Marek Pietraś
Udział podmiotów pozarządowych w
międzynarodowej współpracy
ekologicznej
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 5, 9-30
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
V O L. V SEC TIO К 1998 Zakład Stosunków M iędzynarodow ych W ydziału Politologii UM CS
M AREK PIETRAŚ
Udział p o d m io tó w pozarządow ych w m iędzynarodowej
w spółpracy ekologicznej1
N on-governm ental organizations facing international environm ental C ooperation
Znaczącym i doniosłym uzupełnieniem aktyw ności państw i organi zacji m iędzyrządow ych na rzecz rozw iązyw ania problem ów ekologicz nych oraz elim inow ania zw iązanych z nimi zagrożeń stają się działania podm iotów pozarządow ych. Podm ioty te rozum iane są tu jak o zorgani zow ane grupy społeczne, które w swych działaniach w ykraczają poza granice państw w celu zm ieniania lub utrw alania stanów rzeczy w od niesieniu do ekologicznej płaszczyzny środow iska m iędzynarodow ego. Ich aktyw ność przyczynia się do przeciw działania zagrożeniom ekolo gicznym oraz pogłębiania stabilizujących w ięzi m iędzy państw am i i narodam i. S tają się więc w ażnym elem entem działań na rzecz zapew niania bezpieczeństw a ekologicznego. J. K ukułka uw aża naw et, że koniecznym w arunkiem efektyw ności m iędzynarodow ych działań proekologicznych
1 Publikacja powstała dzięki następującym stypendiom: MacArthur Foundation, Social Science Research Council, zrealizowanym na uniwersytecie w Pittsburghu; Komisji Unii Europejskiej w ramach Programu W spółpracy Naukowo-Technicznej z Europą Środkowo W schodnią, zrealizowane na U niwersytecie Londyńskim; programu TEM PUS zrealizowanemu na uniw ersytecie Europejskim we Florencji. Ponadto została wykonana w ramach Research Support Scheme, Soros Foundations, będącego częścią Open Society Institute.
je st zredukow anie roli rządów na rzecz zw iększenia roli podm iotów pozarządow ych.2 W łaśnie w tym obszarze w ykazują one szczególną aktyw ność. Świadczy o tym także ich rozwój ilościow y. W początkach lat dziew ięćdziesiątych Centrum Łączności Ekologicznej w N airobi zrze szało 340 organizacji członkow skich i w spółpracow ało z około 8000 pozarządow ych organizacji ekologicznych na całym św iecie.3
RO ZW Ó J PO D M IO TÓ W PO ZA RZĄ D OW Y CH
JA K O PR A W ID ŁO W O ŚĆ STO SU N K Ó W M IĘ D ZY N A R O D O W Y C H
U dział podm iotów pozarządow ych w rozw iązyw aniu problem ów eko logicznych, zapoczątkow any na przełom ie lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych, oraz zakres tego zjaw iska i m ożliw ość w pływ ania na stosunki m iędzynarodow e, naw et w ich w ym iarze globalnym , określany je st jak o jed en ze społecznych i politycznych fenom enów ostatnich lat4 czy też w ydarzenie historyczne.5 Zjaw isko to stanowi jed n ak odzw ierciedlenie ogólnej praw idłow ości rozw oju stosunków m iędzynarodow ych, ja k ą je st nie tylko w zrost liczby ich uczestników , lecz także pogłębianie się ich różnorodności.6 O znacza to, że mimo niezaprzeczalnej dom inacji państw następuje w yłanianie się, rów noległej do państw ow ej, struktury interakcji politycznych, które są w ynikiem działań podejm ow anych przez zdecen tralizow ane, lokalne podm ioty, i funkcjonują „w poprzek” granic pań stw ow ych. Zjaw isko to R. Lipschutz określił m ianem „globalnego spo łeczeństw a obyw atelskiego” {global civil so ciety) ? J. N. Rosenau pisze o podm iotach pozbaw ionych suw erenności {sovereignty fr e e fa cto rs')?
2 J. Kukułka, Ekologiczna koncepcja ładu międzynarodowego, [w:] Stosunki m iędzynaro
dowe i polityka. Wyzwania końca stulecia. Księga jubileuszow a na 65-lecie Profesora B o gusława Mrożka, Warszawa 1995, s. 153.
3 J. Vogler, Global Commons. The Regime Analysis, Chichester 1995, s. 30.
4 R. Lipschutz, Learn o f the Green World: Global Civil Society, Global Environmental
Change a n d Social Learning. Referat na doroczną konferencję ISA, 23-27 m arca 1993,
Acapulco, Meksyk, s. 12.
5 L. K. Caldwell, Environmental Policy: Emergence a n d Dim ensions, Durham 1990, s. 9. 6 I. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i odziały-
wania, [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar (red.), Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, funkcjonow anie, Warszawa 1994, s. 99.
7 R. Lipschutz, Reconstructing w orld politics: The emergence o f global civil society, „Millennium: Journal o f International Studies” 1992, nr 3, s. 390.
8 J. N. Rosenau, Turbulence in World Politics. A Theory o f Change an d Continuity, Princeton 1990, s. 114 i nast. oraz s. 243-288.
Z kolei H. Buli proces w yłaniania się podm iotów pozarządow ych określał m ianem kształtow ania się „now ego średniow iecza”,9 a M. Shaw pisał o w kraczaniu w okres postm iędzypaństw ow ych stosunków m iędzynarodo w ych, gdzie podm ioty pozapaństw ow e nie pow inny być postrzegane w roli „intruzów ” środow iska m iędzynarodow ego.10 O znacza to, że jego państw ow ocentryczna struktura uzupełniana je st strukturą niepaństw ow ą, zw aną też transnarodow ą. Z. B rzeziński w skazyw ał w ięc, że „żyjem y m iędzy dw om a epokam i. M iędzy m inioną epoką państw narodow ych a n iezn an ą przyszłością” . 11
J. N. Rosenau zjaw isko to traktuje jak o elem ent procesu bifurkacji podm iotow ej struktury środow iska m iędzynarodow ego, w którego w y niku, obok system u państw scentralizow anych, w yraźnie kształtuje się głęboko zróżnicow any system niesuw erennych podm iotów pozarządo w ych. O znacza ono proces zastępow ania świata państw ow ocentrycznego przez w ielocentry czn y .12 M imo iż obydw a „św iaty” są integralnym ele m entem tej samej rzeczyw istości m iędzynarodow ej, charakteryzuje je w iele odrębnych cech specyficznych. Świat państw ow ocentryczny na tle w ielocentrycznego w ydaje się być o w iele bardziej dojrzały, w ykrystali zow any i zorganizow any. Zam yka się w kanonach w estfalskiego system u stosunków m iędzynarodow ych, a więc suw erennie rów nych państw , kon centrujących się na w łasnym bezpieczeństw ie i integralności terytorialnej, których zachow ania regulow ane są przez praw o m iędzynarodow e. M imo form alnej rów ności faktycznie są głęboko nierów ne, stąd tw o rzą strukturę zhierarchizow aną, z dom inującą ro lą m ocarstw. C echą system u państw je st w zględnie w ysoki poziom instytucjonalizacji i rozwój w ięzi kanałam i dyplom atycznym i oraz w zględnie niska zdolność adaptacji w obec zacho dzących zmian.
Świat w ielocentryczny w w ielu kw estiach je st zupełnym przeciw ieńst wem tego państwowocentrycznego. Charakteryzuje go niski poziom w
ykry-9 H. Bull, The Anarchical Society: A Study o f Order in World Politics, London 1ykry-977, s. 254, 255.
10 M. Shaw, G lobal Society an d Global Responsibility: The Theoretical, Historical and
P olitical Limits o f „International Society ", „M illennium: Journal o f International Studies” 1992,
nr 3, s. 431.
