Restrukturyzacja majątkowa w sprywatyzowanych przedsiębiorstwach

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 687. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Bart∏omiej Marona Katedra Ekonomiki NieruchomoÊci i Procesu Inwestycyjnego. Restrukturyzacja majàtkowa w sprywatyzowanych przedsi´biorstwach 1. Wst´p Prywatyzacja stanowi jeden z najistotniejszych elementów programu transformacji polskiej gospodarki. Przechodzenie od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej nie byłoby możliwe bez rozpoczętych na początku lat 90. przekształceń własnościowych. Aby przedsiębiorstwo mogło skutecznie realizować swoje cele po dokonaniu przekształcenia własnościowego, w ramach sprywatyzowanego podmiotu muszą zaistnieć bardzo głębokie, często radykalne przeobrażenia, nazywane restrukturyzacją. Restrukturyzacja przedsiębiorstw obejmuje wszelkiego rodzaju zmiany w przedsiębiorstwie dotyczące1: – struktury majątkowej, – struktury kapitałowej, – struktury organizacyjnej i procesu zarządzania, – organizacji procesów pracy, – poziomu i struktury zatrudnienia, – zagadnień produkcyjno-asortymentowych, – spraw techniczno-technologicznych, – rynków zaopatrzenia i zbytu.. 1. s. 37.. A Nalepka, Zarys problematyki restrukturyzacji przedsiębiorstw, Antykwa, Kraków 1998,.

(2) 132. Bartłomiej Marona. W artykule szczególną uwagę poświęcono analizie zmian zachodzących w strukturze majątkowej w przedsiębiorstwach. Omówiono bariery sprawnego funkcjonowania sprywatyzowanych przedsiębiorstw wynikające z niekorzystnych uwarunkowań majątkowych oraz opisano najczęściej wybierane strategie w ramach restrukturyzacji aktywów. 2. Prywatyzacja przedsi´biorstw paƒstwowych Zasadniczym aktem prawnym regulującym proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w latach 1990–1996 i w pierwszym kwartale 1997 r. była Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. (Dz.U. 1990, nr 51, poz. 298, z późn. zm.) o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Pierwszy etap prywatyzacji został zakończony wraz z wejściem w życie ustawy (tj. 8 kwietnia 1997 r.) o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. 1996, nr 118, poz. 561, z późn. zm.). Stanowi ona niejako rozszerzenie pierwszej ustawy prywatyzacyjnej, która funkcjonowała blisko siedem lat. Regulacje prawne dotyczące przekształceń własnościowych w Polsce nie ograniczają się jedynie do dwóch wyżej wymienionych aktów prawnych. Istnieje cała gama ustaw i przepisów prawnych regulujących ten proces. Do najważniejszych zalicza się: – Ustawę z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. 1991, nr 18, poz. 80, z późn. zm.); – Ustawę z dnia 3 lutego 1993 r. o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa (Dz.U. 1993, nr 16 , poz. 69, z późn. zm.); – Ustawę z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji (Dz.U. 1993, nr 44, poz. 202, z późn. zm.); – Ustawę z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. 1991, nr 107, poz. 464, z późn. zm.); – Ustawę z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz zmianie niektórych ustaw (Dz.U. 1993, nr 18, poz. 82, z późn. zm.). Na podstawie wyżej wymienionych aktów prawnych stosuje się trzy zasadnicze procedury prywatyzacji. Pierwsza z nich to tzw. prywatyzacja pośrednia. Przewidziana jest dla dużych przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej kondycji finansowej. Polega na przekształceniu w pierwszej kolejności przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, a następnie udostępnieniu jej akcji lub udziałów osobom trzecim. Udostępnienie akcji bądź udziałów może się odbywać poprzez sprzedaż akcji, zbycie praw z akcji, obciążenie praw z akcji lub oddanie w dzierżawę praw z akcji..

