Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
O c e n a a n t r o p o l o g i c z n a s z c z ą t k ó w k o s t n y c h z e s t a n o w i s k a M a s ł o m ę c z
15
( o k r e s r z y m s k i -II-IV
w . n . e . ) w y e k s p ł o r o w a n y c h w1998
r o k uJa c e k Sz c z u r o w s k i
W roku 1999 zbadano szczątki kostne pochodzące z 21 grobów w yekspłorow anych pod koniec prac w yko paliskow ych prow adzonych na stanow isku M asłom ęcz
15 w poprzednim sezonie (A. K okow ski 1999). W 15 grobach (nr nr 433, 450, 453, 477-479, 482-488, 490, 492) znajdow ały się pochów ki w yłącznie szkieletowe. Pięć grobów zaw ierało szczątki szkieletow e jak i prze palone kości. W tym w grobach nr n r 473 i 476 znajdo w ały się szczątki szkieletow e dzieci oraz niew ielka ilość przepalonych kości osobników dorosłych; w grobach nr 4 7 4 ,4 7 5 i 481 znaleziono szczątki birytualnie pocho w anych oso b n ik ó w dorosłych; grób n r 480 zaw ierał w yłącznie ciałopalny pochów ek osobnika dziecięcego. W iększość szczątków ciałopalnych przepalona była sła b o -( 1 0 /2 0 w 5 stopniow ej s k a li- A . M alinow ski 1974). Po szczegółow ej inw entaryzacji szczątków określo no płeć, stan zachow ania i w iek szkieletów. W ykonano pom iary m etry czn e oraz dokonano w stępnej analizy zm ian p ato lo g iczn y ch w idocznych na kościach. Płeć określono na podstaw ie pow szechnie przyjętych cech diagnostycznych czaszek i szkieletów postkranialnych zaproponow anych przez G. Acsádi, J. N em eskéri (1970), D. H. U belakera (1978) i J. Piontka (1996). Wiek szcząt ków określono analizując obliterację szw ów czaszko w ych, stopień starcia koron zębow ych i zaaw ansow anie procesów ossyfikacyjnych w kościach długich (J. Pion tek 1996) (tab. 1).
N a zły stan zachow ania m ateriału kostnego pocho dzącego z cm entarzyska w M asłom ęczu zw racano ju ż uw agę (P. D ąbrow ski i in. 1999; P. D ąbrowski, J. Szczu row ski 1995, 1996; J. Szczurow ski 1997, 1998). Specy ficzne w arunki glebow e i ukształtow anie terenu, na któ rym znajduje się cm entarzysko, pow odują uszkodzenia szkieletów, często bardzo znaczne, głów nie nasad kości długich i blaszek kości płaskich.
W badanym m ateriale niem ożliw e było określenie płci 5 osobników dorosłych (24% ), podobnie w 6 gro bach (29% ) uszkodzenia szkieletów uniem ożliw iły do k ładną ocenę w ieku w chw ili śm ierci. W 14 grobach (67% ) znaleziono czaszki w tym: 2 zachow ane dobrze
(cranium ) i 12 zachow anych w nielicznych ułam kach
(tab. 1).
Zły stan zachow ania szczątków spow odow ał, że tylko u m ężczyzny z grobu nr 483 m ożliw e było zm ie rzenie najw iększej długości (pom iar M l) obu kości udo w ych (kość praw a - 482 m m , kość lewa - 480 m m) oraz
całkow itej długości (pom iar M l) lewej kości piszczelo wej (387 mm). U zyskane pom iary pozw oliły zrekonstru ować przyżyciow ą w ysokość ciała osobnika na podsta wie tablic M. Trotter i G. C. G leser (1952). Okazało się, że m ężczyzna m iał ok. 176 cm w zrostu. K orzystając z m etody rekonstrukcji w ysokości ciała na podstaw ie po m iarów fragm entów kości długich (J. Strzałko i in. 1972) odtw orzono przyżyciow ą w ysokość ciała 3 gorzej zacho wanych szkieletów: 2 m ęskich (groby nr 450 i 486) i żeń skiego (grób n r 490) (tab. 2). W ysokość ciała, obok kil ku innych cech, je s t bardzo dobrym w yznacznikiem sze roko rozum ianej kondycji biologicznej populacji. W cze śniejsze badania wykazały, że w populacji m asłom ęc kiej obie płcie cechuje średnio- i wysokorosłość (J. Strzał ko i in. 1972) przy m ałym odsetku osobników niskich (J. Szczurow ski 1997).