11 J. Brzeziński, Between Two Ages: Am erica 's Role in the Technetronic Era, Harmonds- worth 1976, s. 5.
12 J. N. Rosenau, Global changes an d theoretical challenges: Towards a postinternational
politics f o r the 1990s., [w:] E.-O. Czempiel, J. N. Rosenau (eds.), Global Changes and Theoretical Challenges. Approaches to W orld Politics f o r the 1990s., New York 1989, s. 8;
tegoż, Turbulence...; J. N. Rosenau, Patterned chaos in g lo b a l life: Structure a n d process in two
stalizow ania form przejaw iania się. N a jego strukturę składają się setki tysięcy zróżnicow anych podm iotów pozapaństw ow ych. K oncentrują się na odm iennych niż państw a problem ach, z reguły bliskich potrzebom społecznym ja k środow isko naturalne, praw a człow ieka, itp. Przyw ództw o pełn ią podm ioty nie najpotężniejsze, lecz najbardziej innow acyjne, a więc o dużych m ożliw ościach rozpoznaw ania tendencji rozw ojow ych życia społecznego i adaptow ania się do zachodzących zm ian. Jego cechą je st ciągle niski, chociaż podlegający rozw ojow i, poziom instytucjonali
zacji i form alizacji w zajem nych kontaktów i w spółpracy (zob. tab. 1).
Tab. 1. Porów nanie św iata państw ow ocentrycznego i w ielocentrycznego A com parison betw een state-centric and m u lti-centric w orlds
Świat państwowocentryczny Świat wielocentryczny Liczba głównych podmiotów ponad 190 państw setki tysięcy podmiotów Główne zainteresowania
podmiotów
bezpieczeństwo i unikanie
dominacji innych państw zachowanie autonomii Główne cele podmiotów zachowanie integralności
terytorialnej
ochrona ekosystemów, wzrost udziału w rynku światowym, ochrona praw człowieka, itp. Ostateczny argument
w procesie realizacji celów przemoc fizyczna wycofanie się ze współpracy Normy systemów
reguły prawa, zwłaszcza te istotne dla zachowania suwerenności
regulacje praw człowieka, ochrony środowiska, sprawiedli wości społecznej, itp.
Modele współpracy formalne sojusze czasowe koalicje, czasami sta bilne struktury
Reguły interakcji
między podmiotami praktyka dyplomatyczna
duże bogactwo form współ pracy: ad hoc, zinstytucjonali zowana, itp.
Dystrybucja potęgi hierarchiczna, zależna od
zgromadzonego potencjału względna równość Przywództwo wykonywane przez mocar
stwa
najbardziej innowacyjne pod mioty
Instytucjonalizacja dobrze rozwinięta w procesie rozwoju Zdolność zmian, adaptacji względnie niska względnie wysoka
Źródło: J. N. Rosenau, Patterned chaos in global life: Structure and process in the two
worlds o f world politics, „International Political Science Review” 1988, nr 4, s. 337 i nast.
Skutkiem tego procesu je st postępująca złożoność środow iska m iędzy narodow ego. Obok tradycyjnych stosunków m iędzypaństw ow ych pow staje skom plikow ana sieć kontaktów i w ięzi m iędzy państw am i i pod m iotam i pozarządow ym i oraz m iędzy tym i ostatnim i. Ponadto podm ioty pozarządow e, ich działania oraz ukształtow ana struktura w ięzi prow adzą
do relatyw izacji roli p ań stw 13 oraz zjaw isk, problem ów i procesów m ię dzynarodow ych, które w cześniej były analizow ane z perspektyw y pań- stw ow ocentrycznej.14 Tym samym analiza złożonych problem ów eko logicznych i m iędzynarodow ej w spółpracy w tym zakresie byłaby głęboko niepełna bez uw zględniania działań podm iotów pozarządow ych, których interakcje i więzi stały się trw ałym elem entem w spółokreślającym dy nam ikę środow iska m iędzynarodow ego.
G E N E Z A I E W O LU C JA D ZIA ŁA Ń PO D M IO TÓ W PO ZA RZĄ D O W Y CH W PŁA SZC ZY ŹN IE EK O LO G IC ZN EJ
N a przełom ie lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych w Europie Zachodniej oraz A m eryce Północnej zainicjow any został w zględnie m a sowy proces form ow ania grup ekologicznych na szczeblu lokalnym . Sukcesy tych grup doprowadziły do powstania organizacji ogólnopańst- wowych. W końcu lat siedem dziesiątych i w latach osiem dziesiątych w w ielu państw ach stały się one nie tylko znaczącą siłą polityczną, „sztur m ującą” poprzez w ybory parlam enty, lecz także istotnym elem entem w strukturze interakcji i w ięzi w środowisku m iędzynarodow ym , co oznacza, że proces um iędzynarodow ienia decyzji i działań ekologicznych dotyczy także organizacji pozarządow ych. Stało się tak tym bardziej, że ju ż w czasie konferencji sztokholm skiej z 1972 roku ukształtow ana została praktyka rów noległych obrad rządów i organizacji pozarządow ych, która sym bolicznie nobilitow ała te ostatnie do rangi rów nopraw nego podm iotu m iędzynarodow ej polityki ekologicznej.
N a przesłanki ew olucji oraz rosnącej popularności ruchów i organi zacji ekologicznych składa się kilka elem entów. Po pierw sze, szybka industrializacja i w zrost gospodarczy przyczyniły się do w zrostu poziomu zanieczyszczeń środow iska naturalnego, a to zw iększyło ekologiczne zagrożenia dla zdrow ia i życia ludzi. Ludzie zaczęli być świadom i w rażli w ości i podatności ekosystem ów jako „system ów podtrzym ujących życie” na zaburzenia ich rów now agi.15 Tym samym od początku swego istnienia
13 Z. Brzeziński pisał w tym konteście o paradoksie potęgi światowej, jakim jest zmniejszanie się roli państw narodowych. Zob. tegoż, Bezład. Polityka św iatowa na progu X X I wieku, W arszawa 1994, s. 83.
14 P. Ghilis, International civil society: International non-governmental organizations in the
international system, „International Social Science Journal” 1992, August, Vol. 133, s. 417.
15 Zob. S. Kamieniecki, Political mobilization, agenda building a n d international environ
pozarządow e organizacje ekologiczne zw iązane są z przeciw działaniem zagrożeniom ekologicznym . Po drugie, jak w skazyw ał Ronald Inglehart, m łodszym generacjom w łaściw y je st postm aterialistyczny typ św iado mości, w rażliw y między innymi na ochronę środowiska. Stw orzyło to przesłanki zm iany preferow anych w artości społecznych, a w konsek w encji zm iany struktur organizacyjnych i kierunków działań społecz n y ch .16 Po trzecie, istotne przesłanki działań organizacji i ruchów ek ologicznych tw orzyły „otw arte”, dem okratyczne system y polityczne.
W ym ienione uw arunkow ania, a zw łaszcza ostatnie, spraw iały, że rozwój organizacji ekologicznych w Europie Środkowej i W schodniej do 1989 roku napotykał wiele trudności, przez co w Europie jak o całości w ystąpiła znaczna asym etria poziom u rozw oju, stopnia organizacji oraz m ożliw ości transnarodow ej w spółpracy ekologicznych organizacji poza rządow ych. Intensyw nem u ich rozw ojow i i transnarodow ej w spółpracy w Europie Zachodniej tow arzyszył ich brak lub szczątkow e form y ist nienia i działań - najczęściej jako ugrupow ań opozycyjnych - w Europie Środkowej i W schodniej, a co za tym idzie brak udziału w m iędzynaro dowej w spółpracy. Tu bowiem do najstarszych ugrupow ań ekologicznych należy Polski Klub Ekologiczny, pow stały we w rześniu 1980 roku, oraz utw orzone na W ęgrzech w 1984 roku Koło D un aju .17
Znaczące im pulsy rozw oju ruchów ekologicznych w tej części Europy stw orzyła katastrofa w C zarnobylu. N ow e ugrupow ania ekologiczne, i to nie tylko jak o bezpośrednia reakcja na katastrofę, zaczęły pow staw ać w byłym ZSRR, byłej C zechosłow acji oraz Rum unii i Bułgarii. D opiero przełom lat osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych, w w arunkach de m okratyzacji i postępującej otw artości system ów politycznych, przyniósł lawinowy rozwój ruchów ekologicznych, a ich cech ą stało się duże rozdrobnienie. W iele ugrupow ań pow staw ało bow iem po to, aby pro testow ać przeciw istnieniu lub budow ie konkretnych elektrow ni nukle arnych, zapór czy innych obiektów przem ysłow ych. N a U krainie i B iało rusi szczególnie rozw inęły się ekologiczne ruchy antynuklearne, które stały się w ażnym źródłem inform acji o zagrożeniach spow odow anych przez katastrofę czarnobylską.