(3) Restrukturyzacja majątkowa…. 133. Do końca 2002 r. procesem komercjalizacji objęto 1535 przedsiębiorstw, z czego sprywatyzowano 330 podmiotów (czyli ok. 21% wszystkich skomercjalizowanych przedsiębiorstw). Druga procedura związana z przekształceniami własnościowymi przedsiębiorstw państwowych, zwana prywatyzacją bezpośrednią, polega na rozporządzaniu majątkiem przedsiębiorstwa poprzez sprzedaż, wniesienie do spółki lub oddanie do bezpłatnego korzystania. Prywatyzacja bezpośrednia charakteryzuje się dużą efektywnością. Do końca 2002 r. objęto nią 1998 przedsiębiorstw, czyli ponad sześciokrotnie więcej niż w procesie prywatyzacji kapitałowej. Kolejny sposób prywatyzacji przedsiębiorstw reguluje ustawa o przedsiębiorstwach państwowych. Jej przepisy dopuszczają możliwość likwidacji przedsiębiorstwa państwowego. Majątek uzyskany w wyniku likwidacji przejmuje Skarb Państwa, dążąc do jego sprzedania (ewentualnie oddania do odpłatnego korzystania lub wniesienia do spółki) prywatnemu inwestorowi. Od początku transformacji do końca 2002 r. likwidację z przyczyn ekonomicznych rozpoczęto w przypadku 1795 przedsiębiorstw państwowych, z czego zakończono ją w 852 przypadkach (co stanowi 47%). Niezależnie od przyjętej ścieżki przekształceń własnościowych, procesy prywatyzacyjne powinny przyczyniać się do poprawy konkurencyjności gospodarki oraz jej elementów składowych (czyli przedsiębiorstw). 3. Bariery sprawnego funkcjonowania sprywatyzowanych przedsi´biorstw, wynikajàce z czynników majàtkowych Przedsiębiorstwa państwowe poddane przekształceniom własnościowym często charakteryzują się niekorzystną sytuacją ekonomiczną. Źródła problemów są bardzo zróżnicowane; związane są z czynnikami zarówno wewnętrznymi – tkwiącymi w samym przedsiębiorstwie, jak i zewnętrznymi, związanymi z szeroko pojętym jego otoczeniem. Przyczyny problemów przedsiębiorstw wynikające z czynników majątkowych mogą tkwić m.in. w: – przeinwestowaniu, – dużym zużyciu moralnym majątku trwałego, – obciążeniu majątkiem nieprodukcyjnym i (lub) działalnością pomocniczą, – niepełnym wykorzystaniu istniejącego majątku. Wiele przedsiębiorstw zbyt optymistycznie ocenia perspektywy rozwojowe sektora, w ramach którego działa, co często przyczynia się do przeznaczania znacznych kapitałów na nabycie różnego rodzaju aktywów w ramach programów inwestycyjnych, powodując nadmierny rozrost przedsiębiorstwa. Aktywa te, z uwagi na różniące się od początkowych oczekiwań warunki rynkowe, często nie są w pełni wykorzystywane lub są wręcz zbyteczne. Generują jednak koszty.

(4) 134. Bartłomiej Marona. związane z ich utrzymaniem. Te nadmierne inwestycje pochłaniają część zysków przedsiębiorstwa, przyczyniając się do obniżenia rentowności danego podmiotu2. Kolejna bariera uniemożliwiająca sprawne funkcjonowanie przedsiębiorstw jest związana z dużym zużyciem moralnym majątku, którym gospodaruje dany podmiot. Zużycie to polega na stopniowej utracie wartości wymiennej i użytkowej, spowodowanej zmianami z przyczyn niezależnych od środków pracy. Utracie wartości i wartości użytkowej podlegają także środki pracy nie włączone do procesu produkcyjnego lub okresowo z niego wycofane. Istota zużycia moralnego tkwi więc w tym, że środki pracy tracą swoją wartość użytkową przed upływem okresu ich fizycznej trwałości. Można wyróżnić trzy podstawowe przyczyny wywołujące zużycie moralne. Pierwsza przyczyna tkwi we wzroście wydajności pracy w przedsiębiorstwach wytwarzających środki produkcji. Skutkiem zużycia moralnego w wyniku tej przyczyny jest zmniejszenie wartości istniejących środków trwałych, z zachowaniem niezmiennej wartości użytkowej. Drugą przyczyną wywołującą zużycie moralne jest ukazanie się nowych środków produkcji – wydajniejszych, o lepszych parametrach techniczno-eksploatacyjnych. Trzecim powodem jest zmiana zewnętrznych warunków eksploatacji środków pracy, brak popytu na wyroby lub usługi wytwarzane przez dany kapitał trwały, spowodowany zmianą gustów i upodobań3. Środki trwałe ulegają zużyciu moralnemu w różnym tempie i stopniu, w zależności od wywołujących je przyczyn. Zużycie moralne odnosi się również do nieruchomości, lecz np. w wypadku budowli czy pomieszczeń produkcyjnych stopień utraty wartości jest mniejszy niż np. w wypadku maszyn. Zużytemu lub przestarzałemu majątkowi zwykle towarzyszą gorsze wskaźniki jakościowe i wydajnościowe, a także wyższe jednostkowe koszty produkcji. Ma to wpływ na rentowność, a zatem również na wysokość przepływów pieniężnych netto oraz możliwości zwiększenia sprzedaży i zysków w długim okresie, z czym wiąże się wysokość potencjału rozwojowego przedsiębiorstwa. Znaczny udział w majątku przedsiębiorstw państwowych mają aktywa nieprodukcyjne, takie jak ośrodki wczasowe, mieszkania pracownicze, ośrodki zdrowia, urządzenia sportowe itp. Majątek ten, pełniący z założenia funkcje socjalne, powoduje znaczne zwiększenie kosztów. Generowane z niego przychody, jeśli w ogóle istnieją, zwykle nie pokrywają ani kosztów stałych, ani zmiennych, co istotnie przyczynia się do obniżenia wartości przedsiębiorstwa. Podobna sytuacja dotyczy działalności pomocniczej wielu przedsiębiorstw. Takie funkcje jak transport, działalność konserwatorska i remontowa, ochrona mienia czy wyżywienie pracow2. Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, pod red. W. Frąckowiaka, PWE, Warszawa 1998, s. 367. W. Janasz, Zarządzanie kapitałem trwałym przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1993, s. 167–169. 3.

