A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ F O L I A DECON OMICA 9 5, 1989__ __ ________
Jerzy Nacewski*
H R Z E k S Z T A t CENIA W GOS PODA RCE ŚWIATOWEJ A POLSKI HANDEL ZAGRANI CZNY
W artykule podjęto próbę oceny cha r a k t e r u zmian d o k o n u j ą c y c h się w gos podarce świ atow aj i ich p r z yczy n z pun ktu wid zeni a i n t e r e -sów pol skiego handlu z a g r a n i c z n e g o 1 . Na ogół zgadzamy się z p o g l ą -dem, Ze korzyści z udziału w m i ę d z y n a r o d o w y m p o d zial e pracy moZna odnosić wówczas, Jeśli struktura gos poda rki n ar odow ej jest d o s t o s o w a -na do struktury gospodarki światowej, a zwł aszc za jeśli zmiany tej struktury dokonują się w zgodzie ze zmianami s t r u -ktury gospodarki światowej. Spr óbujemy dokonać kon fr o n t a c j i zmian jakie dokonują się w po l s k i m han dlu z a g r a n i c z n y m na tle przekształ-ceń gospodarki światowej. W s p ó l n y m m i a n o w n i k i e m dla obu g o s poda rek jest wys tępo wanie zjawisk kr y z y s o w y c h w latach s i e d e m d z i e s i ą t y c h i na poc zątk u lat usi emdz iesią tych, cho ciaż ich rozmiary i nat ężen ie są ró2ne. Na tym tle rodzi się pr o b l e m zdolności ada pt a c y j n y c h gos podarek n a r odow ych do s t r u k t u r a l n y c h p r z e k s z t a ł c e ń zac hod z ą c y c h w gos podarce światow ej jak również zdolności p r z e c i w s t a w i a n i a się zja wisk om kryzysowym.
Gos poda rka światowa nie jest jed noro dna i mów iąc o p r z e k s z t a ł -ceniach tej gospodarki uci ekam y się do pe w n e g o uproszc zenia . W a- spekcie geo gr a f i c z n y m p r z y zwy czaje ni jesteśmy do p o d ział u świata na trzy grupy państw, a mia n o w i c i e na kraje k a p i t a l i s t y c z n e wysoko rozwinięte, kraje r o z wija jące się oraz kraje socjali stycz ne. P o -dział ten dokonany został raczej na p o d s t a w i e k r y t e r i ó w polityc
z-* Or, adiunkt w Instytucie Handlu Z a g r a n i c z n e g o UŁ.
1 S f o r muł owani e "interes p o l s k i e g o handlu zag r a n i c z n e g o " jest pew nym uproszczeniem. Chodzi ocz y w i ś c i e o szerszy problem, o i n t e -res polskiej g o s p o d a r k i , jednak na świ a t o w y m rynku k o n f r o n t a c j a gospodarki krajowej ze świ atow ą d o k onuj e się za p o ś r e d n i c t w e m h a n -dlu zagranicznego.
nych niż eko nomicznych i nigdy precyzy jnie nie odzwierciedlał sy
2
tuacji tych krajów pod względem gos poda rczym . Przyjmując jednak
za
punkt wyjścia powyższą kla syfikację trzeba stwierdzić, że w latach siedemd ziesi ątych nastąpiły w m e j dwa poważne wyłomy, ľ j e d nej strony nastąpił wzrost roli i znaczenia państw naf towy ch z r z e -szonych w OPEC, a z drugiej strony tak zwanych państw nowo u p r z e -mysłowionych. 0 ile te pierwsze odniosły przejściowy sukces w p o -staci zwiększenia swego udziału w handlu światowym nawet do 25* i znacznego zwiększenia dochodów z eksportu ropy naftowej, o tyle państwa nowo uprzemy słowi one w sposób mniej spektakularny ale trwały zwiększają swój udział w handlu światowym z jednej strony p o -przez wzrost swojego eksportu, a z drugiej strony poprzez r o z s z e -rzanie się tej grupy krajów. Pojawiło się w związku z tym pojęcie tzw. państw nowo upr z e m y s ł o w i o n y c h drugiej generacji.Wzrost roli państw OPEC w gospodarce światowej i. wystąpienie tak zwanego kryzysu energet yczne go było z jednej strony przyczyną kryzysu gospodarczego, a z drugiej strony stało się k a t a l iz atore m prz ys p i e s z a j ą c y m istotne przemiany str ukturalne w gos podarce ś w i a -towej, które mają charakter przemian jakościowych. Niektórzy u w a -żają, że eksplozja cen ropy naftowej w końcu 19/3 r. oznacza
ko-3 4
m e c pewnej epoki w gos podarce światowej , natomiast inni , że przemiany strukturalne to raczej proces, który trwać może bardzo długo i towarzyszyć mu będą elementy starego porządku g o s p o d a r c z e -go. Proces ten to p r z e c ho dzeni e do tzw. gospodarki ery poprzemy- słowej, który najbardziej zaawansowany jest w USA.