A sym etrie rozw oju oraz dysproporcje, dotyczące m ożliw ości tran s narodow ej w spółpracy organizacji ekologicznych z Europy W schodniej i Zachodniej, były dostrzegane i podejm ow ane przez nie same. Z agad
16 R. Inglehart, Culture Shift in A dvanced Industrial Society, Princeton 1990.
17 Szerzej na ten tem at zob. B. Jancar, Chaos as an explanation o f the role o f environmental
groups in East European politics, [w:] W. Rildig (ed.), Green Politics Two, Edinburgh 1992, s.
nieniam i tym i zajm ow ała się, zorganizow ana w Sofii w październiku 1991 roku, konferencja organizacji ekologicznych z Europy W schodniej i Zachodniej. W przyjętych dokum entach: O św iadczeniu z S o fii18 oraz D eklaracji so fijsk iej,19 w skazyw ano na przyczyny słabości organizacji ekologicznych w Europie W schodniej. Zaliczono do nich: a) niski poziom rozw oju społeczeństw obyw atelskich, b) trudności gospodarcze, spra w iające, iż w hierarchii priorytetów społecznych problem atyce ekolo gicznej przypadło znaczenie drugorzędne, c) niski poziom świadom ości ekologicznej.20 Stąd postulow ano, aby w spółpraca organizacji ekolo gicznych z Europy W schodniej i Zachodniej prow adziła nie tylko do rozw iązyw ania konkretnych problem ów ekologicznych, lecz także służyła w spieraniu potencjału i m ożliw ości działania tych pierw szych, które w początkow ym okresie funkcjonow ania dosyć mocno uzależnione są od w sparcia finansow ego i technicznego ze strony organizacji zachodnio europejskich.
E W O L U C JA A K C E PT A C JI D ZIA ŁA Ń PO D M IO TÓ W PO ZA R ZĄ D O W Y C H
W obec przedstaw ionych praw idłow ości rozw oju w spółczesnych sto sunków m iędzynarodow ych obecnie istnieje ju ż nie tylko pow szechna polityczna akceptacja działań podm iotów pozarządow ych na rzecz roz w iązyw ania problem ów ekologicznych, lecz form ułow any je st pogląd o konieczności takich działań. Zw łaszcza dotyczy to zapobiegania zagro żeniom ekologicznym i prom ow ania idei rozw oju sam opodtrzym ującego. Poglądy te podlegały jed n ak znaczącej ew olucji, która przebiegała od akceptacji udziału obyw ateli w rozw iązyw aniu lokalnych problem ów ekologicznych, do eksponow ania potrzeby m iędzynarodow ej w spółpracy zorganizow anych grup społecznych w tym zakresie, oraz od ekspono w ania „prostego” udziału jed nostek i grup społecznych w rozw iązyw aniu problem ów ekologicznych, do akcentow ania znaczenia tego udziału dla
18 Sofia Statem ent representatives o f central an d East European non-governmental organi
zations m et at conference „Ecology, Politics a n d Environmental NG O s in Central a n d Eastern E urope" Sofia, 14—17 October 1991.
19 Sofia Declaration, 14-18 October 1991.
20 N a tem at barier rozwoju organizacji ekologicznych w Europie Środkowej i Wschodniej zobacz także: M. Tóth Nagy, Uwagi na temat związku między organizacjami pozarządow ym i i
rządam i w krajach Europy Środkowo-Wschodniej: synteza oparta na raportach krajowych, [w:]
P. Hardi, A. Juras, M. Tóth Nagy (eds.), N ew Horizons: Possibilities f o r Cooperations Between
bezpieczeństw a ekologicznego lub zw iązanej z nim idei rozw oju samo- podtrzym ującego.
W D eklaracji sztokholm skiej z 1972 roku zagadnieniu tem u nie p o św ięcono zbyt w iele uwagi i m ów iono przede w szystkim o odpow ie dzialności poszczególnych obyw ateli, społeczeństw , przedsiębiorstw i instytucji za ochronę i popraw ę stanu środow iska naturalnego. N ie for m ułowano jedn ak jednoznacznego postulatu m iędzynarodow ej w spół pracy tych podm iotów . Zagadnienie to zdecydow anie zostało natom iast w yeksponow ane w Światowej K arcie Przyrody z 1982 roku. Zasada 21. m ówi w yraźnie o potrzebie w spółpracy państw , organizacji m iędzynaro dow ych oraz jednostek, grup społecznych i korporacji na rzecz ochrony przyrody. Zasada 23. podkreśla prawo udziału jed nostek i grup spo łecznych w form ułow aniu decyzji, dotyczących środow iska naturalnego, w którym funkcjonują.21 Raport Kom isji B rundtland w ydaje się być pierw szym dokum entem , jednoznacznie w iążącym udział społeczeństw w rozw iązyw aniu problem ów ekologicznych z działaniam i na rzecz bez pieczeństw a ekologicznego. Co w ięcej, do pożądanych zm ian w śro dowisku m iędzynarodow ym istotnych dla bezpieczeństw a ekologicznego zalicza w zrost roli społeczeństw i organizacji pozarządow ych.22 Z kolei D eklaracja z Bergen z 1990 roku w skazuje, że realizacja idei rozw oju sam opodtrzym ującego, obok działań na poziom ie narodow ym i w spół pracy państw oraz organizacji m iędzynarodow ych, w ym aga działań i w spółpracy podm iotów pozarządow ych.23
U działow i podm iotów pozarządow ych w realizacji koncepcji rozw oju sam opodtrzym ującego szczególnie w iele uwagi pośw ięcono w czasie Szczytu Ziem i w Rio de Janeiro w 1992 roku. Już w pream bule D eklaracji z Rio w spraw ie środow iska i rozw oju w skazyw ano, że podstaw ow ym celem zaw artych w niej zasad je st ustanow ienie now ego św iatow ego partnerstw a poprzez stw orzenie now ych form w spółpracy m iędzy pań stwam i, podstaw ow ym i grupam i społecznym i i narodam i. Zasada 10. podkreśla natom iast, że zagadnienia środow iska najlepiej są rozw iązy wane przy udziale w szystkich zainteresow anych obyw ateli.24 Z kolei w
21 World Charter fo r Nature. United Nations General Assembly: Resolution 7 (XXXVII) 1982, [w:] M. Molitor(ed.), International Environmental Law. Primary Materials, Boston 1991, s. 11-12. 22 N asza wspólna przyszłość. Raport Światowej K om isji do Spraw Środowiska i Rozwoju, Warszawa 1991, s. 41 i 44.
