prac naukowych Feminists
Despite Themselves: Women in Ukrainian Community Life 1884-1939 (1988),
która zdobyáa kilka nagród i wciąĪ cieszy siĊ popularnoĞcią na zachodzie. Pub-likacja ta zajĊáa znaczące miejsce w ogólnie pojĊtej historii feminizmu amery-kaĔskiego. UkraiĔskie wydanie Ȼɿɥɢɦ ɩɨ Ȼɿɥɨɦɭ. ɀɿɧɤɢ ɜ ɝɪɨɦɚɞɫɶɤɨɦɭ
ɠɢɬɬɿ ɍɤɪɚʀɧɢ 1884-1939 pojawiáo siĊ zaĞ w 1995 roku. Praca nad tą ksiąĪką
zajĊáa badaczce kilkanaĞcie lat. Jak wyjaĞnia sama autorka, początkowo nie byáa zainteresowana tematyką ksiąĪki, gdyĪ miaáa inne plany zawodowe (gáównym obiektem jej badaĔ byáa historia inteligencji wschodnioeuropejskiej). Jednak podjĊcie badaĔ nad ukraiĔskim ruchem kobiecym staáo siĊ początkiem praw-dziwej kariery naukowej M. Bohaczewskiej-Chomjak.
Opis najwaĪniejszej publikacji w jej karierze Ȼɿɥɢɦ ɩɨ Ȼɿɥɨɦɭ. ɀɿɧɤɢɜ ɝɪɨ-ɦɚɞɫɶɤɨɦɭ ɠɢɬɬɿ ɍɤɪɚʀɧɢ 1884-1939 i znaczenia tej ksiąĪki naleĪy zacząü
od wyjaĞnienia samego tytuáu, bowiem wskazuje on równieĪ perspektywĊ, z jakiej autorka postrzega problematykĊ kobiecą. „Biáym po biáomu” jest to typ ukraiĔskiego haftu, gdzie szyje siĊ biaáą nicią na biaáym páótnie i trzeba dobrze siĊ przyglądaü, aby dostrzec ten haft. Przypomina to koncepcjĊ pisania kobie-cego Luce Irigaray, która mówi, iĪ piszą one na kartach historii biaáym atra-mentem, niewidocznym na biaáym papierze. Jak mówi sama autorka, taka byáa równieĪ rola kobiety w ukraiĔskim Īyciu spoáecznym i w historii Ukrainy. Trzeba siĊ dobrze przyglądaü, aby zobaczyü obecnoĞü kobiet na kartach historii.
Brak wzmianek na ten temat nie oznacza jednak, Īe kobiety nie angaĪowaáy siĊ w Īycie spoáeczne, ale Īe ich zaangaĪowanie przeszáo niezauwaĪone3. M. Bo-haczewska-Chomjak w jednym z jej licznych artykuáów napisaáa: „ȱɫɬɨɪɿɹ ɠɿ-ɧɨɤ – ɥɢɲɟ ɨɞɧɚ ɿɡ ɱɢɫɥɟɧɧɢɯ ɛɿɥɢɯ ɩɥɹɦ ɧɟ ɬɿɥɶɤɢ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ, ɚɥɟ ɿ ɫɜɿ-ɬɨɜɨʀ ɿɫɬɨɪɿʀ”4.
Jest to pierwsza ksiąĪka w historii Ğwiatowego feminizmu poĞwiecona tej tematyce, wymagaáa wiĊc ogromnej i systematycznej pracy archiwistycznej. Jak podkreĞla S. Kuáczyckyj w recenzji ksiąĪki:
ɇɚɣɛɿɥɶɲɭ ɰɿɧɧɿɫɬɶ ɦɚɸɬɶ ɧɟɨɩɭɛɥɿɤɨɜɚɧɿ ɞɠɟɪɟɥɚ, ɡɧɚɣɞɟɧɿ ɞɨɫɥɿɞɧɢɰɟɸ ɭ ɉɨɥɶɳɿ, ɑɟɯɿʀ, Ɋɨɫɿʀ, ɍɤɪɚʀɧɿ, ɋɒȺ ɿ Ʉɚɧɚɞɿ. Ȳɯ ɧɚɫɬɿɥɶɤɢ ɛɚɝɚɬɨ, [...] ɞɟɫɹɬɤɢ ɚɪɯɿɜɧɢɯ ɮɨɧɞɿɜ ɿ ɛɿɛɥɿɨɬɟɱɧɢɯ ɪɭɤɨɩɢɫɧɢɯ ɤɨɥɟɤɰɿɣ. Ⱦɨɫɥɿɞɧɢɰɹ ɛɪɚɥɚ ɿɧɬɟɪɜcɸ ɭ ɞɟɹɤɢɯ ɝɟɪɨʀɜ ɫɜɨɽʀ ɤɧɢɝɢ, ɡɭɫɬɪɿɱɚɥɚɫɹ ɡ ɪɨɞɢɧɚɦɢ ɚɛɨ ɧɚɳɚɞɤɚɦɢ ɿɧɲɢɯ, ɜɢɤɨ-ɪɢɫɬɨɜɭɸɱɢ ɩɪɢɜɚɬɧɿ ɤɨɥɟɤɰɿʀ5 .