(5) Restrukturyzacja majątkowa…. 135. ników są często realizowane przez wyspecjalizowane komórki przedsiębiorstwa. W wielu wypadkach usługi te są zbędne, jeżeli istnieje możliwość ich nabycia na rynku po niższej cenie niż koszty ich świadczenia przez własnych pracowników. Taki stan rzeczy powoduje utrzymywanie się w ramach danej organizacji zbyt dużego zatrudnienia, wysokiego poziomu kosztów i nieefektywnego wykorzystania majątku4. Kolejnym źródłem kłopotów ekonomicznych w państwowych podmiotach gospodarczych jest niepełne wykorzystanie istniejącego majątku. Niepełne wykorzystanie środków trwałych w gospodarce nierynkowej jest zjawiskiem niejako autonomicznym. Teoretycy praw własności podkreślają, że zmiana charakteru własności powoduje nie tylko zmianę stosunków społecznych, lecz również zasadniczo wywołuje zmianę relacji gospodarujących przedsiębiorstw do posiadanych zasobów, w tym nieruchomości. Niepełne wykorzystanie zasobów trwałych przedsiębiorstw może wynikać z wielu przyczyn, m.in.: – ze specyficznie pojmowanych interesów przedsiębiorstw w zakresie ekonomicznej struktury inwestycji kształtującej zasoby kapitału trwałego; – z błędów w prawidłowej koordynacji produkcji i procesu inwestycyjnego; – z fizycznej niepodzielności środków pracy w niektórych rodzajach produkcji; niekiedy może się opłacać wybudowanie obiektu o zdolności produkcyjnej chwilowo przekraczającej aktualne potrzeby; – z powolnego dochodzenia do projektowych zdolności produkcyjnych nowo uruchomionego majątku trwałego; – ze zbyt długiego, ponadnormatywnego okresu remontów; – z niedostatecznego powiązania wyników polityki proinnowacyjnej w dziedzinie kształtowania i odnowy kapitału trwałego. Poprawa wykorzystania majątku trwałego rzutuje na polepszenie gospodarowania całym majątkiem przedsiębiorstwa. Postęp ten może dokonać się na skutek czynników o charakterze zewnętrznym (np. poprzez zmianę polityki podatkowej państwa) oraz wewnętrznym. Czynniki wewnętrzne tkwią w samym przedsiębiorstwie i do tej grupy zalicza się m.in.: właściwe prowadzenie gospodarki remontowo-konserwacyjnej, odpowiednią jakość remontów czy też doskonalenie organizacji produkcji5.. 4 5. Fuzje i przejęcia…, s. 368. W. Janasz, op. cit., s. 231–233, 275..