23 Bergen M inisterial Declaration on Sustainable D evelopm ent in the E C E Region, (maszynopis), s. 2.
24 D eklaracja z Rio w sprawie środowiska i rozwoju, [w:] D okumenty końcowe Konferencji
Narodów Zjednoczonych „Środowisko i R ozw ój", Rio de Janeiro, 3-1 4 czerwca 1992. Warsza
dokum encie Agenda 21, stanow iącym program realizacji idei rozw oju sam opodtrzym ującego, rozdział 27. pośw ięcono podm iotom pozarządo wym. U znano, iż odgryw ają one żyw otną rolę w kształtow aniu i realizacji dem okratycznego uczestnictw a społeczeństw w procesach rozw oju spo łeczno-gospodarczego. Podkreślono, iż organizacje pozarządow e pow inny um acniać w spółpracę i kontakty m iędzy sobą, co zw iększy efektyw ność ich zachow ań jako uczestników procesu działań na rzecz rozw oju sam o podtrzym ującego. Pod adresem rządów i organizacji m iędzynarodow ych sform ułow ano postulat w spierania działań organizacji pozarządow ych, podejm ujących problem atykę ekologiczną.25
Także w procesie konceptualizacji idei paneuropejskiej w spółpracy ekologicznej ukształtow ało się przekonanie o konieczności udziału pod m iotów pozarządow ych. Już w czasie konferencji w Dobris w 1991 roku w skazyw ano, iż pow inny być one integralnym elem entem ogólnoeurope jskiego dialogu na rzecz odbudowy środow iska naturalnego w Europie
Środkow o-W schodniej. D odaw ano, że we w szystkich państw ach europej skich pow inny być stosow ane procedury um ożliw iające społeczeństw om udział w tym dialogu poprzez podm ioty pozarządow e.26 Stąd w przyjętym w Lucernie w 1993 roku Program ie działań na rzecz ochrony środow iska dla Europy Środkowej i W schodniej uznano, że udział społeczeństw a, poprzez pozarządow e organizacje ekologiczne w procesach podejm o w ania decyzji ma istotne znaczenie dla trw ałości uzyskanej popraw y stanu środow iska.27
Znaczenie działań organizacji pozarządow ych dla rozw iązyw ania pro blem ów ekologicznych zostało podkreślone i zaakceptow ane przez proces KBW E. Fakt ten odnotow ano ju ż w D okum encie końcow ym spotkania w iedeńskiego.28 W D ecyzjach helsińskich z 1992 roku strony procesu KBW E w yraziły nie tylko poparcie dla działań tych podm iotów , lecz zaw arły zobow iązanie do popierania zw iększonego udziału obyw ateli w planow aniu i podejm ow aniu decyzji ekologicznych,29 a dzieje się to
25 Agenda 21. [w:] D okum enty końcowe..., s. 447-448.
26 The Dobris Conference conclusions, lw:l F. Prins (ed.) Threats without Enemies, London 1993, s. 110-111.
27 Program działań na rzecz ochrony środowiska dla Europy Środkowej i Wschodniej. Skrócona wersja dokumentu przyjętego na konferencji ministerialnej w Lucernie, Szwajcaria, 28-30 kwietnia 1993. OECD and W orld Bank 1994, s. IX oraz 52-53.
28 D okum ent końcowy spotkania wiedeńskiego 1989 roku przedstaw icieli uczestniczących w
Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, odbytego na podstaw ie postanow ień Aktu końcowego odnoszących się do dalszych kroków p o konferencji, [w:] Polska a realizacja uchwał KBWE, cz. II, W arszawa 1989, s. 113.
głów nie poprzez pozarządow e organizacje ekologiczne. Co w ięcej, w ram ach procesu KBW E, odw ołującego się do szerokiego rozum ienia bezpieczeństw a, w yrażono przekonanie, że skoro proces ten w ykracza poza form alne stosunki m iędzy rządam i, obejm ując swym zasięgiem obyw ateli i społeczeństw a państw uczestniczących, to działania tych ostatnich m ają istotne znaczenie dla budowy trw ałego, pokojow ego i dem okratycznego ładu m iędzynarodow ego.30 O znacza to, że transgra- niczne działania i więzi podm iotów pozarządow ych także w płaszczyźnie ekologicznej p rzyczyniają się do stabilizacji środow iska m iędzynaro dowego. Fakt ten dostrzegany je st przez europejskie pozarządow e or ganizacje ekologiczne, które we w zm iankow anym ju ż O św iadczeniu z Sofii z października 1991 roku w skazyw ały, iż poprzez w spółpracę organizacji ekologicznych w Europie W schodniej, Zachodniej i m iędzy nimi, m ogą pełnić rolę integratora regionu, być przeciw separatyzm om i nacjonalizm om .31
ISTO TA , ZA K R ES I FOR M Y D ZIA ŁA Ń PO D M IO TÓ W PO ZA R ZĄ D O W Y C H
Poniew aż podm ioty pozarządow e tw o rzą zorganizow ane grupy spo łeczne, które w swych działaniach w ykraczają poza granice państw , istotę ich zachow ań w środow isku m iędzynarodow ym określają interakcje i w ięzi w poprzek granic i państw , i w pływ anie na państw a i innych uczestników stosunków m iędzynarodow ych, aby podejm ow ały działania proekologiczne, zw łaszcza nakierow ane na zapobieganie lub elim ino wanie zagrożeń ekologicznych. Stąd też pełn ią rolę „łącznika” czy też „pasa transm isyjnego” m iędzy społeczeństw am i różnych państw , m iędzy społeczeństw am i a państw am i oraz m iędzy społeczeństw am i a organi zacjam i m iędzynarodow ym i, w ystępując w roli proekologicznych grup nacisku. Zdaniem R. Lipschutza, podstaw ow ym elem entem , który daje ekologicznym organizacjom pozarządow ym m ożliw ości w pływ ania na zachow ania państw i innych uczestników stosunków m iędzynarodow ych, je s t zorganizow ane w skali m iędzynarodow ej podejm ow anie konkretnych działań ponad granicam i państw (netw orks o f p r a c tic e )? 2 W tym sensie tw o rzą one kanały transferu w iedzy, technologii, w artości, inform acji, które, stosow ane w jednym państw ie, m ogą być przenoszone do innego,
30 Ibid., s. 44.
31 Sofia Statement..., s. 4.
tw orząc jednocześnie określony rodzaj w ięzi m iędzy nim i, stym ulujący zachow ania społeczne. Tym samym, zdaniem S. Tarrow , organizacje pozarządow e tw orzą, działające w poprzek granic państw , struktury kom u nikacji (com m unications netw orks), um ożliw iające rozprzestrzenianie i testow anie now ych form działań i w łaściw ych im struktur organizacy jn y c h .33
W ram ach określonej tu istoty funkcjonow ania ekologicznych pod m iotów pozarządow ych, zakres podejm ow anych przez nie działań jest szeroki i głęboko zróżnicow any. Po pierw sze, tak rozum iane organizacje pozarządow e tw orzą specyficzny system kom unikacyjny, który um ożliw ia rozprzestrzenianie inform acji, now ych form działań oraz m yśli ekologicz nej. Stąd - poprzez obieg inform acji - organizacje te stały się zarów no w ażnym elem entem system u ostrzegania przed zagrożeniam i ekologicz nymi, m obilizow ania zachowań społecznych, ja k też prom ow ania i re alizacji idei rozw oju sam opodtrzym ującego. Po drugie, uczestniczą w procesach transferu technologii służących ochronie środow iska oraz sty m ulują badania naukowe w tym zakresie. Po trzecie, w yw ierają wpływ na proces tw orzenia i kierunki ew olucji m iędzynarodow ego praw a ochro ny środow iska. C zynią to zarów no poprzez w yw ieranie bezpośredniego w pływ u na negocjujące państw a, ja k też poprzez przygotow yw anie i nagłaśnianie w łasnych projektów regulacji. Stały się także znaczącym „społecznym ” elem entem nadzorow ania procesu przestrzegania m iędzy narodow ych konw encji ekologicznych. Tak, przykładow o, czynili Przy jaciele Ziem i po podpisaniu Protokółu M ontrealskiego z 1987 roku, w yw ierając presję na producentów freonów i rządy poszczególnych państw , w celu podejm ow ania bardziej zdecydow anych działań służących ochronie w arstw y ozonow ej.34 Ponadto organizacje ekologiczne uczest niczą w charakterze obserw atorów w pracach kilku kom isji nadzorujących w ykonyw anie niektórych konw encji ekologicznych. D otyczy to zw łaszcza M iędzynarodow ej Kom isji W ielorybniczej, komisji działającej w ramach Londyńskiej K onw encji w spraw ie składow ania odpadów w morzach oraz K onw encji w spraw ie handlu zagrożonym i gatunkam i. Po czw arte, przy czy n iają się do kształtow ania św iadom ości ekologicznej poprzez obieg inform acji i idei oraz przez bezpośrednie m obilizow anie zachow ań społecznych. Po piąte, realizu ją konkretne program y i projekty, służące ochronie środow iska czy zapobieganiu zagrożeniom ekologicznym .
33 S. Tarrow, National politics a n d collective action: Recent theory a n d research in Western
Europe and the United States, „Annual Review o f Sociology” 1988, Vol. 14, s. 432.
Zakres problem ów ekologicznych, których dotyczą działania pod m iotów pozarządow ych, je st rów nież niezm iernie szeroki. Rozciąga się od ochrony ginących gatunków i różnorodności biologicznej, poprzez przeciw działanie zanieczyszczeniom pow ietrza, ginięciu w arstw y ozo nowej czy „efektow i cieplarnianem u” do bezpieczeństw a instalacji ją d ro wych czy zapobiegania transferow i niebezpiecznych odpadów.