RównieĪ bibliografia zgromadzona przez autorkĊ stanowi cenne Ĩródáo in-formacji dla innych naukowców badających tĊ problematykĊ.
Autorce udaáo siĊ ukazaü panoramĊ spoáeczeĔstwa ukraiĔskiego na prze-strzeni 55 lat historii Ukrainy (1884-1939). To wieloaspektowe ujĊcie problemu byáo jednym z gáównych zaáoĪeĔ badaczki, albowiem, jak sama zauwaĪa, czĊsto w pracach poĞwiĊconych tematyce kobiecej brak historycznego táa, czy szerszej perspektywy spoáecznej, gdyĪ powszechne jest mniemanie, iĪ kobiety tworzą swój, specyficzny punkt widzenia (fokalizacja), co jest powodem wyodr Ċb-niania („wycinania”) ich z szerszego kontekstu historyczno-spoáecznego. Takie podejĞcie jest oczywiĞcie báĊdem6. Dlatego teĪ, w wyĪej wymienionej pracy, dziaáalnoĞü kobiet nie jest oderwana od sytuacji spoáecznej, ekonomicznej i po-litycznej caáego narodu. KsiąĪka ta byáa niezbĊdnym uzupeánieniem ukraiĔskiej historii, jak bowiem wiadomo, prace poĞwiĊcone historii paĔstwa, religii czy kultury do tej pory nie odnosiáy siĊ do tej problematyki.
3Ɇ. Ȼ ɨ ɝ ɚ ɱ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɚ - ɏ ɨ ɦ ɹ ɤ, Ȼɿɥɢɦ ɩɨ Ȼɿɥɨɦɭ. ɀɿɧɤɢ ɜ ɝɪɨɦɚɞɫɶɤɨɦɭ ɠɢɬɬɿ ɍɤɪɚʀɧɢ 1884-1939,Ʉɢʀɜ 1995, s. 5. 4 T a Ī, Ɂɚɫɚɞɢ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ʉɟɧɞɟɪɭ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ” 2006, nr 9, s. 14. 5 ɋ. Ʉ ɭ ɥ ɶ ɱ ɢ ɰ ɶ ɤ ɢ ɣ, Ȼɿɥɢɦ ɩɨ Ȼɿɥɨɦɭ. ɀɿɧɤɢ ɜ ɝɪɨɦɚɞɫɶɤɨɦɭ ɠɢɬɬɿ ɍɤɪɚʀɧɢ 1884-1939.Ɋɟɰɟɧɡɿɹ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ ɬɚ ɛɿɛɥɿɨɝɪɚɮɿɹ” 1997, nr 2, s. 134 http://histans. com/JournALL/jour nal /1997/2/15.pdf 6Ȼ ɨ ɝ ɚ ɱ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɚ - ɏ ɨ ɦ ɹ ɤ, Ȼɿɥɢɦ ɩɨ Ȼɿɥɨɦɭ..., Ʉɢʀɜ 1995, s. 7.
Gáówny wniosek, jaki wysuwa M. Bochaczewska-Chomjak w ksiąĪce, to brak odzwierciedlenia ideologii czy haseá feministycznych w dziaáalnoĞci kobiet ukraiĔskich w tym okresie. Kobiety skupiają siĊ przede wszystkim na wyzwo-leniu jednostki z zaleĪnoĞci panujących w ówczesnym spoáeczeĔstwie, na prob-lemach politycznych i socjalnych. JednoczeĞnie uznają, Īe problem ich pozycji w spoáeczeĔstwie rozwiąĪe siĊ wraz z uzyskaniem niezaleĪnoĞci politycznej7
. W ksiąĪce podkreĞla siĊ, Īe ukraiĔskie organizacje kobiece stawiaáy sobie za cel rozwój osobowoĞci, pozbycie siĊ poddaĔczej ĞwiadomoĞci, a takĪe rozwój eko-nomiczny i modernizacjĊ spoáeczeĔstwa. NajwiĊkszą wartoĞü dla nich stanowiá ekonomiczny, spoáeczny i kulturowy rozwój narodu ukraiĔskiego. Ukrainki uwaĪaáy, Īe rozwój ten odbywa siĊ poprzez wychowanie czáowieka w rodzinie i w tym wáaĞnie widziaáy swoją gáówną rolĊ. Kobiety nie konkurowaáy z mĊĪ-czyznami o miejsce w hierarchii spoáecznej, waĪniejsza byáa dla nich kwestia niezaleĪnoĞci paĔstwowej. Charakter organizacji kobiecych na Ukrainie Ğwiad-czy o tym, Īe miaáy one szerszy zakres dziaáalnoĞci, niĪ podobne organizacje na Zachodzie (gáównie o charakterze spoáecznym). Jak áatwo zauwaĪyü, czytając