(6) 136. Bartłomiej Marona. 4. Restrukturyzacja aktywów sprywatyzowanych przedsi´biorstw Wymienione niekorzystne uwarunkowania majątkowe, uniemożliwiające sprawne funkcjonowanie sprywatyzowanych przedsiębiorstw, wyzwalają konieczność podjęcia restrukturyzacji majątkowej. Do typowych strategii wybieranych przez nowych inwestorów w ramach restrukturyzacji aktywów można zaliczyć: dywestycje, inwestycje, podział przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa państwowe najbardziej obciążone są mieniem nieprodukcyjnym, o charakterze ogólnym, infrastrukturalnym, a także produkcyjnym, lecz zbędnym dla danego podmiotu z punktu widzenia jego pozycji i możliwości rynkowych oraz technologicznych. Dla tego mienia powstał termin „mienie niechciane”. Choć jest on nielogiczny i nieprecyzyjny, oddaje jednak emocjonalną istotę stosunku właściciela do stanu jego posiadania. Najbardziej typowym, stosunkowo szeroko stosowanym sposobem zagospodarowania mienia niechcianego jest: sprzedaż, darowizna, nieodpłatne przekazanie6. Wymienione czynności składają się na proces zwany dywestycją. Funkcjonujące w literaturze przedmiotu definicje tego pojęcia akcentują różne aspekty, m.in. to, że7: – dywestycje, podobnie jak inwestycje, są nierozerwalnymi ogniwami tego samego procesu, realizowanego w celu maksymalizowania wzrostu i efektywności firmy; – dywestycje stanowią odpowiednik wyboru inwestycyjnego, związanego z procesem alokowania zasobów; – dywestycje, aczkolwiek mają wiele cech zbieżnych z działaniem gospodarczym (w sensie nabywania bądź zakupu), stanowią niejako drugą stronę transakcji, tj. oznaczają pozbywanie się bądź sprzedaż przez firmę jej części. Dywestycje jako narzędzie restrukturyzacji aktywów podejmowane są głównie w celu pozbycia się zbędnego czy też przestarzałego majątku. Takie działania mają doprowadzić do obniżenia kosztów działalności przedsiębiorstwa, a w konsekwencji wpłynąć na poprawę wyniku finansowego danego podmiotu. W tabeli 1 zaprezentowano dane dotyczące zakresu pozbywania się majątku przez wybrane przedsiębiorstwa w latach 1990–1998.. 6 A. Kamela-Sowińska, A. Mirecki, Restrukturyzacja jako proces podnoszenia efektywności przedsiębiorstwa, Bydgoszcz 1995, s. 135–136. 7 G. Osbert-Pociecha, Dywestycje – niedoceniana opcja strategiczna, „Przegląd Organizacji” 1995, nr 12, s. 24–25..

(7) Restrukturyzacja majątkowa…. 137. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, proces pozbywania się części majątku produkcyjnego występował w takim samym stopniu w przedsiębiorstwach publicznych, jak i w już sprywatyzowanych. Tabela 1. Zakres pozbywania się majątku produkcyjnego w przedsiębiorstwach Zakres pozbywania się majątku przez przedsiębiorstwa (%). Cała próba. 1. Sprzedaż majątku do 5. Forma własności publiczne. sprywatyzowane. (% badanych przedsiębiorstw) 58,8. 55,0. 62,2. 6–15. 19,4. 21,3. 17,8. 16–30. 13,5. 17,5. 10,0. 31–50. 5,3. 2,5. 7,8. powyżej 50. 3,0. 3,7. 2,2. 2. Nieodpłatne przekazanie. (% badanych przedsiębiorstw). do 5. 75,0. 76,0. 74,1 20,7. 6–15. 19,4. 18,0. 16–30. 2,8. 4,0. 1,7. powyżej 50. 2,8. 2,0. 3,5. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, pod red. E. Mączyńskiej, t. 1, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001, s. 176.. Wymieniając źródła problemów ekonomicznych w przedsiębiorstwach państwowych, zwrócono uwagę na fakt, że duża część tych podmiotów obciążona jest majątkiem nieprodukcyjnym. Główny cel podejmowania restrukturyzacji majątkowej w tym aspekcie sprowadza się do obniżenia często bardzo wysokich kosztów z tytułu jego utrzymania. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do nieruchomości tworzących majątek socjalny – ośrodków wypoczynkowych, stołówek, mieszkań zakładowych, obiektów szkolnych itp. W warunkach krajowych majątek ten, powstały w okresie przerostu socjalnych funkcji przedsiębiorstwa, ma często bardzo dużą wartość księgową, zaś bieżące koszty jego utrzymania stanowią znaczącą pozycję obciążeń przedsiębiorstwa. Wobec trudności z jego zbyciem, przedsiębiorstwa starają się korzystać z możliwości, jakie stwarza istniejące ustawodawstwo. Są to m.in.: powołanie na podstawie majątku socjalnego spółek prawa handlowego z udziałem przedsiębiorstwa lub jego pracowników, sprzedaż preferencyjna pracownikom korzystającym z majątku (np. sprzedaż mieszkań zakładowych) czy też przekazanie majątku nieodpłatnie organom administracji terenowej8. 8. C. Suszyński, Restrukturyzacja przedsiębiorstw – proces zarządzania zmianami, PWE, Warszawa 1999, s. 153..