Innym w yznacznikiem stanu biologicznego je st w y stępow anie na szkieletach śladów zm ian patologicznych. Poprzednie opracow ania (P. D ąbrow ski, J. Szczurow ski 1995; 1996; P. D ąbrow ski, M. K rzy żan o w sk a 1997; P. D ąbrow ski i in. 1999; J. Szczurow ski 1998) w ykaza ły, że w populacjach gockich z K otliny Hrubieszow skiej najczęściej w ystępują zm iany degeneracyjne oraz roz wojowe. W badanym m ateriale zm iany patologiczne wy stąpiły na 4 szkieletach. N a szczątkach z grobu 450, na pow ierzchniach górnych trzonów kręgów piersiow ych, zaobserw ow ano zm iany degeneracyjne w postaci guz ków Schm orla, które są w ynikiem zbytniego obciążenia kręgosłupa (J. G ładykow ska-R zeczycka 1978, 1989). Na szczątkach z grobu 483 w idoczne były nacieki kostne na prawej pow ierzchni uchow atej kości krzyżow ej. N aj silniej w yrażone zm iany patologiczne w idoczne były na szkielecie m ężczyzny z grobu 486. Szczególną uw agę zw raca asym etria nasad bliższych kości udow ych. Śred nica górno-dolna głow y lewej kości udowej je st o 7 mm w iększa niż w kości prawej (Tab. 2). W m iejscu dołka głow y lewej kości udowej w idoczne są grudkow ate na cieki kostne. Podobne zm iany znajdują się na kraw ędzi pow ierzchni stawowej głow y tejże kości. Z nacznie po szerzone je st wcięcie lewej panew ki staw u biodrowego. Z m iany te, p ochodzenia p raw dopodobnie zapalnego, zapew ne ograniczały ruchy kończyny dolnej w lewym staw ie biodrow ym . Ponadto u osobnika z grobu 486 za obserw ow ano zm iany degeneracyjno-zniekształcające w odcinku piersiow ym (guzki Schm orla) i lędźw iow ym (spłaszczenie trzonów i osteofity) kręgosłupa.
Zniekształ-Oc e n a a n t r o p o l o g ic z n as z c z ą t k ó wk o s t n y c hz es t a n o w is k a Ma s ł o m ę c z 1 5
Tab. 1. Płeć i wiek szczątków kostnych ze stanowiska Masłomęcz 15 wyeksplorowanych w 1999 roku.
2 0 7
Płeć
Wiek
Łącznie
infans / infans II juvenis
juvenis-adultus adu!tus maturus
nieokreśl. dorośli męska - - 1 - - 2 1 4 żeńska - - - 1 1 1 — 3 nieokreśl. 4 2 2 1 - - 5 14 Łącznie 4 2 3 2 1 3 6 21
Tab. 2. Przybliżona wysokość ciała odtworzona na podstawie średnicy górno-dolnej kości udowej - stan. Masłomęcz 15; sezon 1998.
Nr grobu Płeć Średnica gómo-dolna głowy k. udowej [mm] Kategoria wysokości ciała
450 męska 48 (P); 47 (L) średni (166-170 cm)
486 męska 50 (P); 57 (L) wysoki (171-175 cm)
490 żeńska 43 (P) średni (155-159 cm)
(P) - kość prawa; (L) - kość lewa
cenia tego typu są zdaniem w ielu badaczy jednym z naj częstszych objaw ów patologii w ystępujących na histo rycznych m ateriałach szkieletow ych (M. Ćw irko-Godyc- ki, I. Sw edborg 1978; T. D zierżykraj-R ogalski 1978; J. G ład ykow ska-R zeczycka 1978, 1989). U osobnika w w ieku ju v e n is z grobu 487 niem al całkowitej oblitera- cji uległ w yrostek zębodołow y żuchwy. W idoczne są je - dynie zarysy zębodołów praw ego kła i pierw szego zęba przedtrzonow ego. P rzed w czesn ą obliterację w yrostka wywołała najpraw dopodobniej przyżyciow a utrata zębów dolnych pow stała w w yniku urazu.