Ȼɿɥɢɦ ɩɨ ɛɿɥɨɦɭ..., autorka wykorzystuje wiedzĊ na temat Ğwiatowej historii
ruchu kobiecego zdobytą w Ameryce. WyraĨnie zaznacza siĊ równieĪ fakt, Īe badaczka korzysta z systemu wpáywów kulturowych i standardów amerykaĔ-skiego spoáeczeĔstwa. Jak zauwaĪa Oksana Rybak:
ɡɨɤɪɟɦɚ ɬɢɯ, ɳɨ ɫɬɨɫɭɸɬɶɫɹ ɫɬɚɧɨɜɢɳɚ ɠɿɧɨɤ ɭ ɪɿɡɧɢɯ ɠɢɬɬɽɜɢɯ ɫɮɟɪɚɯ, ʀɯ ɫɚ-ɦɨɭɫɜɿɞɨɦɥɟɧɧɹ, ɬɪɚɤɬɭɜɚɧɧɹ ɮɟɦɿɧɿɡɦɭ ɹɤ ɫɭɫɩɿɥɶɧɨ-ɝɪɨɦɚɞɫɶɤɨɝɨ ɪɭɯɭ ɬɚ ɫɜɿɬɨ-ɝɥɹɞɭ. Ʉɪɿɡɶ ʀɯ ɩɪɢɡɦɭ ɚɧɚɥɿɡɭɽ ɞɨɫɥɿɞɧɢɰɹ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɢɣ ɠɿɧɨɱɢɣ ɪɭɯ. Ⱥɜɬɨɪ ɱɚɫɬɨ ɛɚɱɢɬɶ ɩɟɜɧɿ ɚɧɚɥɨɝɿʀ ɦɿɠ ɪɿɡɧɢɦɢ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɢɦɢ ɠɿɧɨɱɢɦɢ ɪɭɯɚɦɢ ɿ ɪɨɛɢɬɶ ɧɚ ʀɯ ɩɿɞɫɬɚɜɿ ɜɿɞɩɨɜɿɞɧɿ ɿɫɬɨɪɢɱɧɿ ɩɨɪɿɜɧɹɧɧɹ8 .
Bez wątpienia praca ta stanowi nieoceniony wkáad w rozwój badaĔ nad problematyką kobiecą i nad samą historią Ukrainy.
Aby w peáni zrozumieü i oceniü znaczenie publikacji M. Bochaczewskiej-Chomjak dla rozwoju feministycznej krytyki literackiej na Ukrainie, a takĪe dla samego feminizmu, naleĪy przybliĪyü stan ówczesnych ukraiĔskich badaĔ feministycznych. Kluczowa jest juĪ sama data publikacji ksiąĪki na Ukrainie
Ȼɿ-ɥɢɦ ɩɨ ɛɿɥɨɦɭ... (1995). Jest to bowiem czas intensywnej pracy czterech
pre-kursorek ukraiĔskich badaĔ feministycznych i genderowych (S. Pawáyczko,
7
TamĪe, s. 10.
8Ɉ. Ɋ ɢ ɛ ɚ ɤ, Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ Ɇ. Ⱦɭɦɚ ɍɤɪɚʀɧɢ ɠɿɧɨɱɨɝɨ ɪɨɞɭ, http://www.franko.lviv.ua/Subdi
T. Hundorowa, W. Ahejewa, N. Zborowska), które rozpoczĊáy swą dziaáalnoĞü od seminarium feministycznego w 1991 roku, jakie zostaáo nastĊpnie prze-ksztaácone w Kijowskie Centrum BadaĔ Genderowych przy Instytucie Lite-ratury Akademii Nauk Ukrainy (1998). W 1994 roku powstaá podobny oĞrodek w Charkowie, na jego czele do dziĞ stoi Iryna ĩeriobkina9. WyĪej wymienione badaczki poddaáy intensywnej analizie krytycznej osiągniĊcia zarówno wspóá-czesnej literatury ukraiĔskiej, jak i literatury okresu Modernizmu. Początkowo ich praca spotykaáa siĊ z duĪym niezrozumieniem i krytyką ze strony innych badaczy oraz ówczesnych pisarzy. Byá to bowiem czas Ğcierania siĊ nowych idei i prądów páynących z zachodu z pozostaáoĞciami starych sowieckich metod. Problem byá znacznie szerszy, bowiem badaczkom przypadáo zadanie przeáamy-wania mentalnoĞci homo sovieticus i spoáecznych ról przypisanych páciom. Mu-siaáy walczyü z sowieckim przekonaniem, Īe feminizm jest niepotrzebny, gdyĪ komunizm przyniósá wolnoĞü wszystkim, a takĪe z silnie zakorzenioną patriar-chalną strukturą spoáeczną. W tych warunkach ksiąĪka M. Bochaczewskiej-Chomjak byáa nie tylko dowodem na zasadnoĞü istnienia feminizmu na Ukrai-nie, ale równieĪ wyznaczyáa pewne standardy pracy w tej dziedzinie. àatwo moĪna byáo zauwaĪyü, Īe ówczesny ukraiĔski dyskurs feministyczny i gende-rowy charakteryzowaá siĊ poniekąd