Przede wsz ystkim należałoby scharak teryz ować zjawiska k r y z y s o -we jakie miały i mają miejsce w gos poda rce świato-wej, a następnie spróbować ocenić istotę przemian strukturalnych. Pierwsze zadanie jest o wiele łatwiejsze od drugiego, ponieważ zjawiska kryzysowe dają się łatwo kwantyf ikowa ć choćby w kategor iach wzrostu g o s p o -darczego, drugie natomiast m e poddają się łatwo temu zabiegowi.
0
W ramach p o s zcze gólny ch grup państw istnieje bardzo duże zró-żnicowanie pod względem poziomu rozwoju gospodarczego. Naj większe zró żnic owani e istnieje nie wątp liwie w grupie krajów roz wija jącyc h się, wśród których wyo drębnia się dzisiaj prz ynaj mniej cztery p o d -grupy: państwa nowouprzemysłowi o n e , państwa naftowe, państwa o naj niżs zym poziomie rozwoju gos poda rczeg o i pozostałe.
5 J. B o g n a r, End-Century C r o ssro ads of iJevelopment and Cooperation, Budapest 1980, s. 9.
1
0. H ü b n e r , Główne problemy gospodarki światowej, "Spra-wy M i ę d zyn arodo we" 1986, nr 6 , s. 19 i dalsze.
D ob it ny m w y r aze m zjawisk k r y z y s o w y c h było z w o lnie n ie tempa .wzrostu g o s p o d a r c z e g o i w kon se kw en cji wzr os tu b ez robocia. T o w a r z y
-szył temu p ro ces i nf l a c y j n e g o w zr ostu cen, spadek w y d a jno ś ci pracy, z m n i e j s z a j ą c e się s k ł o nno ś ci do inwestowania. Zw o l n i e n i u ul e g ła d y -namika handlu świ a t o w e g o i w zrost pro te kc j o n i z m u . W sferze i n s t y tuc jon a lne j o b s erwu j emy m a l ej ąc ą s k u t e c z n o ś ć i n t e r w e n c j o n i z m u p a ń -stwowego, spadek s k u t e c z noś ci o d d z i a ł y w a n i a na handel ś wi a tow y w y -s p e c j a l i z o w a n y c h o rg an iz ac ji m i ę d z y n a r o d o w y c h takich jak GATT^ MFW czy Bank Światowy. Ro ś n ie n at omi a st zn a cze n i e t r a n s n a r o d o w y c h k o r -poracji, które w coraz w ię k s z y m stopniu wy ł amuj ą się spod o d -d zi ał yw an ia wła-dzy po-dstawowej. Z a o s trz a ją się s pr z e c z n o ś c i m i ę -dzy głó wnymi centrami gos po da rki kap i tal i s t y c z n e j : USA, EWG i Japonią oraz między pań s twa mi k a p i t a l i s t y c z n y m i a roz wij a j ący m i się i s o c j a l i s t y c z n y m i ’.
P r z e d s t a w i o n y m pow y żej zja w i s k o m towarzyszy pr o c es p r z eb ud ow y gos podarki, zmiany jogo s tr uk tu ry i u n o w o c z e ś n i e n i e jej. P o d s t a w o -wym mot o r e m n a p ę d z a j ą c y m w tym pr o c e s i e jest p os tęp naukowo-techni-czny. Pozwala on z jednej strony p r z e c i w d z i a ł a ć z j a w i s k o m k r y z y -sowym, a z drugiej strony w s po sób trwały zmienia st r u k t u r ę g o s p o -darki światowej.
Z punktu w id ze ni a int e resów pol s k i e j g o s p od a rki i p o l s k i e g o ha n d l u z a g r a n i c z n e g o int eres ować nas będą trzy e le me nt y przekształ-ceń struktu r aln y c h: zmiany na ryn kac h s urowcowych, wz r o st roli kr a j ó w nowo u p r z e m y s ł o w i o n y c h oraz zmiany i n s t y t u c j u n a l n e w sferze r eg ul ow an ia han d lu światow ego. lakie r oz ł o ż e n i e akcen tó w p o d y k t o -wane jest m i e j s c e m jakie p ol sk a g o s p o d a r k a zaj m uje a k t u a l n i e w g o s p o d a r c e świ a tow ej i w m i ę d z y n a r o d o w y m p o d z i a l e pracy.
O p ö l na c h a r a k t e r y s t y k a g o spodarki światowcJ[
Cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą g o s pod a rki ś w i a t o w e j jest s y s t e m a t y c z -ny spadek tempa w z r ost u g o s pod a r cze g o. 0 ile na p o c z ą t k u lat sześć-d z i e s i ą t y c h tempo to w y n o s i ł o ś r e sześć-d n i o r o c z n i e o koło 6% sześć-dla świata, to na poc z ą t k u lat o s i e m d z i e s i ą t y c h s p a d ł o ono do o k o ło 2,5*. S p a dek tego tempa miał m i e j s c e za r ówn o w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h w y J S p r z e cz n ośc i te mają c z ę s t o c h a r a k t e r gospod a rczy . Tak d z i e -je się na ogół w k o n t a k t a c h m ię d zy USA, Ja p oni ą czy EWG, ale r ó w -nież mie wa ją one c h a r a k t e r po l ityczny. W p r o w a d z e n i e r e s tr yk cj i e- k o n o m i c z n y c h przez USA i inne pa ń s t w a k a p i t a l i s t y c z n e pr z e c i w p a ń stwom s o c j a l i s t y c z n y m na p oc z ą t k u lat o s i e m d z i e s i ą t y c h m i a ł o p o d ł o -że polityczne.