(8) Bartłomiej Marona. 138. Dywestycje dotyczą zatem mienia zarówno produkcyjnego, jak i nieprodukcyjnego – w obu przypadkach sprowadzają się do tego, że poprzez rezygnację z części aktywów uzdrawia i oczyszcza się część lub całe przedsiębiorstwo. Można powiedzieć, że omawiane dywestycje stanowią przeciwieństwo inwestycji. Bez inwestycji, czy to odtwarzających zużyty majątek, czy to powiększających już istniejący, trudno sobie wyobrazić rozwój podmiotu gospodarczego. Również bez inwestycji nie jest możliwe przeprowadzenie głębokiej restrukturyzacji majątkowej. Jak już wspomniano, przedsiębiorstwa państwowe dysponują bardzo często przestarzałym majątkiem o dużym zużyciu ekonomicznym i moralnym. Po dokonaniu przekształcenia własnościowego nowy właściciel musi ponieść często bardzo duże nakłady finansowe, tak by podmiot mógł skutecznie egzystować i konkurować na rynku. O rozmiarach działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw świadczy zmiana stopnia umorzenia ich majątku trwałego, rozpatrywana w pewnym okresie. W tabeli 2, zaprezentowano zmianę stopnia umorzenia majątku trwałego na przestrzeni trzech lat, w trzech typach przedsiębiorstw – objętych komercjalizacją bądź prywatyzacją. Tabela 2. Zmiana stopnia umorzenia majątku trwałego w przedsiębiorstwach (w %) Forma własności. Lata 1998. 1999. 2000. Spółki z kapitałem zagranicznym. 39,6. 35,9. 33,7. Spółki pracownicze. 34,3. 37,4. 42,7. Spółki Skarbu Państwa. 52,5. 53,9. 53,5. Źródło: Dynamika przekształceń własnościowych, Ministerstwo Skarbu Państwa, Departament Analiz i Prognoz, wrzesień 2002, nr 54, s. 120.. Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 2, w badanym okresie w skomercjalizowanych przedsiębiorstwach stopień umorzenia majątku trwałego zwiększył się nieznacznie (o 1%), natomiast w spółkach pracowniczych zwiększył się aż o 8,4%, co należy uznać za tendencję bardzo negatywną. W 2000 r. najmniej zużytym majątkiem dysponowały spółki z kapitałem zagranicznym, czyli sprywatyzowane w sposób uchodzący za bardziej efektywny (niż np. za pomocą tzw. prywatyzacji pracowniczej). Tendencja spadkowa zużycia majątku trwałego nie byłaby możliwa bez odpowiednich nakładów inwestycyjnych. Poniżej zaprezentowano strukturę inwestycji realizowanych w trzech typach spółek, w latach 1998–2000..