pewnym brakiem obiektywizmu, niekiedy histerycznym atakiem kobiet feministek na oponentów. Dowodem na to jest chociaĪby „dyskusja”, jaka miaáa miejsce na áamach Krytyki w roku 1999, miĊ-dzy W. Ahejewą a dwoma ukraiĔskimi pisarzami J. Andruchowyczem i W. Me-dwiedjem. Badaczka oĞmieszyáa siĊ brakiem dystansu do sáów oponentów i sta-áa siĊ Īywym przyksta-áadem stereotypu rozgoryczonej i rozhisteryzowanej femi-nistki, który od zawsze pokutowaá w ukraiĔskim spoáeczeĔstwie. Kolejną wadą ukraiĔskiej feministycznej krytyki literackiej i genderowej byáo równieĪ pew-nego rodzaju odejĞcie od zasady obiektywizmu naukowego na rzecz pogoni za sensacją. Przykáadem takiej sytuacji są insynuacje S. Pawáyczko na temat rze-komego homoseksualnego charakteru relacji miĊdzy dwiema najwybitniejszymi przedstawicielkami ukraiĔskiego modernizmu, O. Kobyáanskaj i à. Ukrainą. In-synuacja, która w pracy S. Pawáyczko Ⱦɢɫɤɭɪɫ ɦɨɞɟɪɧɿɡɦɭ ɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɿɣ ɥɿɬɟ-ɪɚɬɭɪɿ (1999) staáa siĊ faktem, w pracy T. Hundorowej Femina melancholica. ɋɬɚɬɶ ɿ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɝɟɧɞɟɪɧɿɣ ɭɬɨɩɿʀ Ɉɥɶɝɢ Ʉɨɛɢɥɹɧɫɶɤɨʀ (2002) równieĪ
9
Trzeba jednak dodaü, iĪ ten oĞrodek w wiĊkszym stopniu jest czĊĞcią rosyjskich badaĔ feministycznych, poniewaĪ jego praca badawcza skupia siĊ gáównie na rosyjskiej literaturze.
nie przyczyniáa siĊ do wzrostu znaczenia i prestiĪu badaĔ feministycznych i genderowych na Ukrainie.
Na tym tle doĞü wyraĨnie zarysowuje siĊ specyfika metod badawczych M. Bochaczewskiej-Chomjak. Jak juĪ zostaáo wspomniane, badaczka, czerpiąc z doĞwiadczeĔ amerykaĔskich feministek lat 60. i 70. XX wieku, staraáa siĊ uniknąü ich báĊdów, takich jak: brak obiektywizmu, ujmowanie dziaáalnoĞci kobiet bez szerszego kontekstu historycznego i spoáecznego. Z punktu widzenia dojrzaáego amerykaĔskiego feminizmu wyznaczyáa wiĊc sposób, w jaki naleĪy traktowaü tematykĊ kobiecą w nauce ukraiĔskiej.
M. Bochaczewska-Chomjak zabiera równieĪ gáos w dyskusji na temat re-cepcji feminizmu na Ukrainie. Z dozą ironii i, zdawaü by siĊ mogáo, matczynej cierpliwoĞci zauwaĪa, iĪ niektóre recenzje czy artykuáy wskazują bądĨ niezro-zumienie samej problematyki feministycznej, bądĨ obnaĪają prywatną zawiĞü autora, co do kariery kolegi: „ȼɢɝɥɹɞɚɽ, ɳɨ ɜɫɿɦ ɪɟɰɟɧɡɟɧɬɚɦ ɤɿɫɬɤɨɸ ɜ ɝɨɪɥɿ ɫɬɨɹɬɶ ʉɪɚɧɬɢ”10. Jednak ogólna dziaáalnoĞü M. Bochaczewskiej-Chomjak na tym polu skupia siĊ na wsparciu máodych ukraiĔskich naukowców i na dzieleniu siĊ wáasną wiedzą i doĞwiadczeniem wynikającym z funkcjonowania w dwóch perspektywach naukowych, zachodniej i wschodniej. Swoistą cechą prac ba-daczki, dotyczących zagadnieĔ feminizmu i badaĔ genderowych, jest jej wy-ksztaácenie historyczne, które daje jej nie tylko inną perspektywĊ poznawczą, ale takĪe nieco inny zestaw narzĊdzi badawczych. Jest to dodatkowy walor jej pracy.