soko rozwiniętych, r oz wij a j ą c y c h się, jak i soc jal i sty cz nyc h. N a -leży jednak pod kreślić, że n aj wyż s ze tempo w zr ostu ma mie j s c e w kra ja ch r o z w ija ją cyc h się, s ła bsze jest ono w k ra j a c h s o c j a l i s t y -cznych, a re l atywnie na j n i ż s z e w kra j a c h wys oko roz winiętych. Na p rz yk ła d w latach 1978-1902 wyn o s i ł o ono od p ow i e d n i o dla tycti grup krajów: 3,2* 2,9* i 2 , 3 % 6 . Pewne o dw r ó c e n i e tej tendencji mi ało m i e j s c e w połowie lat osi em d z i e s i ą t y c h , kiedy to w USA w y n o s i ł o ono bli sko 7%, a w Japonii bl i s kie było 6% 7 . Zbi eZny z tą ten dencją był s padek wyd ajności pracy. Jego tempo w latach 196 01 9 73 u t r z y m y w a -ło się na p oz iom i e 4,2* śre dn io ro czn ie , by w latach 1973-1979 spaść do poz i omu 2,1%, a w latach 1 98 0-1982 nawet do poziomu
1 , 2 %8 .
Pr z e c i w s t a w n e były nat om i a s t te n denc je w k s z t a ł t o w a n i u się stopy inflacy j neg o wzr os tu cen oraz wie l koś ci be z robocia. 1 tak w latach 1960-1967 w gł ó w n y c h p a ń s t w a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h stopa inflacji w yn osił a 2,7%, to w latach 196 0 19H2 wzrosła ona do p r a -wie 10%, nat o miast b ez robo cie, mie r z o n e jako pro ce nt ludności za-9 w od ow o czynnej, dla tych sam yc h okr e s ó w wzr osł o z 2,9% do 6,5% , by w t akich p a ń s t w a c h jak Wielka Brytania, Włochy i Francja w la-tach o s i e m d z i e s i ą t y c h p r z e k r o c z y ć 10%.
M ni ej więcej od połowy lat s i e d e m d z i e s i ą t y c h można z a o b s e r wow ać spadek s kł onności do inwestowania , z wł as zc za w latach 1973, 1974 oraz 1980 co można tłu m acz yć z jednej strony znacznymi pod wyżkami cen ropy naf towej w tych latach, ale z drugiej strony s y s t e m a t y c z -nym s pa d k i e m z ys ków m i e r z o n y c h jak o pro cen t doc hod u nar odow ego. 0 ile na po c z ą t k u lat s z e ś ć d z i e s i ą t y c h udział zys ków w yn osił około 35%, to na po c z ą t k u lat o s i e m d z i e s i ą t y c h spadł on do p o z i omu około 2 5 % 1 0 . Nie m ogło to nie od bić się uj e m nie na skł o nno śc i do i n w e -stowania.
O d b i c i e m n e g a t y w n y c h zjawisk w go s p o d a r c e ś w i a t ow ej był spadek tempa wymiany m i ę d z y n a rodo we j, który dok onał się z p e w n y m o pó żnie
-6 Na podstawie: W o r l d Ec-onomic Survey 1981т1982. Cur re nt Trends in the World Economy, New York 1982.
7 Na podstawie: OECD Eco n o m i c Out look, Paris 1985.
Ws k aźni ki te dotyczą si e dmi u gł ó w n y c h pań s tw k a p i t a l i s t y c z -nych: USA, Japonii, RFN, Francji, W ie lk ie j Brytanii, Wł och i K a -nady. Na podstawie: 0Е С 0 E co n o m i c Outlook, Paris 1984.
9 tT a m ż e .*
riiem w sto sunku do tempa produkc ji prz e mys ł owej . I tak w latach 196 0-1973 ś r e d n i o r o c z n e tempo wym ia ny w yn o sił o 8,511, by spaść do 3,5% w latach 1973-1981. W roku 1982 zan o t o w a n o nawet b e z wzg l ę dny spadek obr ot ów о 2X 1 1 .
Oż y wi e n i e w -handlu k w i a t o w y m n a s t ą p i ł o w latach 1983 i 1984, a to głó w nie w wyniku poprawy sytuacji k o n i u n k t u r a l n e j w Stanach Zje dnoczonyc h. Aż 63* p r z y r o s t u importu św i a t o w e g o w roku 1984 p r z y p a d ł o na USA. I n t e res u jąc e dane na temat źródeł p r z y r o s t u o- b ro tó w zawiera tab. 1.
T a b e l a 1 Pr z yros t y han dl u ś w i a tow eg o
(w X u d z iał u p o s z c z e g ó l n y c h reg ionów)
Regiony Eksport Import 1968 1976 1984 1968 1976 1984 Ame r yka Póln> 20,0 12,1 24,1 29,3 23,3 63,0 Japonia 10,8 9.7 18,6 3,7 6,3 8,4 Europa Zach. 43,4 32,6 19,5 41,1 49,3 12,6 Azja Poł.-Wsch. 2,7 7,8 14,4 4,3 5,3 9,1 OPEC 13,0 19.« 1,5 10,3 6,2 -13,0 Inne r o z w i j a j ą c e się -13,0 9,0 11,7 -10,3 2.6 9,0 KWPG 9,0 7,3 6,7 8,2 '3,9 6.0 Poz os ta łe 1,1 1,3 3,5 3,1 3,1 4.9 łąc znie 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Ź r ó d ł o : GATT, za: " Bi ule t yn E k o n o m i c z n y " 1985, nr 1441, ь. 5.