Formy, czyli sposoby przejaw iania się działań pozarządow ych pod miotów, podejm ujących problem atykę ekologiczną, obejm ują szerokie spektrum zachowań. Dla celów analitycznych m ożna w yodrębnić n astę pujące ich rodzaje: a) transnarodow ą w spółpracę ugrupow ań ekologicz nych zorientow aną na konkretne problem y, b) stabilne, sform alizow ane, transnarodow e alianse ugrupow ań ekologicznych, c) „supranarodow o” zorganizow ane organizacje ekologiczne.
a) T ra n s n a ro d o w a w sp ó łp ra c a u g ru p o w a ń ek o lo gicznych z o rie n to w an a n a k o n k re tn e p ro b le m y je st form ą najm niej jednolitą, obej m ującą szerokie spektrum transnarodow ych zachow ań ugrupow ań ekolo gicznych. Rozciąga się ono bowiem od doraźnych, niesform alizow anych, transgranicznych kontaktów grup protestu z różnych państw , poprzez luźno sform alizow ane koalicje ugrupow ań ekologicznych i zorganizo wane form y kontaktów , do w ysoce w yspecjalizow anej i profesjonalnej w spółpracy naukow ej. Jej cechę stanow i w ięc duże zróżnicow anie zakresu i intensyw ności w ięzi poszczególnych organizacji oraz stopnia form ali zacji ich w zajem nych interakcji.
Pow szechna i najm niej złożona form a transnarodow ej w spółpracy ugrupow ań ekologicznych je st realizow ana w obszarach przygranicznych państw m ających w spólne problem y ekologiczne. W w ielu przypadkach są to kontakty doraźne, niesform alizow ane, bazujące na w ym ianie in form acji i w zajem nym w spieraniu się w dążeniu do w spólnego celu. Przykładów dostarczają tu protesty ugrupow ań ekologicznych z różnych państw wobec elektrow ni jądrow ych zlokalizow anych w pobliżu granic. Znaczącą form ą są protesty i w spółpraca w tym zakresie ugrupow ań ekologicznych wokół takich elektrow ni jądrow ych, jak: francuskie Creys- M alville w pobliżu granicy ze S zw ajcarią oraz C attenom w pobliżu granicy z Luxem burgiem i RFN; szw ajcarska K aiseraugst w pobliżu granicy z F rancją i RFN; niem iecka K alkar blisko granicy holenderskiej; brytyjska W indscale/Sellafield blisko granicy z Irlandią; słow ackie Mo- chow ce blisko granicy z A ustrią, Polską, Czecham i i W ęgram i.
Przykładów w spółpracy ugrupow ań ekologicznych d o starczają także protesty dotyczące innych obiektów przem ysłow ych. Od w ielu lat ugru pow ania ekologiczne z W ęgier, A ustrii, a naw et Szw ajcarii łączy protest przeciw zaporze wodnej G abcikovo-N agym aros na Dunaju. W latach
osiem dziesiątych ugrupow ania ekologiczne Szwecji i N orw egii protes tow ały przeciw zaporze na rzece Alto w Północnej N orw egii, a w 1991 roku grupy ekologiczne ówczesnej C zechosłow acji i N iem iec przeciw intensyw nem u sam ochodow em u transportow i tow arów przez granicę obu państw , gdyż znacząco przyczyniało się to do zanieczyszczania pow ietrza i degradacji środow iska naturalnego w obszarach przygranicznych.33
O ile przyw ołane przykłady dotyczą przede w szystkim w spółpracy doraźnej, nieform alnej, bez form instytucjonalizacji, o tyle ugrupow ania ekologiczne, zjednoczone we w spólnym proteście, są w stanie tw orzyć bardziej trw ałe formy w spółpracy. Przykładem je st tu protest ugrupow ań francuskich i niem ieckich przeciw elektrow ni jądrow ej w W yhl (N iem cy), dla którego podstaw y stw orzyła w cześniejsza w spółpraca tych ugru powań, sprzeciw iających się instalacjom przem ysłow ym w M arckolsheim (Francja). R ozłożona w czasie w spółpraca upow ażnia, w tym przypadku, do tw ierdzenia o pow staniu czegoś na kształt luźnej koalicji ugrupow ań ekologicznych.
Przykładem koalicji ekologicznej o bardziej sform alizow anych wię- ziach stało się utw orzone na początku lat osiem dziesiątych ugrupow anie „E coropa”, złożone z luźno pow iązanych ugrupow ań ekologicznych i pokojow ych z około 15 państw europejskich i USA. Główny cel w spółpra cy to w ym iana inform acji i szeroka edukacja ekologiczna. Do podobnego w zorca odw ołuje się zw iązek kilkudziesięciu ugrupow ań ekologicznych, w spó łp racujący ch na rzecz p rzeciw działania w yzw aniom globalnym (<G lobal C hallenges N etw ork - GCN), który grom adzi i rozprzestrzenia inform acje o stanie środowiska. N a podobnych zasadach funkcjonuje od końca lat osiem dziesiątych zw iązek ugrupow ań ekologicznych, koncen trujących się na perspektyw ie ew entualnych zm ian klim atycznych {Cli m ate A ction N e tw o rk - C A N ) , którego europejskie biuro zostało utw orzone w B rukseli w 1989 roku.
W zględnie now ą tendencją rozw oju transnarodow ej w spółpracy ugru pow ań ekologicznych staje się jej specjalizacja i profesjonalizacja. O bja wia się ona pow staw aniem now ych zw iązków profesjonalnych ugrupo wań, podejm ujących problem atykę ekologiczną, ja k chociażby utw orzony w 1990 roku zw iązek praw ników m iędzynarodow ych zajm ujących się tym i zagadnieniam i. W yraźnym potw ierdzeniem tej tendencji je st także funkcjonow anie w zm iankow anych ju ż „w spólnot epistem ologicznych”, które w yw arły i w yw ierają znaczący w pływ na rozwój m iędzynarodow ej
35
Szerzej na ten temat zob. D. Rucht, “Think globally act locally"? Needs, fo rm s and
problem s o f cross-national cooperation am ong environmental groups, [w:] J. P. Liefferink, P. D.
w spółpracy w zakresie ochrony środow iska m orskiego M orza Śródziem nego oraz M orza Bałtyckiego.
Dla pow stania i rozw oju m iędzynarodow ego reżim u ekologicznego, służącego ochronie środow iska M orza Bałtyckiego, istotne znaczenie m iała działalność kilku pozarządow ych organizacji naukow ych, stym u lujących rozwój badań w tym zakresie. N ależą do nich: Biolodzy M orza Bałtyckiego (1968), zajm ująca się ułatw ianiem kontaktów m iędzy b a daczam i Bałtyku, stym ulow aniem w spółpracy oraz w ypracow yw aniem i ujednolicaniem m etod badań; K onferencja O ceanografów Bałtyku (1957), koncentrująca się na badaniach biologicznych, oraz G reenpeace In ter national (1971) zajm ująca się zbieraniem danych i ich dystrybucją, głów nie w odniesieniu do substancji radioaktyw nych i toksycznych.36
Ugrupowania te, wespół z innymi ośrodkami badań naukowych, utwo rzyły sw oistą „w spólnotę epistem ologiczną”, w yw ierającą w pływ na pro ces form ułow ania kierunków działań, budowę struktur organizacyjnych oraz określanie standardów ekologicznych. W yw ieranie tak znaczącego w pływ u było dodatkow o m ożliw e dzięki świadom em u preferow aniu w Konw encji H elsińskiej z 1974 roku strategii w spółpracy naukow o-tech nicznej, która opierała się na naukowej i technologicznej w iedzy o zanieczyszczeniach i ich w pływ ie na środow isko m orskie. Stąd też przez w iele lat praca HELCOM była ograniczona do w ym iany inform acji, koordynacji badań, publikacji ich w yników i przyjm ow ania na tej pod staw ie odpow iednich rekom endacji.