Nie jest to oczywiĞcie jedyny obszar zainteresowaĔ M. Bochaczewskiej-Chomjak. AmerykaĔska perspektywa w ocenie ukraiĔskiej sytuacji dotyczy równieĪ innych dziedzin Īycia, o których pisze autorka, takich jak polityka i kultura polityczna, kultura oraz pozycja kobiety w spoáeczeĔstwie, a takĪe nauka. Jej rozumienie feminizmu, czy Gender Studies jest praktyczne, nie jest ona zwolenniczką ideologicznego debatowania, ale praktycznych, Īyciowych rozwiązaĔ. Jak juĪ zostaáo wspomniane, uksztaátowanie takiego podejĞcia nastą-piáo u niej podczas edukacji w Ameryce. Przebywając na Ukrainie M. Bocha-czewska-Chomjak staraáa siĊ inspirowaü w tym kierunku zarówno spoáecznoĞü ukraiĔską, jak i konkretne instytucje edukacyjne. W artykule ȱɞɟɹ ɲɤɨɥɢ ɜ
ɩɨ-ɞɜɿɣɧɿɣ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɿ, poĞwiĊconym problemom szkolnictwa wyĪszego w USA
i na Ukrainie, M. Bochaczewska-Chomjak wskazuje na te wáaĞnie róĪnice w obu systemach edukacyjnych. AmerykaĔskie szkoáy uczą, jak organizowaü
10 Ɇ. Ȼ ɨ ɝ ɚ ɱ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɚ - ɏ ɨ ɦ ɹ ɤ, Ʌɢɫɬɢ ɞɨ ɪɟɞɚɤɰɿʀ Ʉɪɢɬɢɤɢ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ” 2001, nr 10,
wydarzenia, jak zbieraü pieniądze na róĪne cele, podczas gdy ukraiĔskie są skoncentrowane na ideologicznym i filozoficznym aspekcie nauczania11.
M. Bochaczewska-Chomjak jest nastawiona na Ğwiadome obywatelstwo i angaĪowanie siĊ w sprawy ogóáu. W jednym z wywiadów ubolewa, Īe kobiety na Ukrainie nie zwykáy braü losu spoáecznoĞci we wáasne rĊce, zajmowaü siĊ polityką, zabieraü gáos w dyskusjach nad waĪnymi spoáecznymi pytaniami12
. W tym kontekĞcie daje przykáad aktywnej postawy Amerykanek, które doma-gają siĊ nie tylko swoich praw, ale równieĪ je legalizują prawnie. Albowiem problemy kobiet to nie odrĊbna dziedzina oderwana od rzeczywistoĞci, ale prob-lemy caáego spoáeczeĔstwa, które muszą byü rozwiązane. Jak dalej pisze: „ɀɿɧ-ɤɢ ɍɤɪɚʀɧɢ ɳɟ ɧɟ ɭɫɜɿɞɨɦɢɥɢ ɫɜɨɝɨ ɦɿɫɰɹ”13. Bohaczewska wytyka wiĊc wspóáczesnym Ukrainkom dbanie tylko o przysáowiowe wáasne podwórko, o materialistyczne myĞlenie i brak poczucia odpowiedzialnoĞci za waĪne de-cyzje spoáeczne, de facto zrzekanie siĊ wáadzy nad tym, co dotyczy ich samych i ich dzieci, na przykáad oĞwiaty, oddawanie odpowiedzialnoĞci w obce rĊce. M. Bochaczewska-Chomjak tak oto charakteryzuje kobiety na Ukrainie:
ȼ ɍɤɪɚʀɧɿ ɠɿɧɤɚ ɦɚɽ ɲɚɥɟɧɟ ɧɟ ɬɿɥɶɤɢ ɮɿɡɢɱɧɟ, ɚ ɣ ɩɫɢɯɨɥɨɝɿɱɧɟ ɧɚɜɚɧɬɚɠɟɧɧɹ –ɦɭɫɢɬɶ ɞɨɛɪɟ ɜɢɝɥɹɞɚɬɢ, ɛɭɬɢ ɠɿɧɨɱɧɨɸ. Ɇɟɧɿ ɛɚɝɚɬɨ ɩɨɞɨɛɚɽɬɶɫɹ ɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɢɯ ɠɿɧɤɚɯ – ɜɨɧɢ ɞɭɠɟ ɤɪɚɫɢɜɿ, ɞɛɚɸɬɶ ɩɪɨ ɫɟɛɟ. ɓɨ ɦɟɧɿ ɧɟ ɩɨɞɨɛɚɽɬɶɫɹ – ɰɟ ɧɚɦɚɝɚɧɧɹ ɠɿɧɨɤ ɫɩɟɤɭɥɸɜɚɬɢ ɧɚ ɫɜɨʀɣ ɠɿɧɨɱɧɨɫɬɿ, ɦɚɧɿɩɭɥɸɜɚɬɢ ɦɭɠɱɢɧɨɸ ɱɢ ɫɟɪɟɞɨɜɢɳɟɦ (ɨɣ, ɹ ɬɚɤɚ, ɦɨɜɥɹɜ, ɫɥɚɛɟɧɶɤɚ, ɧɟɡɚɯɢɳɟɧɚ). ɏɨɱɚ ɰɟ ɦɨɠɧɚ ɡɪɨ-ɡɭɦɿɬɢ. ȼɢ ɞɨɜɝɨ ɠɢɥɢ ɜ ɫɭɫɩɿɥɶɫɬɜɿ ɬɨɬɚɥɶɧɨɝɨ ɞɟɮɿɰɢɬɭ, ɚ ɬɟɩɟɪ ɽ ɜɫɟ. Ȼɚɝɚɬɨ ɠɿɧɨɤ ɞɭɦɚɸɬɶ, ɳɨ ɛɭɞɭɬɶ ɜɢɪɿɲɟɧɿ ɜɫɿ ɩɨɛɭɬɨɜɿ ɩɪɨɛɥɟɦɢ, ɹɤɳɨ ɦɚɬɢ ɝɪɨɲɿ, ɛɚɝɚɬɨɝɨ ɱɨɥɨɜɿɤɚ. Ⱥɥɟ ɜɨɧɢ ɩɨɦɢɥɹɸɬɶɫɹ14 .