Zwr aca uwagę m a l e j ą c a rola w p r z y r o s t a c h o b r o t ó w h an dl u ś w i a -tow ego Europy Z ac h o d n i e j oraz partstw OPEC, r oś nie n a t o m i a s t rola, poza USA, p ań st w Azji P o ł u d n i o w o - W s c h o d n i e j oraz Japonii.
Cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą g o s p oda r ki świ at ow ej jest jej n i e r ó w n o -mie rne tempo rozwoju i różny s t o p ień w y c h o d z e n i a z kryzysu. Przo-dują pod tym w z g l ę d e m k raje k a p i t a l i s t y c z n e wy s o k o rozwinięte. W tych też kra j a c h dok o n u j ą się p r z e m ia ny str u ktu r aln e , a n awet prze-c h o d ze n ie do tak zwanej ery p o p r z e m y s ł o w e j . S y n t e t y c z n ą cha ra k t e
-11 Na podstawie: GATT, Int erna t ion a l Trade, 1983 i 1984.
12 rystykę ery p op rz em ys łow ej zawiera opraco w ani e J. De m bow s k ieg o Op rócz zwolnienia tempa w zr ostu g o s po da rc zeg o do cech c h a r a k t e
-rys tycznych dla tej epoki zalicza on:
a) zmi erzch znaczen ia p r z em ys łó w wydobywczych, prz etw a rza ni a surowców, a wzrost roli takich przemysłów, jak: e l e k t r o t e c h n i c z n e g o , informatyki, telekomunikacji, wysoko w ys pe c j a l i z o w a n y c h usług itp.; b) wzr ost roli nauk p o d sta w o wyc h kos zt em nauk eksperymentalnych (ścisła symbioza mię dzy naukami pod staw owymi a pr a k tyc zną d z i a ł a l -nością);
c) zasobami decyduj ąc ymi o rozwoju stają się zasoby wiedzy i potęga i nt elektualna ich stosowania;
d) tradycyjna w yt wó rc zoś ć będzie p r z e m i e szc za na w k ie ru nk u k r a -jów w s t ę p uj ą cyc h na drogę up r zemysłowi enia;
e) rosnące zasoby wiedzy i coraz większy stopień s k o m p l i k o w a -nia pro ce su w y t wórc z ego wymagać będą in t ensywnego rozwoju in f o r m a -tyki i p r z e twa r zan i a danych.
W tym samym opra cow a niu De m b ows ki zauważa, że mamy do c z y -nienia również z k ry z y s e m t r a d ycy j nej teorii e k o n o mi czn ej opartej na teorii wzrostu g ospodarczeg o, która jest teorią epoki p r z e m y -słowej, nie p r z ys to sow an ą do epoki poprzemysłowej.
W innym o p r a cow an iu tego sam ego autora p rz eds t a w i o n e są cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e trzech faz rozwoju g o s p o d a r c z e g o :13 pr z e dpr z emy - słowej, p r z e m ys ło wej i p o p r z e m y s ł o w e j . Za s tawi enie to po z wal a na ocenę miejsca po s z c z e g ó l n y c h k ra jów z pun ktu w id zeni a ich stopnia r o z w o j u .
Jak wsp om ni ano powyżej zjawiska zwi ązan e z k s z t a ł t o w a n i e m się ery p o p r z e m ys łow ej trudno poddają się proceso wi kw a n tyf ikacji. Tym nie mniej można pokusić się o pewne za s t ępc ze miary. I tak np. miarą taką może być udżiał usług w two rzeniu d oc hodu narodowego. W g ł ó wny c h pań st wa ch k a p i t a l i s t y c z n y c h o bs erwujemy s y s t ema ty czn y wzrost roli usług, a na p r z ykła d w USA jest to obe cn ie główny składni k doc hodu narodowego.
Inną miarą może być wi e lkoś ć ekspans ji tec h nol og icz n ej na
ryn-12
J. D e m b o w s k i , P ro blem y su r owc o w e świata, “G o s p o -darka Planowa" 1984, nr 11, s. 479.
13 J. D e m b o w s k i , Zmiany w str uk tu rz e gos podarki k r a -jów u p r z e m y s ł o w i o n y c h a zuż yc ie su r uwcó w i energii, "Gospodarka Pla nowa" 1986, nr 7-8, s. 276.