Specyficzne i nietypow e traktow anie zwłok je st cechą w yróżniającą gockie cm entarzysko w M asłom ę- czu. Zdaniem A. M alinow skiego (1989) praktyki rozka- w ałkow yw ania zw łok (dekapitacje, usunięcie pojedyn czych kończyn lub całej połow y ciała) bądź um ieszcza nia w obrębie jed n eg o grobu pochów ków cząstkow ych w iększej liczby osobników , są pow szechnym i obow ią zującym rytuałem pogrzebow ym ludności grupy m asło- męckiej. W badanym m ateriale stw ierdzono, że 6 gro bów zaw ierało pochów ki cząstkow e. G rób nr 473 za w ierał pozbaw iony czaszki szkielet dziecka w w ieku in-
fa n s II. W m iejscu głow y ustaw ione było niew ielkie na
czy n ie. P o n a d to w ja m ie g ro b o w ej z n a jd o w a ły się
um ieszczone w tórnie praw y obojczyk, trzon kości ra- miennej, fragm ent praw ej kości szczękowej oraz niew iel ka ilość przepalonych kości osobnika dorosłego. Grób nr 476 zaw ierał szkielet dziecka w w ieku infans I i um ie szczone w tórnie w jam ie grobow ej przepalone szczątki osobnika dorosłego (ułam ki kości m ózgoczaszki i frag m enty trzonów kości długich). W grobie n r 474 znale ziono w yłącznie praw ą kość u dow ą i 2 ułam ki przepalo nych kości osobnika dorosłego. W jam ie grobowej nr 477 znajdow ała się lew a kość udow a i ułam ki czaszki kobiety w w ieku ju ven is/a d u ltu s. W grobie nr 478 zna leziono w yłącznie uszkodzoną czaszkę kobiety w w ieku m aturus. W grobie nr 485 znajdow ały się tylko, ułożone w porządku anatom icznym , kości praw ego i lew ego pod udzia oraz obu stóp osobnika dorosłego.
W badanym m ateriale stw ierdzono w ystępow anie szczątków zw ierząt w 4 jam ach grobow ych. W grobach n r 4 5 0 ,4 5 3 i 480 znajdow ały się pojedyncze kości zw ie rzęce, zaś w północnej części grobu nr 485 złożony był kom pletny szkielet ptaka.
O cena antropologiczna szczątków w yeksplorow a nych w sezonie 1998 stanow i przyczynek do pełnej ana lizy planow anej po zakończeniu prac w ykopaliskow ych na stanow isku M asłom ęcz 15.
Lit e r a t u r a
A c s á d i G., N e m e s k é r i J. Ć w i r k o - G o d y c k i M., S w e d b o r g I.
1970 History o f Human Life Span and Mortality, 1978 Ludność pochowana na cmentarzysku Ostrowa
208 Ja c e k Sz c z u r o w s k i
z uwzględnieniem zmienności oraz objawów patologii na kościach. Część III., PAntr., t. 44, s. 221-240.
D ą b r o w s k i P., K r z y ż a n o w s k a M.
1997 Goci z Gródka n. Bugiem (II-IV w.) w świetle badań paleopatologicznych, [w:] 20 lat arche
ologii w Masłomęczu, t. 1, Lublin, s. 85-94.
D ą b r o w s k i P, K r z y ż a n o w s к а M., S z c z u r o w s k i J.
1999 Analiza antropologiczna szczątków kostnych z cmentarzyska gockiego w Masłomęczu (stan. Masłomęcz 15)-sezo n 1998, APŚ, t. 4, s. 135- 138.
D ą b r o w s k i P, S z c z u r o w s k i J.
1995 Wstępne informacje o szczątkach kostnych z cmentarzysk grupy masłomęckiej wyeksplo- rowanych w sezonach 1993 i 1994, Spr. UMCS, s. 19-21.
1996 Sprawozdanie z analizy antropologicznej szcząt ków kostnych ze stanowiska Masłomęcz 15 z ba dań w latach 1994 i 1995, APŚ, t. 1, s. 91-92. D z i e r ż y k r a j - R o g a l s k i T.
1978 Znaczenie badań paleopatologicznych dla an tropologii, PAntr., t. 44, s. 389-392.
G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.