M. Bochaczewska-Chomjak zapytana, czego Īyczy kobietom na Ukrainie w trzech krótkich sáowach, wymienia: „ɋɚɦɨɫɬɿɣɧoɫɬi. ɋɚɦɨɞɨɫɬɚɬɧoɫɬi. Ⱥɦ-ɛɿɬɧoɫɬi”, ukazując tym samym wáasną filozofiĊ Īyciową. To wáaĞnie te trzy aspekty zapewniają kobietom wolnoĞü w spoáeczeĔstwie i moĪliwoĞü realizacji samej siebie.
11
T a Ī, ȱɞɟɹ ɲɤɨɥɢ ɜ ɩɨɞɜɿɣɧɿɣ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɿ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ” 2003, nr 3, s. 6.
12ə. Ɇ ɭ ɡ ɢ ɱ ɟ ɧ ɤ ɨ, Ɇɚɪɬɚ Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ-ɏɨɦɹɤ: Iɧɨɞi ɫɤɥɚɞɚɥɨɫɹ ɜɪɚɠɟɧɧɹ, ɳɨ ɜ ɍɤɪɚʀ-ɧɭ ɩɟɪɟɤɨɱɭɜɚɥɢ «ɦɨɫɤɨɜɫɶɤi ɤɪɭɠɤɢ» ɝɟɝɟɥɶɹɧɰiɜ, http://www.umoloda.kiev.ua/number/702
/203/ 25482/
13Ɇ. Ȼ ɨ ɝ ɚ ɱ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɚ - ɏ ɨ ɦ ɹ ɤ, Ɂɚɫɚɞɢ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ʉɟɧɞɟɪɭ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ” 2006, nr 9, s. 14. 14Ɇ. ȿ ɥ ɛ ɚ ɤ ɿ ɞ ɡ ɟ, Ɇɚɪɬɚ Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ-ɏɨɦɹɤ: «ɀɿɧɤɚ ɦɚɽ ɛɭɬɢ ɫɚɦɨɞɨɫɬɚɬɧɶɨɸ ɣ ɚɦ-ɛɿɬɧɨ..., „ȼɢɫɨɤɢɣ Ɂɚɦɨɤ” 2004, http://www.wz.lviv.ua/articles/26853
W wypowiedziach M. Bochaczewskiej-Chomjak pojawia siĊ jednak pewien paradoks, jak zaznaczyáa w wywiadzie dla Wysokiego Zamku, nie czuje siĊ ani Amerykanką, ani Ukrainką15, ale w wiĊkszoĞci artykuáów mówi „u nas w Ame-ryce”, a nie „u nas na Ukrainie”. Sytuacja ta daje siĊ jednak doĞü áatwo wy-jaĞniü. Mentalnie badaczka zostaáa uksztaátowana przez kulturĊ amerykaĔską oraz standardy przez nią reprezentowane. To samo dotyczy równieĪ jej pracy badawczej, która odbywaáa siĊ wedáug zasad amerykaĔskiej nauki, naleĪy przez to rozumieü pewien punkt widzenia i podejĞcie samego badacza do przedmiotu badaĔ. JednakĪe jej ĞwiadomoĞü i w pewnej mierze toĪsamoĞü związana by-áa/jest z Ukrainą, czego dowodem jest chociaĪby jej zaangaĪowanie w Īycie naukowe i kulturalne Ukrainy. Podwójna toĪsamoĞü M. Bochaczewskiej-Chom-jak sprawia, Īe jest ona tak wybitnym naukowcem.