(9) Restrukturyzacja majątkowa…. 139. Tabela 3. Struktura inwestycji w przedsiębiorstwach w latach 1998–2000 Forma własności. 1998. 1999. 2000. Spółki z kapitałem zagranicznym Inwestycje odtworzeniowe. 51. 39,0. 40,8. Nowe moce produkcyjne. 38,7. 59,3. 55,7. Pozostałe inwestycje. 10,3. 1,7. 3,5. Inwestycje odtworzeniowe. 58,6. 59,2. 70,1. Nowe moce produkcyjne. 31,7. 34,2. 22,5. 9,7. 6,6. 7,4. Inwestycje odtworzeniowe. 61,4. 47,8. 68,1. Nowe moce produkcyjne. 35,9. 43,7. 24,6. 2,7. 8,5. 7,3. Spółki pracownicze. Pozostałe inwestycje Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Pozostałe inwestycje. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dynamika przekształceń własnościowych, Ministerstwo Skarbu Państwa, Departament Analiz i Prognoz, wrzesień 2002, nr 54, s. 123.. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 3, spółki z kapitałem zagranicznym większość swoich inwestycji (ok. 56% w 2000 r.) lokują w nowe moce produkcyjne (w wypadku jednoosobowych spółek Skarbu Państwa zaledwie ok. 25%). Jest to strategia ekspansywna, mogąca w niedalekiej przyszłości skutkować polepszeniem pozycji konkurencyjnej na rynku. Innym przedsięwzięciem spotykanym w praktyce w związku z podjęciem restrukturyzacji aktywów jest podział przedsiębiorstwa, wydzielanie czy też tworzenie nowych podmiotów gospodarczych na bazie majątku przedsiębiorstwa państwowego. W ten sposób przedsiębiorstwa państwowe przybierają cechy struktury koncernowej (holdingowej), gdzie tworzy się sieć samodzielnie funkcjonujących spółek wydzielonych organizacyjnie i prawnie, w której jedyny bądź dominujący udział kapitałowy posiada przedsiębiorstwo państwowe. Ukształtowanie holdingowej struktury przedsiębiorstwa ułatwia właściwą prywatyzację. Powstaje bowiem możliwość etapowej prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego poprzez rozciągniętą w czasie sprzedaż poszczególnych spółek tworzących holding, połączonej z efektami prowadzonej głębokiej racjonalizacji ich funkcjonowania. Holding stwarza również możliwość rozwiązywania trudnego problemu związanego z prywatyzacją, a mianowicie zagospodarowanie opisanego mienia niechcianego, które przeszkadza zarówno w sprawnej realizacji szeroko rozumianej restrukturyzacji działalności przedsiębiorstwa oraz jego ostatecznej prywatyzacji. Powstające w wyniku podziału przedsiębiorstwa państwowego lub wydzielania i tworzenia.

(10) Bartłomiej Marona. 140. na bazie jego majątku spółki chcą przejąć tylko część majątku, która jest im niezbędna do prowadzenia planowanej działalności gospodarczej9. Podział przedsiębiorstwa może dokonać się poprzez10: – utworzenie z części aktywów danej firmy nowej spółki, w której właściciele partycypują we własności proporcjonalnie do posiadanego kapitału w spółce-matce (spinoff); – utworzenie spółki z aktywów danej firmy, przy czym akcjonariusze (udziałowcy) w nowej spółce otrzymują akcje (udziały) w zamian za akcje (udziały) w spółce-matce (splitoff); – podział całego przedsiębiorstwa na kilka mniejszych, przy czym dotychczasowa firma przestaje istnieć (splitup); – wydzielenie części aktywów i utworzenie wspólnego przedsięwzięcia z partnerem zewnętrznym (joint venture). Do najczęściej wyodrębnianych przy restrukturyzacji majątku produkcyjnego przedsiębiorstw należą te jego fragmenty, w których spełniane są11: – funkcje związane z utrzymaniem i prawidłową działalnością podstawowych zasobów produkcyjnych (przeglądy, konserwacje, remonty); – funkcje pomocnicze związane z realizacją funkcji podstawowych przedsiębiorstwa (wytwarzanie półproduktów, transport, zaopatrzenie, magazynowanie, prowadzenie rachunkowości); – funkcje związane z szeroko rozumianą ochroną i zabezpieczeniem mienia przedsiębiorstwa. Podsumowując rozważania można przyjąć, że sprzedaż, nieodpłatne przekazanie części aktywów, inwestycje rzeczowe czy też podział przedsiębiorstwa są najczęściej stosowanymi narzędziami restrukturyzacji majątkowej. 5. Restrukturyzacja majàtkowa na przykładzie przedsi´biorstwa Budopol Sp. z o.o. Budopol Sp. z o.o. jest spółką pracowniczą, która przejęła majątek zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą „Przedsiębiorstwo Budowy Obiektów Użyteczności Publicznej Budopol-Kraków”. Jest to spółka jednozakładowa, posiadająca osobowość prawną. Przedsiębiorstwo powstało na podstawie umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, zawartej 22 kwietnia 1993 r. Przedmiotem działalności przedsiębiorstwa jest m.in.: wykonywanie robót ogólnobudowlanych związanych ze wznoszeniem budynków, obiektów mosto9. A. Nalepka, op. cit., s. 60. Fuzje i przejęcia…, s. 379. 11 C. Suszyński, op. cit., s. 151–152. 10.