T a b e l a 2 Cechy go s p oda r ki w k o l e j n y c h ep o kac h roz w o j o w y c h
W ys z c z e g ó l n i e n i e
Epoki
p r z e d p r z e m y s ł o w a p rz em ys łow a p o p r z e m y s ł o w a Sek tor d o m i n u j ą
-cy
wyd ob yw czy p r z etw ó rczy p r z e t w ó r c z y i u sługowy
Zasoby wy t wórc ze energia n a t u r a l -na, wiatr, woda, żywność, praca ludzi i^zwierząt ene rg ia w y t w a -rzana, para, energia nukle- arna, p r z e m i a -ny che m icz ne i n f o rma ty ka i p r z e t w a r z a n i e da nych Zasoby s t r a t e -giczne
surowce kapi tał wi edza
Technologia siły n a t u ral n e te c hnologia mas zy no wa
t e c hno l ogia in-t e l ekin-t u alna M et od o l o g i a zdrowy rozsądek, me t oda prób i b łędów e ks pe ry me n-talizm teorie a b s t r a -kc y jne
Per spe k tyw a or i e n t a c j a na
p r z y szł oś ć w y k o r z y s t a n i e ad hoc wyników e k s p e r y m e n t o -wania or i e n t a c j a na p rz ys zł oś ć, p r o -gn o z o w a n i e Ź r ó d ł o : J. D e m b o w s k i , Zmiany w str u k t u r z e g o s -pod arki k ra jów u p r z e m y s ł o w i o n y c h e zuż y cie s ur ow có w i ene rgii, "Gos-pod a rka Planowa" 1986, nr 7-8.
14
ku ś w i a tow y m . W tej d z i e d z i n i e z de c y d o w a n i e prz o d u j ę wys o ko r o z -win i ęte pań s twa k a p i t a l istyczne, o c z y m świadc z ą dane z aw arte w tab. 3.
1 4 .
W litera t urz e nie ma p r e c y z y j n e g o o kr e ś l e n i a dób r z a a w a n s o -w an yc h tec h no l o g i c z n i e i różnie są one naz y-wane. Co gorsze, rodzi tu o k r e ślo n e pro blem y związane z p r e z e n t o w a n i e m o b r o t ó w ś w i a tow yc h tymi dobrami w o p r a c o w a n i a c h s ta ty st y c z n y c h . P r z y j m u j e się róż ne u p r o s z c z e n i a . I tak w ksi ą żce M. S i m a i, Int ern a t ion a l T e c h -nology Transfer and Eco nom i c D e v e l o p m e n t in the late 20th Century, B u d ape s t 1984, autor prz y jmuje, że tech nol o gia s p r z e d a w a n a jest w c zt e r e c h p o d s t a w o w y c h formach: a) w postaci dóbr k a p i tał ow ych , b) w postaci transferu siły roboczej, a z wł as zc za wys ok o wykwal if iko-*
wanej kadry p ra cowników, c) w formie te c h n o l o g i c z n e j i h a n d l o w e j informacji oraz d) w formie t e c h n i c z n o - e k o n o m i c z n y c h i o r g a n i z a -cyj ny ch usług. Na t o m i a s t p r o ble m y z wi ą z a n e ze s t a t y s t y c z n ą
prezen-T a b e l a 3
Główni eks porterzy dóbr t e c h n o l o g y cznie zaawan s owa ny ch
Kraje
1970 j 1980
% glo balnego eksportu świ atowego
USA 20,0 16,7 RFN 17,7 17,2 Wielka Brytania 8,9 8,0 Japonia 8,8 15,3 F rancja 6,6 7,4 Kanada 5,9 3,4 Włochy 5,4 5,0 ZSRR 3,2 2,5 B el gi a - i u s k e m b u r g 2,7 2,7 Hol andia 2,6 2,5 NRO 2,5 1,7
Ź r ó d ł o : B ul leti n of S t a t ist ic s on World Trade in E n g i n e -ering Products, New York 1982.
W 1980 r. partstwa OECD e ks por t owa ły dobra t e c h n ol o gic z n ie z a -awa n sow a ne za 274 mil iar d y do l arów USA, co s ta nowiło 21% ich g l o -balnego e ks port u dóbr prz etwo r zon y c h. 87* tego eksp ort u prz y p a d a ł o na USA, EWG i J a p o n i ę 1 5 .
tacją roz wiąz uje się w ten sposób, że do grupy dóbr z a a w a n s o w a -nych tec hn ol og icz ni e zalicza się w ię ks zo ść pozycji t ow arowych grupy 7 i 8 klasyfi kac ji SITC. Zawierają one między innymi t a -kie pozycje jak: pr z e m y s ł o w e ur z ądze n ia elektryczne, instrumenty o pt yc zn e i fot ograficzne, pro duk t y farmaceutyczne, tworzyw a s z t u -czne, mas zyny i urządzenia, produkty ch e micz ne dla p o t r z e b r o l -nictwa, aparatura k o n t r o l no- po mia ro wa , produkty chemii przemy-, słowej oraz wyroby branż i nf o rma ty czn e j i p rz em y s ł u lotniczego. Są to z reguły wyroby branż, k tóre p r z e zna cza ją na prace n a u k o w o -- ba da wc ze i roz wojowe (B+R) ponad 5X ich pr o dukt u brutto. Por. J. M a c i e j e w i c z , M ię d z y n a r o d o w a k o n k ure n cja t e c h n o l o g i -czna, "Sprawy Mi ę d z y n a r o d o w e " 1986, nr 3, s. 42.