Osoba Marty Bochaczewskiej-Chomjak istotnie przyczyniáa siĊ do otwarcia ukraiĔskiej nauki na Zachód, a takĪe zachodniej nauki na UkrainĊ, miĊdzy in-nymi dziĊki jej dziaáalnoĞci w Fundacji Fulbrighta. JednakĪe wiĊksze znaczenie dla rozwoju ukraiĔskiej nauki ma jej dziaáalnoĞü naukowa, której prekursorski charakter i rzetelnoĞü stanowią przykáad dla máodszego pokolenia naukowców. O. Rybak pisze: „ɐɟ ɥɸɞɢɧɚ ɡɚɰɿɤɚɜɥɟɧɚ, ɟɦɨɰɿɣɧɚ, ɹɤɚ ɱɟɪɟɡ ɬɜɨɪɟɧɧɹ ɿɫɬɨɪɢɱɧɨʀ ɩɚɦ'ɹɬɿ ɯɨɱɟ ɬɜɨɪɢɬɢ ɿ ɫɭɱɚɫɧɟ ɫɚɦɨɜɿɞɱɭɬɬɹ ɿ ɫɚɦɨɪɨɡɭɦɿɧɧɹ ɠɿɧɨɤ. ȱ ɧɟ ɥɢɲɟ ɠɿɧɨɤ, ɚɥɟ ɣ ɫɭɫɩɿɥɶɫɬɜɚ ɡɚɝɚɥɨɦ”16. ĩyjąc w dwóch kul-turach miaáa szansĊ wzbogaciü obie o elementy kaĪdej z nich. Pomimo wielu lat spĊdzonych w Ameryce zawsze staraáa siĊ sáuĪyü ukraiĔskiej sprawie w prak-tyczny sposób – swoimi czynami, bez patosu, solidnie i stanowczo.
LITERATURA Ȼ ɨ ɝ ɚ ɱ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɚ - ɏ ɨ ɦ ɹ ɤ Ɇ., Ȼɿɥɢɦ ɩɨ Ȼɿɥɨɦɭ. ɀɿɧɤɢ ɜ ɝɪɨɦɚɞɫɶɤɨɦɭ ɠɢɬɬɿ ɍɤɪɚʀɧɢ 1884-1939, Ʉɢʀɜ 1995. Ȼ ɨ ɝ ɚ ɱ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɚ - ɏ ɨ ɦ ɹ ɤ Ɇ., ȱɞɟɹ ɲɤɨɥɢ ɜ ɩɨɞɜɿɣɧɿɣ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɿ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ” 2003, nr 3. Ȼ ɨ ɝ ɚ ɱ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɚ - ɏ ɨ ɦ ɹ ɤ Ɇ., Ɂɚɫɚɞɢ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ʉɟɧɞɟɪɭ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ” 2006, nr 9. 15 TamĪe. 16 Ɉ. Ɋ ɢ ɛ ɚ ɤ, Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ Ɇ. Ⱦɭɦɚ ɍɤɪɚʀɧɢ…, http://www.franko.lviv.ua/Subdivi sions/um/um1 /Recen ziji/1-rybak%20oksana.htm
B u r z yĔ s k a A., Feminizm, [w:] Teoria literatury XX wieku, red. A. BurzyĔska, M. P. Markowski, Kraków 2006, ȿ ɥ ɛ ɚ ɤ ɿ ɞ ɡ ɟ Ɇ., Ɇɚɪɬɚ Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ-ɏɨɦɹɤ: «ɀɿɧɤɚ ɦɚɽ ɛɭɬɢ ɫɚɦɨɞɨɫɬɚɬɧɶɨɸ ɣ ɚɦɛɿɬɧɨɸ», „ȼɢɫɨɤɢɣ Ɂɚɦɨɤ” 2004, http://www.wz.lviv.ua/articles/26853 Ʉ ɭ ɥ ɶ ɱ ɢ ɰ ɶ ɤ ɢ ɣ ɋ., Ȼɿɥɢɦ ɩɨ Ȼɿɥɨɦɭ. ɀɿɧɤɢ ɜ ɝɪɨɦɚɞɫɶɤɨɦɭ ɠɢɬɬɿ ɍɤɪɚʀɧɢ 1884-1939.