M imo iż od 1990 roku w organizacji om awianej w spółpracy w zrósł udział czynnika politycznego, to w dalszym ciągu rola ekspertów nauko wych i pow iązanych z nim i organizacji pozostaje istotna. Form ułow anie bow iem realistycznych celów w spółpracy, w łaściw ych regulacji czy sto sow anie efektyw nych instrum entów w ym aga odpow iedniej w iedzy. Co w ięcej, uw zględnianie gospodarczych aspektów w spółpracy stw orzyło dodatkow e zapotrzebow anie na ekspertów ekonom icznych.
b) S ta b iln e , sfo rm a liz o w a n e alia n se u g ru p o w a ń ek o lo g iczn y ch oznaczają stały, chociaż w sensie intensyw ności w ięzi z reguły luźny, zw iązek w ielu narodow ych ugrupow ań ekologicznych, w spółdziałających w ram ach w spólnej struktury, będącej czymś na kształt organizacji „p ara sola” . Struktury takie tw orzy m iędzy innym i Europejskie Biuro O rgani zacji Ekologicznych (European E nvironm ental Bureau - EEB) z siedzibą w Brukseli, organizacja „Przyjaciele Ziem i” (Friends o f the E arth) czy
36 Szerzej na ten temat zob. B. Dybem, Non-governmental Scientific O rganizations Relevant
to the Baltic Region, [w:] A. H. Westing (ed.), Comprehensive Security f o r the Baltic, An Environmental Approach, Oslo 1989, s. 88-89.
M iędzynarodow a U nia O chrony Przyrody i Zasobów N aturalnych (In ternational Union fo r the Conservation o f N ature a nd N atural Resources). Europejskie Biuro O rganizacji Ekologicznych, jak sam a nazw a w ska zuje, je st strukturą europejską, a dokładniej, zachodnioeuropejską. Zostało założone przez pozarządow e organizacje ekologiczne w 1974 roku. Pod staw ow ą przesłanką jego utw orzenia było przyjęcie przez ów czesną EWG pierw szego program u polityki ekologicznej na lata 1973-1977. Liczba grup ekologicznych, działających w jeg o ram ach, w zrosła z 25 w m o mencie założenia do 120 w 1990 roku. O cenia się, że łącznie reprezentuje ono około 8,5 min członków organizacji ekologicznych.37
Podstaw ow e cele działania Biura to: a) ochrona środow iska natural nego i zapobieganie zagrożeniom ekologicznym , b) koordynow anie obie gu inform acji dotyczących stanu środow iska i zagrożeń ekologicznych między organizacjam i członkow skim i, c) szeroka edukacja ekologiczna i kształtow anie świadom ości ekologicznej.38
Biuro usiłuje w yw ierać w pływ zarów no na w łasne rządy, jak też instytucje U nii Europejskiej. Jednak mimo tak licznej reprezentacji w pły wy te są znacząco ograniczone. G łów ną tego przyczynę stanow i niski stopień koordynacji działań poszczególnych organizacji narodow ych, luź ne w ięzi m iędzy nimi oraz ograniczone m ożliw ości finansow e.
O rganizacja „Przyjaciele Ziem i” pow stała w 1969 roku w Stanach Zjednoczonych, lecz ju ż w 1970 roku utw orzono jej pierw szą europejską grupę w W ielkiej B rytanii. W początkach lat osiem dziesiątych działała w 29 państw ach, a w początkach lat dziew ięćdziesiątych ju ż w ponad 40, rozciągając stopniow o działalność na obszar Europy Środkowej i W schodniej.39 Istotne przesłanki ku tem u stw orzyło, utw orzone w 1985 roku w Brukseli, europejskie biuro „Przyjaciół Z iem i” . W 1992 roku reprezentow ało ono 24 organizacje ekologiczne, po jednej z każdego państw a. Tym sam ym daleko w ykraczało poza obszar Unii Europejskiej, jednocześnie przełam ując dotychczasow y monopol EEB na reprezento
w anie zachodnioeuropejskich organizacji ekologicznych.
Do głów nych obszarów działań „Przyjaciół Z iem i” należy: a) w ystępo w anie w roli grupy nacisku, usiłującej w yw ierać w pływ na rządy oraz organizacje m iędzynarodow e, głównie poprzez działalność edukacyjną i
37 Rucht, op. cit., s. 83.
38 Zob. T. Fronsen, Umweltorganisationen und die EG-Umweltpolitik: Fiasko der EG-Poli-
tik zur Bekämpfung der Versäuerung, [w:] K. P. Tudyka (Hrsg.) U mweltpolitik in der Ost- und Westeuropa, Opladen 1988, s. 233.
39 Pierw szą organizacją z Europy Środkowo-W schodniej, która stała się członkiem „Przy jaciół Ziem i” jeszcze w końcu lat osiemdziesiątych był Polski Klub Ekologiczny.
m obilizow anie opinii publicznej, b) grom adzenie i rozprzestrzenianie danych dotyczących głów nie zm ian klim atycznych, ginięcia lasów tro p i kalnych, ginięcia w arstw y ozonowej oraz ochrony mórz.
M iędzynarodow a U nia Ochrony Przyrody i Zasobów N aturalnych (IU CN) funkcjonuje w ramach system u ONZ od 1948 roku. Początkow o jednak jak o M iędzynarodow a U nia Ochrony Przyrody, a od 1956 r. pod obecną nazw ą. Skupia około 450 organizacji ekologicznych ze w szystkich kontynentów . Główny cel jej działania stanow i ochrona przyrody, a szczególnie różnorodności biologicznej. N a zakres działania Unii składa się, po pierw sze, obserw acja trendów używ ania zasobów naturalnych przez ludzkość. Po drugie, w yw ieranie w pływ u na działania państw w zakresie ochrony św iatow ego dziedzictw a naturalnego i regulacje praw no- m iędzynarodow e w tym zakresie. W 1971 roku U nia opracow ała projekt Konw encji w spraw ie ochrony światow ego dziedzictw a kulturalnego i naturalnego, który w yw arł olbrzym i w pływ na ostateczny kształt tej konw encji, podpisanej w 1972 r. Po trzecie, działa na rzecz kształtow ania św iadom ości globalnych zależności m iędzy ochroną przyrody a prze życiem gatunku ludzkiego.40
c) „S u p ra n a ro d o w o ” zorganizow ane o rg anizacje ekologiczne. Obok luźno pow iązanych organizacji ekologicznych, działających pod w spól nym „parasolem ”, istnieją spójne, scentralizow ane ich zw iązki posia dające w yodrębnione ośrodki decyzyjne. Podporządkow ane są im naro dowe jednostki, które w ram ach wspólnej strategii realizują konkretne projekty lub kam panie. Do tak zorganizow anych i działających organi zacji ekologicznych należy przede w szystkim G reenpeace oraz Światow y Fundusz Przyrody ( Worldwide F un d f o r Nature).
Założona w 1971 roku G reenpeace praw dopodobnie je st obecnie naj lepiej w yposażoną i zorganizow aną o rg an izacją ekologiczną. W po czątkach lat dziew ięćdziesiątych posiadała około 40 biur w 25 państw ach. N ie je st organizacją w yłącznie europejską, ale tu koncentruje część swojej działalności. M a biurokratyczną, scentralizow aną strukturę, której podporządkow ane są oddziały narodow e.
Podstaw ow y cel działania G reenpeace to realizacja lub koordynacja kam panii w odniesieniu do w ybranych problem ów ekologicznych, n a kierow anych na pow strzym anie degradacji środow iska naturalnego. Stąd często w ystępuje w roli grupy nacisku usiłującej w yw ierać presję na ośrodki decyzyjne. G łów ne obszary aktyw ności to przeciw działanie: szkodliw em u dla ludzi składow aniu odpadów toksycznych i
radioakty-40
Zob. H. O. Bergesen, M. Norderhaug, G. Parman (eds.), Green G lobe Y earbook 1992. Oxford 1992, s. 172.
w nych, zanieczyszczeniom rzek i m órz oraz zanieczyszczeniom po w ietrza. Znaczące sukcesy w tych działaniach G reenpeace zaw dzięcza przede w szystkim w zględnie w ysokim - ja k na organizację ekologiczną - środkom finansow ym , um ożliw iającym prow adzenie działań w skali całego globu, oraz częstem u podejm ow aniu spektakularnych akcji, które przyciągają środki m asow ego przekazu.