Zmiany na ryn kach s u r o w c o w y c h
W o kr esie p o w o j e n n y m ob s e r w o w a l i ś m y ten dencję p o l e g a j ą c ą na z m n i ejs zan iu się ud z i ału suro wcó w w h an dlu światowym. Mi ało to mie j sce do połowy lat sie de m d z i e s i ą t y c h , a wię c do tak zwanego kr y zys u ene rg et ycznego. Od tego m o m e ntu ceny suro wcó w zna cznie wzrosły, ale na w zrost ten o d d z i a ł ywał y ba r d zo silnie ceny ropy naftowej. Ceny p o z o s t a ł y c h s u r owc ó w wzr as ta ły zna czn i e wo l n i e j i w z wi ązku z tym n al e ż a ł o b y r o z pat r y wać od d z i e l n i e s yt uac j ę na ryn-ku ropy naft owe j i na rynryn-ku p o z o s t a ł y c h surowców.
Sytuacj a na rynku ropy n a f to we j jest spe cy f i c z n a z tego w z g l ę -du, Ze surowie c ten nie po s i ada d o s k o n a ł e g o subst yt ut u, który móg łby zostać sz ybko w p r o w a d z o n y do uZycia. P o z w o l i ł o to na s t w o rzenie kar te lu n af to w e g o w ramach o r g a m z e c j i OPEC. Mimo to, s t r a -tegia p r o wad z ona przez paó s t w a OPEC, p r z y n o s z ą c p r z e j ś c i o w e s u -kcesy, s p o wod o wał a w d ł u ż s z y m o kr e s i e n i e k o r z y s t n e zmiany na r y n -ku surowc ó w e n e r g e t y c z n y c h dla p r o d u c e n t ó w tych surowców, a z w ł a -szcza dla pr o du c e n t ó w ropy naftowej. Zna c zne podwyżk i cen ropy n a -ftowej przy o g r a n ic z aniu jej w y d o byc ia w p a ń s t w a c h OPEC p r z y c z y n i -ła się do p ow i ę k s z a n i a z as obów tego s u r o w c a 1 6 . O p ł a c a l n e s ta ło się bo w i e m e k s p l o a t o w a n i e złóż, któ re d o t y c h c z a s ze w z g lę du na trudne warunki nat u ral n e i w y s o k i e koszty wyd obycia, nie były e k s p l o a t o -wane (Morze Północne, Alaska i in.). N wy niku tych zmian zaczął rel a tyw n ie maleć udział pa ń s t w OPEC w ś w i a t o w y m e k s p o r c i e tego s u -rowca. Wysokie ceny o gr an i c z y ł y również popyt na ropę naf tow ą oraz wyz wo li ły reakcje p r z y s t o s o w a w c z e po str o nie k o n s u m e n t ó w ropy.
Głó wnymi odbiorc ami ropy n af t o w e j są pań s t w a k a p i t a l i s t y c z n e wy-soko rozwinięte, Muż na dom ni em yw ać, Ze ich n i e ja ko n a t r u a l n ą r e a -kcją było zw o lnie nie tempa wzr o s t u g o s p o d a r c z e g o p r z y c z y n i a j ą c e g o się do spadku p op yt u na energię i inne surowce. Z d r u giej strony do głosu doszedł p o s t ę p n a u k o w o - t e c h n i c z n y p r z y c z y n i a j ą c y się do s t o s owa ni a e n e r g o o s z c z ę d n y c h tec hno l o gii i zuż yc ia ropy naftówej re-latywnie mniej na j e d n o s t k ę p r o duk t u f i n a lne g o czy na jed no st kę doc h odu narodowego. Ceny ropy na f t o w e j spadły z około 34 dol aró w za bar y ł k ę do 1517 dolarów, a nawet p r z e j ś c i o w o do p o z i o m u 10 d o -larów za baryłkę. Udział pań s tw OPEC w ś w i a t o w y m e k s p o r c i e ropy
16 Przez zasoby s u r o wco w e roz u mie m y te złoża surowców, któ re przy obecnym po z i o m i e techniki i t ec hn o l o g i i opłaca się e k s p l o a t o -wać. Jest to k a t e go r ia ekonomi cz na, a nie fizyczna.
\
naf towej zmniejszył się z ok. 75%, do niecałych 36% w roku 198,3. Można przyjąć, że strategia naftowa państw OPEC stała się k a t a l i -z atorem pr-zemian s tr ukt u ral ny ch w pa ń s twa c h konsumenckich, a z w ł a -szcza w pań stwach wys oko rozwiniętych.
Znacznie gorzej prz edst awia się sytuacja na rynku p oz os ta ły ch sur owców dla ich prod uce nt ów i eksporterów. Po okresie boomu s u -ro w cowe go z 1975 r. o bs erwujemy spadkow ą tendencję cen większości s u r owc ó w w wyniku słabego popytu ze strony przemysłu. Szc zeg ó lni e niekorz ys tna jest sytuacja na rynku metali kolorowych, ser owców mi n er a l n y c h bez ropy naf towej oraz sur owców prz e my s ł o w y c h p o c h o -dzenia rolnego.