1978 Częstość występowania niektórych zmian cho robowych widocznych w obrębie układu kost nego na przestrzeni tysiącleci, PAntr., t. 44, z. 2, s. 409-415.
1989 Schorzenia ludności prahistorycznej na zie miach polskich, Gdańsk.
K o k o w s k i A.
1997 Cmentarzyska ludności grupy masłomęckiej, „Studia Antropologiczne”, t. 5, s. 65-91. 1998 20 lat archeologii w Masłomęczu, [w:] 20 lat ar
cheologii w Masłomęczu, t. 1, Lublin, s. 11 -26.
1999 Dziewiętnasty sezon wykopaliskowy na cmen tarzysku ludności grupy masłomęckiej na sta nowisku nr 15 w Masłomęczu w pow. Hrubie szów, woj. lubelskie, APŚ, t. 4, s. 130-134. M a l i n o w s k i A.
1974 Historia i perspektywy antropologicznych ba dań grobów ciałopalnych, [w:] Metody, wyniki
i konsekwencje badań kości z grobów ciałopal nych, Seria Antropologia nr 2, s. 7-15.
M a l i n o w s k i T.
1989 Uwagi o obrządku pogrzebowym na cmenta rzysku w Masłomęczu, Kul. wielb., t. 2, Lublin, s. 5-10.
P i o n e k J.
1996 Biologia populacji pradziejowych, Poznań.
S t r z a ł k o J., P i o n t e k J., M a l i n o w s k i A. 1972 Problem rekonstrukcji wzrostu na podstawie
kości zachowanych we fragmentach lub spalo nych, PAntr., t. 38, z. 2.
S z c z u r o w s k i J.
1997 Wstępna ocena przyżyciowej wysokości ciała osobników płci męskiej i żeńskiej ludności goc- kiej grupy masłomęckiej, stan. Masłomęcz 15, APŚ, t. 2, s. 121-123.
1998 Ocena antropologiczna szczątków kostnych ze stanowiska Masłomęcz 15 (okres rzymski) wy- eksplorowanych w 1996 i 1997 roku, APŚ, t. 3, s. 130-133.
T r o t t e r M., G 1 e s e r G. C.
1952 Estimation of stature from long bones of Ame rican Whites and Negroes, ,American Journal of Physical Anthropology”, nr 10, s. 463-514. U b e l a k e r D. H.
1978 Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation, Chicago.
Ja c e k. Sz c z u r o w s k i
A n A n t h r o p o l o g i c a l A n a l y s i s o f B o n e R e m a i n s f r o m S i t e 1 5 in M a s ł o m ę c z ( R o m a n P e r i o d -
2ND-4™
C e n t u r i e sA.D.)
E x c a v a t e d in1998
In the season of 1999, bone remain from 21 graves were studied. 15 graves contained only inhumation burials, 5 graves (Nos. 473-476, 481) contained remains of skeletons and char red bones, while grave 480 contained a cremation burial of a child. The gender, state of bone preservation and age of the remains was determined and presented in Table 1. It was also possible to carry out a preliminary analysis of the visible pa thological changes.
On the basis of the measurements of both femoral bones and the left tibia it was possible to reconstruct the intravital body height of the male individual from grave 483 (176 cm). Additionally, it was possible to reconstruct the approximate height of 3 other individuals whose skeletons were not so well preserved (Tab. 2).
Pathological changes were observed with respect to 4 ske letons. An individual from grave 450 had degeneration chan
ges of the thoracic vertebrae (Schmorl's nodules). An indivi dual from grave 483 had visible bone infiltration on the right- hand side surface of the sacral bone. An individual from grave 486 had pathological changes within the left hip joint as well as in the thoracic section (Schmorl's nodules) and lumbar sec tion (flattening of vertebral bodies, and osteophyte) of the spi ne. An individual at the age of juvenis from grave 487 susta ined an almost complete obliteration of the alveolar ridge of the mandible.
Six of the analysed graves contained partial burials. In two graves (Nos. 473 and 476) there were remains of children and subsequently added bones of adult individuals. Graves 474, 477, 478, and 485 contained incomplete fragments o f adult
individuals.
In graves 450, 453, and 480 the presence of individual animal bones was recorded, while in grave 485 there was a com plete skeleton of a bird.