(11) Restrukturyzacja majątkowa…. 141. wych, liniowych, górniczych i produkcyjnych, wykonywanie konstrukcji i pokryć dachowych, budowa dróg kołowych i szynowych, rozbiórka i burzenie obiektów budowlanych. Przedsiębiorstwo Budowy Obiektów Użyteczności Publicznej Budopol-Kraków w 1993 r. przekształciło się w Budopol Sp. z o.o., na wspólny wniosek dyrektora przedsiębiorstwa i rady pracowniczej, po zaciągnięciu opinii organu założycielskiego, na podstawie art.1 pkt. 3 Ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z dnia 13 lipca 1990 r. Spółka w wyniku procesu prywatyzacji stała się posiadaczem wielu gruntów, budynków i budowli zarówno na terenie Krakowa, jak i poza jego granicami. Liczbę i lokalizację nieruchomości, których właścicielem stała się spółka, zaprezentowano w tabeli 4. Tabela 4. Sprywatyzowane nieruchomości przedsiębiorstwa Budopol Sp. z o.o. Lokalizacja gruntu. Liczba budynków i budowli. Ul. Ostapa Dłuskiego, Kraków. 10. Ul. Marchewczyka, Kraków. 8. Ul. Słowackiego, Kraków. 1. Ul. Biskupińska-Nadarzyńska, Kraków. 36. Ul. Wielicka, Kraków. 20. Dobra koło Limanowej. 1. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy Budopol Sp. z o.o.. Większość z przejętych nieruchomości stanowiły obiekty magazynowe, magazynowo-warsztatowe i biurowe o bardzo niskim standardzie. Obecnie duża ich część stanowi przedmiot wynajmu. W sumie spółka dysponuje następującą powierzchnią przeznaczoną pod wynajem: – 8695 m2 (nieruchomości przy ul. Wielickiej), – 8154 m2 (nieruchomości przy ul. Biskupińskiej), – 2656 m2 (biurowiec przy al. Słowackiego), – ok. 4200 m2 (pozostałe nieruchomości). W badanym przedsiębiorstwie, spośród szerokiego spektrum narzędzi stosowanych w ramach restrukturyzacji aktywów, w największym zakresie wykorzystano inwestycje. Natomiast dywestycje ograniczyły się jedynie do sprzedaży lub nieodpłatnego przekazania najbardziej niechcianego mienia – przede wszystkim przestarzałych maszyn oraz urządzeń technicznych; przychody z tego tytułu miały charakter raczej symboliczny. Przeprowadzone dywestycje nie wpłynęły również znacząco na zmianę struktury aktywów i sumy bilansowej przedsiębiorstwa..

(12) Bartłomiej Marona. 142. Wartość majątku spółki Budopol od czasu przekształcenia własnościowego ulegała konsekwentnemu podwyższeniu m.in. wskutek przeprowadzonych inwestycji (zob. tabele 5 i 6). W 1993 r. wartość przedsiębiorstwa została wyceniona na 1 539 600 zł (wartość po denominacji), natomiast w latach 1996 i 2000 wynosiła odpowiednio 1 226 768,45 zł i 3 526 831,30 zł. Tabela 5. Zakup nieruchomości przez Budopol Sp. z o.o. (w tys. zł) Lp.. Zakup środka trwałego. 1997. 1998. 1999. 2000. Gr 0. Grunty. –. 77. 19. 135. Gr 1. Budynki. –. –. –. 30. Gr 2. Budowle. –. –. –. 7. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy Budopol Sp. z o.o.. Spółka od momentu prywatyzacji przeprowadzała głównie bieżące remonty w budynkach stanowiących jej własność (przy czym połowa środków przeznaczona była na remonty siedziby spółki). Inwestycje o szerszym zakresie będą możliwe w momencie polepszenia się sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa. Sytuacja ta nie tylko uzależniona jest od czynników tkwiących wewnątrz spółki, ale związana jest również z sytuacją gospodarczą kraju, a w szczególności branży, w której przedsiębiorstwo funkcjonuje. Tabela 6. Nakłady poniesione na biurowiec przy al. Słowackiego w latach 1997–2001 Rodzaj nakładów. Rok. Kwota w zł. Wymiana instalacji centralnego ogrzewania. 1997. 127 000. Remont dachu. 1997. 12 000. Nowa elewacja. 1997. 62 000. Modernizacja sekretariatów i sanitariatów. 1998. 35 000. Remont klatki schodowej, nowe portiernie. 1998–1999. 130 000. Nagłośnienie sali konferencyjnej Nowe grzejniki, instalacje miedziane Sanitariaty na IV piętrze Nowe okna na parterze Suma. 1999. 13 300. 2000–2001. 103 000. 2001. 6000. 2000–2001. 10 000. –. 498 300. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy Budopol Sp. z o.o.. W latach 1996–2000 łączna wartość zrealizowanych zakupów wyniosła 3 636 494,00 zł. Wydatki na modernizację i remonty środków trwałych w tym.