Ɋɟɰɟɧɡɿɹ, „Ʉɪɢɬɢɤɚ ɬɚ ɛɿɛɥɿɨɝɪɚɮɿɹ” 1997, nr 2, s. 134, http://histans. com/JournALL/journal/1997/2/15.pdf Ɇ ɭ ɡ ɢ ɱ ɟ ɧ ɤ ɨ ə., Ɇɚɪɬɚ Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ-ɏɨɦɹɤ: Iɧɨɞi ɫɤɥɚɞɚɥɨɫɹ ɜɪɚɠɟɧɧɹ, ɳɨ ɜ ɍɤɪɚʀɧɭ ɩɟɪɟɤɨɱɭɜɚɥɢ «ɦɨɫɤɨɜɫɶɤi ɤɪɭɠɤɢ» ɝɟɝɟɥɶɹɧɰiɜ, http://www.umolo da.kiev.ua/number/702/203/25482/ Ɋ ɢ ɛ ɚ ɤ Ɉ., Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ Ɇ. Ⱦɭɦɚ ɍɤɪɚʀɧɢ ɠɿɧɨɱɨɝɨ ɪɨɞɭ, http://www.franko. lviv.ua/Subdivisions/um/um1/Recenziji/1-rybak%20oksana.htm ɎȿɆȱɇȱɋɌɂɑɇȺ ɄɊɂɌɂɄȺ – ȺɆȿɊɂɄȺɇɋɖɄɈ-ɍɄɊȺȲɇɋɖɄɂɃ ȼȺɊȱȺɇɌ: ȾɈɋȼȱȾ ɆȺɊɌɂ ȻɈȽȺɑȿȼɋɖɄɈȲ-ɏɈɆ’əɄ Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ ȼ ɫɬɚɬɬɿ ɩɨɞɚɧɨ ɫɢɥɶɜɟɬɤɭ ɚɦɟɪɢɤɚɧɫɶɤɨʀ ɜɱɟɧɨʀ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ɩɨɯɨɞɠɟɧɧɹ Ɇɚɪɬɢ Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɨʀ-ɏɨɦɹɤ, ɹɤɚ ɜ ɞɢɬɢɧɫɬɜɿ ɟɦɿɝɪɭɜɚɥɚ ɡ ɛɚɬɶɤɚɦɢ ɞɨ ɋɒȺ, ɞɟ ɨɬɪɢɦɚɥɚ ɨɫɜɿɬɭ ɿ ɩɨɱɚɥɚ ɫɜɨɸ ɧɚɭɤɨɜɭ ɞɿɹɥɶɧɿɫɬɶ. Ɇ. Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɚ-ɏɨɦɹɤ ɞɨɫɥɿɞ-ɠɭɜɚɥɚ ɿɫɬɨɪɿɸ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɢɯ ɠɿɧɨɱɢɯ ɨɪɝɚɧɿɡɚɰɿɣ ɤɿɧɰɹ XIX - ɩɨɱɚɬɤɭ XX ɫɬɨɥɿɬɬɹ. ʀʀ ɡɧɚɤɨɜɚ ɩɪɚɰɹ Feminists Despite Themselves: Women in Ukrainian Community Life
1848Ǧ1939 ɩɟɪɟɤɥɚɞɟɧɚ ɜ ɍɤɪɚʀɧɿ Ȼɿɥɢɦ ɩɨ ɛɿɥɨɦɭ. ɀɿɧɤɚ ɜ ɝɨɪɦɚɞɫɶɤɨɦɭ ɠɢɬɬɿ
ɍɤɪɚʀɧɢ 1884-1939 (1995). Ɂɚɯɿɞɧɚ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɚ ɞɨɫɥɿɞɧɢɰɿ ɜɧɟɫɥɚ ɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɭ ɧɚɭɤɭ ɧɨɜɢɣ ɩɨɝɥɹɞ ɿ ɜɿɞɤɪɢɥɢ ɞɥɹ ɧɟʀ ɧɨɜɿ ɯɨɪɢɡɨɧɬɢ. Ʉɧɢɠɤɚ Ɇ, Ȼɨɝɚɱɟɜɫɶɤɨʀ-ɏɨɦɹɤ ɿ ʀʀ ɞɿɹɥɶɧɿɫɬɶ ɜ ɍɤɪɚʀɧɿ (ɤɿɥɶɤɚ ɪɨɤɿɜ ɛɭɥɚ ɝɨɫɬɢɜɧɢɦ ɩɪɨɮɟɫɨɪɨɦ Ʉɢɽɜɨ-Ɇɨ-ɝɢɥɹɧɫɶɤɨʀ Ⱥɤɚɞɟɦɿʀ ɫɬɚɥɢ ɿɧɫɩɿɪɚɰɿɽɸ ɞɨ ɪɨɡɜɢɬɤɭ ɬɟɧɞɟɪɧɢɯ ɫɬɭɞɿʀ.
THE FEMINISM IN AMERICAN-UKRAINIAN EXAMPLE: EXPERIENCE OF MARTHA BOHACHEVSKY-CHOMIAK
S u m m a r y
This article presents figure of American scholar Martha Bohachevsky-Chomiak who was born in Ukraine. As a child she emigrated to USA with her parents. She graduated
from American university and started work on history of Ukrainian female movement in 19th and 20th century. Her ground breaking work Feminists Despite Themselves: Women in Ukrainian Community Life 1848-1939 was a beginning of her career in Ukraine. Her West perspective brought new light to the Ukrainian science and opened it for the new possibilities.
Sáowa kluczowe: feminizm, ukraiĔskie ruchy kobiece, historia feminizmu, femi-nizm ukraiĔski.
Ʉɥɸɱɨɜɿ ɫɥɨɜɚ: ɮɟɦɿɧɿɡɦ, ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɢɣ ɮɟɦɿɧɿɡɦ, ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɿ ɠɿɧɨɱɿ ɨɪɝɚɧɿɡɚɰɿʀ, ɿɫɬɨɪɿɹ ɮɟɦɿɧɿɡɦɭ.
Key words: Feminism, Ukrainian feminism, Ukrainian’s women movement, history of feminism, Ukrainian feminism.