Powstaje pytanie, czy tendencja ta jest trwała czy też tylko prz ejściowa. Próbą odpowiedzi na to p ytanie mogą być p r z e p r o w a d z o -ne bad ania związków jakie zachodzą między produkcją prze mys ł ową i d o c hod e m nar o dow ym z jednej strony, a zużyciem metali ko l o r o w y c h i energii z drugiej s t r o n y 1 7 . Zal eżności m ie rz on o w s p ó ł c z y n n i k i e m K. N as tępnie obl i czo no wartości w sp ó ł c z y n n i k ó w k Q o zn ac z a j ą c y c h po ziom tempa wzrostu g o s po da rcz eg o lub produkcji przemysłowej, przy k t ó -rym nie występuje zjawisk o wzrostu zużycia energii i metali. D o p u szczaln e granice wzr ostu dochodu n a r o dow eg o i produkcji p r z e m y s ł o -wej, które nie powodują wzrostu spo życia energii i metali zawiera dla różnych lat tab. 4.
T a b e l a 4 Wielkości z e r o m a t er iał o wego i z e r o e ne rge ty c zne g o wzr ost u W y s z cz e gól ni eni e Okres narodowyDochód p rz em ys ło waProdukc ja
Energi a 1953-1973 0,98 - 1,12 1974-1982 2,20 1,62 Stal 1954-1982 3,22 3,23 Miedź 1953-Í982 2,54 2,09 Al u mini um 1953-1982 2,21 1,52 Cynk 1953-1982 2,09 2,72 Ź r 'ó d ł o: Jak w tab. 2.
Z danych za w arty ch w tab. 4 wynika wyraźnie, że po 1974 roku wsp ółcz yn nik i z e r o e n e r g e t y c z n e i ze r o mat e r i a ł o w e zn a czni e wzrosły,
У
co spo wo d o w a ł o nawet ujemny wzrost zuż ycia metali, a zw ł aszc za s t a -li i cynku. Świadczy to o malejącej roli surowców w procesa ch wzrostu gos poda rczeg o i wydaje się, że jest to tendencja trwała i niezbyt pomyślna dla p ro duce ntów i eksport erów surowców.
Państwa n o w o _ u p r z e m y s ł o w ione
Wył onie nie się grupy państw nowo upr ze m y s ł o w i o n y c h spośród krajów rozwija jącyc h się jest ściśle związane z pro bl e m e m tzw. p r z e m y -słów s ch yłko wych w k r a jach wysoko rozwiniętych. Pojęcie prz emys łów sch yłko wych nie jest zbyt precyzyjne, ponieważ lista tych p r z e m y -słów zwiększa się, naj częś ciej jednak dotyczy to przemys łu lek-kiego (odzi'eżowy, włókienniczy, skórzany),, prz emys łu stalowego, stoczniowego, a nawet mot oryzacyjnego. Gałęzie w y m ieni one wyżej wkroczyły w wiek dojrzałości i przestały być nośnikami postępu na- u k o w o - t e c h n i c z n e g o . Ich u t r zymy wanie w krajach wys oko roz wini ętych związane jest z wysokimi kosztami (niekor zystn e zmiany w k s z t a ł t o -waniu się sytuacji na rynku pracy, surowców, energii). U t r z y m y w a -nie tych prz emys łów wiąże się często z ist-nie-niem w y s okic h k os ztów po n o s z o n y c h na ochronę śro dowiska naturalnego.
Na temat krajów nowo u p r z e m y s ł o w i o n y c h istnieje bogata lite-] fl
ratura tak polska, jak i za g ra n i c z n a oraz wiele n i e j a s n o ś c i i brak pre cyzji w okr e ś l a n i u k r y t e r i ó w zal icz a n ia p a ń s t w do tej g r u -py. Istnieją różne kry t e r i a i w związku z tym różne p a ń stw a z a l i -czane są w poc zet nowo upr ze m y s ł o w i o n y c h . Na ogół p r z y j m u j e się, że państwa te powinny cha rakt e r y z o w a ć się w ys okim u d z iałe m produkcji prz emys łowej w tworzeniu dochodu n a r odow ego przy s t o sunk owo w y s o -kim poziomie tego dochodu per capita. Co ważniejsze, kraje te p o -winny mieć wysoki udział eksportu towarów prz e t w o r z o n y c h w
global-19
nym eksporc ie oraz w y s okie tempo wzrostu tego eks port u . Na ogdł
Np.:* S. B a l b i n , F en omen krajów nowo u p r z e m y s ł o w i o -nych, "Wektory" 1986, nr 7-8; A. G w i a z d a , Ekspans ja e k s -por towa nowo uprzemysłowionych krajów azjatyckich, "Handel Z a g r a -niczny" 1985, nr 5-6; J. B o s s a k, Nowo u p r z e m y s ł o w i o n e k r a -je Dalekie go Wschodu w latach osiemdz iesią tych, "Handel Z a g r a n i c z -ny" 1986, nr 1; A. K r ü g e r, Newly I n d u s tr ializ ing Economics, "Economic Impact" 1982, No 4.
panuje jednomyślność, że do grupy tej winny być zaliczo ne takie pdń atwa jak Korea Południowa, Tajwan, Ho n gkon g i Singapur. M n i e j -sza j ed nolitość istnieje przy zal ic za niu takich państw jak Meksyk, Brazylia czy Argentyna. N ie którzy zalicza ją do tej grupy również Jugosławię, Egipt, Turcję czy Hiszpanię.