(13) Restrukturyzacja majątkowa…. 143. okresie wyniosły 1 029 831,31 zł. Większość sprywatyzowanego majątku (w tym nieruchomości) zlokalizowana jest na terenach przemysłowych i produkcyjnych. W wypadku kilku działek złożone zostały wnioski o zmianę sposobu zagospodarowania terenu. Rozpoczęcie nowych inwestycji uwarunkowane jest m.in. pozytywnym rozpatrzeniem tych wniosków. Brak większych dywestycji przy konsekwentnych nakładach inwestycyjnych spowodował, że suma aktywów w okresie 1996–2001 zwiększyła się ponad 2,5-krotnie (na koniec 1996 r. suma aktywów wynosiła 8 999 tys. zł, by na koniec 2001 r. wynieść 23 878 tys. zł). Bez przeprowadzonych inwestycji nie byłby możliwy również wzrost wartości przedsiębiorstwa (na przestrzeni lat 1996–2001 wartość podmiotu wzrosła blisko trzykrotnie). Przejęty po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym, w większości zużyty i zamortyzowany majątek firmy, dzięki restrukturyzacji aktywów przeprowadzonej w późniejszym okresie, zapewnia obecnie poprawne funkcjonowanie spółki. 6. Zakoƒczenie Przedsiębiorstwa poddane przekształceniom własnościowym bardzo często obciążone są w zbyt dużym stopniu aktywami nieprodukcyjnymi, ich majątek charakteryzuje się znacznym zużyciem fizycznym i moralnym, natomiast posiadane środki trwałe (w tym nieruchomości) wykorzystywane są w sposób niepełny. Wymienione bariery sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstw stanowią przesłankę do podjęcia w ramach danego podmiotu gospodarczego wielu działań związanych z restrukturyzacją majątkową. Do typowych strategii wybieranych przez nowych inwestorów w ramach restrukturyzacji aktywów można zaliczyć: dywestycje, inwestycje oraz podział przedsiębiorstwa. Niezależnie od tego, czy wymienione strategie stosuje się razem, czy osobno, powinny się one przyczyniać do poprawy struktury aktywów, lepszego gospodarowania majątkiem przedsiębiorstwa oraz do poprawy podstawowych wskaźników ekonomiczno-finansowych podmiotu objętego tym typem restrukturyzacji. Literatura Dynamika przekształceń własnościowych, Ministerstwo Skarbu Państwa, Departament Analiz i Prognoz, wrzesień 2002, nr 54. Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, pod red. W. Frąckowiaka, PWE, Warszawa 1998. Janasz W., Zarządzanie kapitałem trwałym przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1993. Kamela-Sowińska A., Mirecki A., Restrukturyzacja jako proces podnoszenia efektywności przedsiębiorstwa, Bydgoszcz 1995..

(14) 144. Bartłomiej Marona. Nalepka A., Zarys problematyki restrukturyzacji przedsiębiorstw, Antykwa, Kraków 1998. Osbert-Pociecha G., Dywestycje – niedoceniana opcja strategiczna, „Przegląd Organizacji” 1995, nr 12. Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, pod red. E. Mączyńskiej, t. 1, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001. Siemińska E., Zarządzanie majątkiem trwałym przedsiębiorstw w okresie transformacji, „Przegląd Organizacji” 1998, nr 7/8. Suszyński C., Restrukturyzacja przedsiębiorstw – proces zarządzania zmianami, PWE, Warszawa 1999. Restructuring Wealth in Privatised Businesses This article discusses obstacles to efficient functioning privatised businesses face due to unfavourable financial conditions. Businesses that have transferred ownership are often burdened by a large number of unproductive assets, and their financial resources are misused or misappropriated, both physically and morally. Furthermore, real estate owners do not effectively exploit the total assets they have. A series of steps toward restructuring wealth should be taken to overcome the barriers that privatised businesses wishing to be successful face..

(15)