Światow y Fundusz Przyrody, utw orzony w 1961 roku, działa przede w szystkim jak o organizacja profesjonalna, której aktyw ność na całym św iecie w spiera około 4,7 min członków , a nie grupa protestu. Ma przedstaw icielstw a na w szystkich kontynentach, a od 1989 roku własne biuro w Brukseli. G łówne cele działania to ochrona zasobów genety cznych planety i różnorodności gatunków oraz kształtow anie świadom ości ek olog icznej. K on cen tru je się w ięc głów nie na ochronie gatunków ginących - podejm ując, zw łaszcza w tym zakresie, działanie w Europie - ochronie lasów tropikalnych oraz na przeciw działaniu „efektow i szklar niow em u” . G łów nie w tym obszarze Fundusz do 1992 r. sponsorow ał ponad 1400 projektów w około 100 państw ach.41
Dokonany przegląd pokazuje du żą różnorodność form i metod tran s narodow ej w spółpracy ugrupow ań ekologicznych oraz rozległość podej m ow anych działań. Form y ew oluują od luźnej, doraźnej i niesform ali- zowanej w spółpracy, nakierowanej na konkretne problem y ekologiczne, do stałych m iędzynarodow ych organizacji, obejm ujących zasięgiem ich narodow e oddziały. Tu jed nak organizacje „parasole”, o luźnej strukturze oraz niskiej intensyw ności w ięzi i koordynacji działań, są o w iele mniej w pływ ow e i efektyw ne w podejm ow anych działaniach niż organizacje spójne i scentralizow ane.
P O D M IO TY POZA RZĄ D OW E
W O B EC PA N E U R O PE JS K IE J W SPÓ ŁPR A C Y EK O LO G IC ZN EJ
Rozwój paneuropejskiej w spółpracy ekologicznej staje się nie tylko obszarem intensyw nych interakcji i w ięzi rządów , ale także organizacji pozarządow ych. U siłują one w spółuczestniczyć w jej kształtow aniu, za równo poprzez konstruow anie w łasnych strategii działań, jak też poprzez próby w yw ierania w pływ u na strategie i program y konstruow ane przez rządy. M iędzy innymi temu celowi służyła praktyka rów noległych obrad rządów oraz organizacji ekologicznych w procesie konkretyzacji idei
paneuropejskiej w spółpracy ekologicznej. W czasie debat konferencji w D obris w 1991 roku pt. „O czyste środow isko dla Europy” obradujące rów nolegle organizacje pozarządow e przygotow ały w łasną, alternatyw ną w ersję dokum entu końcow ego.42
W celu przedyskutow ania i w ypracow ania w łasnego stanow iska, do tyczącego kształtow anej strategii i program u działań na rzecz rekonstruk cji środow iska naturalnego w Europie Środkowej i W schodniej poprzez paneuropejską w spółpracę, organizacje ekologiczne z Europy W schodniej i Zachodniej w dniach 15-17 listopada 1992 roku zorganizow ały kon feren cję w W iedniu, p o św ięco n ą tym zagad nien io m . W przy jęty m dokum encie końcow ym 43 zgrom adzone organizacje ekologiczne p o zyty w nie oceniły ideę pom ocy ekologicznej Zachodu na rzecz rekonstrukcji środow iska naturalnego w Europie Środkowej i W schodniej oraz realizacji idei rozw oju sam opodtrzym ującego. Ponadto określiły zasady, do których pow inny odw oływ ać się organizacje ekologiczne w procesie osiągania założonych celów, i podstaw ow e kierunki w spółpracy.
Przyjęto cztery następujące zasady: rozw oju sam opodtrzym ującego, ostrożności, elim inow ania podw ójnych standardów ekologicznych m ię dzy E uropą W schodnią i Zachodnią oraz udziału społeczeństw .44 Przyjęto, iż zasada rozw oju sam opodtrzym ującego pow inna leżeć u podstaw w szel kich procesów rozw ojow ych, które pow inny chronić zdrow ie i życie ludzi oraz dziedzictw o historyczne i kulturow e. Jej realizację w Europie Środkowej i W schodniej uzależniono jed n ak w znacznej m ierze od pow o dzenia reform gospodarczych. Zasada ostrożności pow inna prow adzić do ograniczenia zużycia energii i zasobów naturalnych. Zgodnie z nią, działania gospodarcze, które prow adzą do eksploatacji zasobów n atu ral nych i godzą w różnorodność biologiczną, nie pow inny być kontynuo wane. Zasada elim inow ania podw ójnych standardów ekologicznych do tyczy przede w szystkim inw estycji zachodnich w Europie Środkowej i W schodniej. W ym aga, by firm y zachodnie, inw estując w Europie W scho dniej stosow ały zachodnie standardy ekologiczne. Tym sam ym państw a zachodnioeuropejskie nie pow inny przenosić ciężarów ekologicznych na państw a w schodnioeuropejskie, w ykorzystując w łasną dom inację gospo darczą. Z kolei zasada udziału społeczeństw dotyczy przede w szystkim
42 Amendm ents to conclusions o f the Conference "Environment fo r Europe". P resented by
" Working Together " Conference o f Environmental NGOs, Prestavlky, CSFR, June 20—23,1991.
43 East/W est Non-Governm ental Organizations Action Plan fo r the E cological Reconstruc
tion o f Central a n d Eastern Europe. Statement o f the Vienna Conference on the Ecological Reconstruction o f Central a nd Eastern Europe. November 15-17, 1992.
ich w pływ u na procesy decyzyjne z dziedziny ekologii. W ynika z niej także praw o pełnego dostępu społeczeństw do inform acji ekologicznej.
O kreślone kierunki w spółpracy45 obejm ują rozległy i zróżnicow any obszar działań. Składa się na nie w spółpraca w zakresie energii nukle arnej, ekologicznych aspektów działań EBRD, Banku Św iatow ego, M ię dzynarodow ej K orporacji Finansowej oraz Europejskiego Banku Inw esty cyjnego, w spółpraca w ram ach partnerstw a m iast, w zakresie energetyki, ochrony przyrody oraz zachodnich inw estycji w Europie Środkowej i W schodniej.
W iele uw agi, i to w dość dram atycznej i radykalnej tonacji, pośw ięco no energii nuklearnej. W skazyw ano, iż tw orzy ona zagrożenie dla całego kontynentu. Stąd organizacje opow iedziały się za tym , aby firmy zachod nie nie w spierały procesu rozw oju energetyki jądrow ej w Europie Środko wej i W schodniej. Za cel długoterm inow y przyjęto doprow adzenie do w yłączenia istniejących instalacji, zalecając organizacjom pozarządow ym z Europy W schodniej i Zachodniej podjęcie w spólnych, skoordynow a nych działań na rzecz stym ulow ania rozw oju takich źródeł energii, które m ieszczą się w pojęciu rozw oju sam opodtrzym ującego. W kontekście tych postulatów oraz m ając na celu w yw ieranie w pływ u na rządy i m obilizow anie opinii publicznej, 26 kw ietnia 1993 roku, a więc w kolejną rocznicę katastrofy w Czarnobylu, organizacje ekologiczne z Europy W schodniej i zachodniej przeprow adziły skoordynow aną, ogólnoeuro pejską kam panię przeciw energii jądrow ej.
W iele uwagi pośw ięcono produkcji energii w Europie Środkowej i W schodniej oraz, ponow nie, zachodnim inw estycjom w tym regionie. O rganizacje ekologiczne uznały, że skoro produkcja energii w Europie Środkowej i W schodniej należy do głów nych źródeł zanieczyszczeń środow iska, to jednym z kierunków ich działań pow inna być presja na rządy, aby działały na rzecz całkowitej m odernizacji system ów energe tycznych. P onow nie46 podjęte zostało zagadnienie zachodnich inw estycji. Postulow ano, iż aby być pew nym , że dokonyw ane inw estycje nie godzą w ideę rozw oju sam opodtrzym ującego, konieczny je st ich stały zinsty tucjonalizow any m onitoring ze strony rządów , organizacji m iędzynaro dow ych, biznesu oraz grup ekologicznych. W tym kontekście w spółpraca organizacji ekologicznych z Europy W schodniej i Zachodniej pow inna
45 Ibid., s. 11-28.
46 W cześniej, w styczniu 1992 r., nad zagadnieniem zachodnich inwestycji ekologicznych obradow ały organizacje ekologiczne z Europy Środkowej i W schodniej, a swoje stanowisko w tej kwestii wyraziły w dokumencie Sofia Statement. A Statement fro m the conference ‘W est
um ożliw iać: a) identyfikow anie firm, które stosują podw ójne standardy ekologiczne, b) identyfikow anie zachodnich inw estycji szkodliw ych dla środowiska, c) w spieranie firm zachodnich, przyczyniających się do rozw oju w Europie Środkowej i W schodniej sektora produkcji służącej ochronie środow iska.47
U działow i w realizacji przyjętego w czasie konferencji w Lucernie w 1993 roku Programu działań na rzecz ochrony środow iska dla Europy Środkowej i W schodniej europejskie organizacje ekologiczne pośw ięciły spotkanie konsultacyjne w Lesznie. Zorganizow ane ono było w dniach 16-18 czerw ca 1994 roku przez „Przyjaciół Z iem i” oraz holenderską organizację M ilieukontakt Oost-Europa. Program działania spotkał się z ogólną pozytyw ną ich oceną. O rganizacje ekologiczne w idzą w nim podstaw ę do kształtow ania w łasnych strategii działania. K rytycznie na tom iast oceniły brak perspektyw icznego celu, do którego Program pow i nien prow adzić, ja k też jeg o postanow ienia dotyczące energetyki, tran s portu i ochrony przyrody. U znały natom iast, iż istotnym obszarem działania pow inno być ich w łączenie się w proces konstruow ania przez poszczególne rządy w łasnych narodow ych program ów działania, do czego zobow iązały się w czasie konferencji w Lucernie. O rganizacje pozarządo we, w celu w yw ierania presji na rządy i m obilizow ania opinii publicznej, m ogłyby przygotow yw ać w łasne w ersje takich program ów .48
Rozwój paneuropejskiej w spółpracy ekologicznej stw arza korzystne przesłanki w spółpracy organizacji ekologicznych w Europie. D zieje się tak z kilku pow odów. Po pierw sze, w ola państw co do rozw oju takiej w spółpracy nadała jej nie tylko w ysoką rangę polityczną, lecz także stw orzyła konkretne ramy program ow e, aprobujące udział grup eko logicznych. Po drugie, interakcje i więzi organizacji ekologicznych z Europy W schodniej i Zachodniej tw o rzą je d n ą z przesłanek rozw oju tych pierw szych, co czyni bardziej realn ą perspektyw ę w yrów nania asym etrii rozw oju organizacji ekologicznych w Europie.
O CEN A D ZIA ŁA Ń PO D M IO TÓ W PO ZA R ZĄ D O W Y C H
W ielość ekologicznych organizacji pozarządow ych, rozległość ob szaru ich działań oraz różnorodność form ich funkcjonow ania je st inte gralnym elem entem podm iotow ej struktury środow iska m iędzynarodo
47 East/W est Non-Governmental..., s. 28.
wego oraz zachodzących w nim procesów . Potrzeba transnarodow ej w spółpracy ekologicznej w ynika przede w szystkim z transnarodow ego charakteru problem ów ekologicznych, które nie respektują granic państw. W tym kontekście bezpośrednia w spółpraca organizacji ekologicznych z różnych państw , ich interakcje i w ięzi znacząco przyczyniają się do identyfikow ania zagrożeń ekologicznych oraz służą zapobieganiu prze noszenia ich z jednych państw do drugich. Ich działania służą bowiem rozw iązyw aniu konkretnych problem ów ekologicznych. Ponadto w spół praca taka um ożliw ia pełniejszą analizę problem ów ekologicznych, a w ym iana inform acji m iędzy grupami ekologicznym i je st znaczącym ele m entem edukacji społeczeństw i kształtow ania konsensusu co do ew en tualnie podejm ow anych działań. Do tego transnarodow y przepływ wiedzy i inform acji na tem at standardów ekologicznych przyczynia się do ich ujednolicania i um ożliw ia podejm ow anie presji na rządy w celu podej m ow ania działań w tym kierunku.49 Stąd w działaniach organizacji eko logicznych w yodrębniają się dwie zasadnicze tendencje: po pierw sze, dążenie do ściślejszej współpracy, chociaż niekoniecznie sformalizowanej, po drugie, dążenie do większej specjalizacji i profesjonalizacji działań.
Mimo oczyw istych potrzeb oraz niew ątpliw ych zalet transnarodow ej w spółpracy ekologicznej, w procesie jej realizacji w ystępuje w iele ogra niczeń. N ależą do nich przede w szystkim niedobory zasobów , zw łaszcza finansow ych. W ynika to m iędzy innym i z faktu, iż rozw iązyw anie trans- granicznych problem ów ekologicznych je st często kosztow ne, a zależ ności m iędzy nakładam i a skutkam i w krótkim okresie są często trudne do uchw ycenia, a stąd niektóre narodow e organizacje ekologiczne m ogą naw et preferow ać w łasne, doraźne działania i ew entualne sukcesy, a nie obliczoną na długoterm inow e efekty transnarodow ą w spółpracę ekolo giczną. O rganizacje ekologiczne są ponadto znacznie uzależnione od otrzym yw anych subsydiów , co w ielokrotnie ogranicza zakres i swobodę działania.
Znacznym utrudnieniem je st także brak spójności organizacji eko logicznych. Często grupy ekologiczne z różnych państw prezentują od m ienne style działania oraz preferują odm ienne ich kierunki. U trudnia to, a czasem naw et uniem ożliw ia, w spółpracę.
Isto tną b arierą dla działań organizacji ekologicznych w w ielu pań stw ach, w tym ich w spółpracy transnarodow ej, je st silna opozycja w e w nętrzna w postaci potężnego finansow o i w pływ ow ego politycznie lobby przem ysłow ego czy biurokratycznego.50
49 Szerzej na ten temat zob. Rucht, Think globally..., s. 77-78. 50Zob. Porter, Brown, Global..., s. 38-41.
N iezależnie od barier i utrudnień, bezpośrednia w spółpraca organizacji ekologicznych przyczynia się nie tylko do rozw iązyw ania konkretnych problem ów ekologicznych i elim inow ania zw iązanych z nim i zagrożeń, lecz staje się znaczącym elem entem w procesie pogłębiania i stabilizacji w ięzi m iędzy państw am i i narodam i. Tym samym , w now ych realiach politycznych w postzim now ojennej Europie, przyczynia się do kształto w ania czegoś na kształt opisyw anej przez K. D eutscha „w spólnoty bez pieczeństw a” .51 W artość i użyteczność takich działań organizacji poza rządow ych dla szeroko rozum ianego bezpieczeństw a została dostrzeżona także przez proces K B W E.52
(sierpień 1996)
SUM M ARY
The article analyses the activities o f ecological non-governm ental subjects w hose existence is a resu lt o f a developm ental tendency o f international relations. T here is a process o f bifurcation o f subjective structure in w hich the state-centric w orld coexists and interacts w ith a diffuse m ulti-centric w orld consisting o f divers “sovereignty free” factors creating global civil society.
On the ecological level they establish channels for transferring know ledge, te ch nology, values, inform ation, etc. from som e states to other states. Thus, they becom e com m unication netw orks functioning across the borders and enabling the spread and testing o f the new form s o f activity and organizational structures proper to them . Some barrier for this cooperation is created by not sufficient developm ent o f ecological N G O s in E astern Europe. O vercom ing o f this gap is a m atter o f com m on activities o f N G O s in E astern and W estern Europe.
The fundam ental form s o f th eir activity include: 1) occasional transnational c o o p eration o f ecological groups concerned w ith concrete problem s like protests facing n uclear pow er plants located close to borders o f different states; 2) stable transnational alliances o f ecological groups like E uropean E nvironm ental B ureau, Friends o f the Earth International; 3) “ supranationally” organized ecological organizations like G reen peace International or W orld W ildlife Fund.
51 Zob. K. Deutsch et al., Political Community a n d the North Atlantic Area, Princeton, N ew York 1957.