Tym czasem pojawił a się nowa grupa krajów, które p rz yj ęt o o- kreślać m ia ne m kra j ów nowo up r z e m y s ł o w i o n y c h drugiej generacji. Sfo rmu ł owa ni e kryteriów, na po d sta w ie któ ry ch zalicza się pań stwa do tej grupy też nas t ręc za trudności. Na ogół wymaga się bardzo wys okiej dynamiki wzr os tu e k s p ort u wy r obó w p r z e m y s ł o w y c h przy przy-jęciu dolnej granicy wie lkości tego e k s p ort u na pozio mi e 100 min
20 21
do l arów . K ry ter i a te spełnia 16 p ań stw r o z wi ja ją cyc h się . Przy ocenie z ja wisk a k ra jó w now o u p r z e m y s ł o w i o n y c h mniej ist otne dla n aszych pot r z e b będzie p r e cyzy j ne okr e śla ni e jakie k r y t e -ria p ow inny spełniać państwa r o z wij a j ące się,aby być z al iczone do grupy nowo u pr zem y słowionych . 0 wiele w a ż n iej s ze będzie s t w i e r d z e -nie, jakie cechy z a d ecy d o wał y o suk cesi e tych krajów, jaka jest skala zjawiska i czy n ie sie ono zag r oże ni e dla p o l s kie go han dl u z a -granicznego.
B ez sp r z e c z n i e cechą w y r ó ż n i a jąc ą te k raje spośród innych państw r o z w ija ją cyc h się jest o r i e nta c ja p ro eks p o r t o w a ich rozwoju g o s p o -darczego. Naj czę ś ciej pa ń stw a te upr awiały w prz eszł ości, tak jak i inne rozwija jące się kraje, p o l i t y k ę substyt ucji importu, która
O O nie prz yni o sła w wię k szo śc i pr z y p a d k ó w s uk cesó w g o s p o d a r c z y c h . 0 su k cesi e kra jów nowo u p r z e m y s ł o w i o n y c h za d ecy d u wał a k on sek w e n t n i e re a lizowana str a tegia p r o e k s p o r t o w e g o roz woju r e a li zo wan a przez po-s z c zeg ó lne władze pańpo-stwowe.
Państwa te d ys p ono w ały pewnymi atutami w postaci ist nienia z a -plecza sur owcowego, s t o s unk o wo taniej energii, a przede wsz y s t k i m taniej siły roboczej, a nawet w y k w a l i f i k o w a n e j siły ro b ocze j w p r z e m y s ł a c h lekkich. Na ogół istniała n ie źle rozwini ęta i n f r a s t r u -ktura, zaś w takich pa ń s t w a c h jak H on g kon g czy S in gapu r b ardzo
20
Tamże, s. 6 .
21
Są to: Chile, Cypr, Filipiny, Haiti, Indonezja, Jordania, Macao, Malta, Mauritius, Maroko, Malezja, Peru, Sri Lanka, T a j
-landia, Tunezja i Urugwaj.
22
W yj ąt ki em mogą być Indie, które jednak ze wzg l ę d u na r oz -miary państwa znajdują się w o d m i e nn ej sytuacji od wię kszości krajów r o z wij a jący c h się.
dob rze roz w inięta sieć u sł ug h a n d l o w y c h i bankowych. Nie bez z n a -czenia było p o ł o ż en ie ge o g r a f i c z n e w b e z p o ś r e d n i m s ą s i e d z t w i e zwłaszcza z Japonią i USA oraz p o ł o ż e n i e m i l i t a r n o s t r a t e g i c z n e z w ł a -szcza partstw Azji Poł ud n i o w o - W s c h o d n i e j .
At u tem tych kra j ów był wysoki poz io m osz c z ę d n o ś c i wew nęt r zny ch , który pozwalał na w ys ok ą stopę ak u mulacji, a tym s amym na wy s o k i e tempo wzr ost u g o s p o d a r c z e g o opa r t e g o na inten sy wn ej i n d u s t r i a l i z a -cji.
S t y m u l a t o r e m p r o e k s p o r t o w e g o rozwoju była p o l ity k a h an dlo w a w p r o w a d z a j ą c a li b era l i z a c j ę w imp orcie i s u b s y d i o w a n i e eksportu. Je d n o c z e ś n i e o d b i u r o k r a t y z o w a n o pro c e d u r y z w i ąza n e z wy m ian ą m i ę -dzy nar o d ową . Zmi a nom tym towarzy sz yły p r z e k s z t a ł c e n i a w p o l it yc e w a l u t o w e j zmie rza j ące do u r e a l n i e n i a ku r sów walut ow ych . W z m o c n i e -niem tych posu nię ć było w p r o w a d z e n i e tak zwa ny ch w o l n y c h stref eks-por towych, któ ryc h ce lem było r o z w ij a nie p ro dukcji p r z e z n a c z o n e j na eksport. Strefy takie s tw arz a ją k o r z y s t n e war unki dla dz i a ł a l
-23 nośct o bc eg o kap itał u
Sp o ś r ó d c z y n n i k ó w z e w n ę t r z n y c h istotną rolę w r oz woju partstw nowo u p r z e m y s ł o w i o n y c h o d e gra ł y k o r p o r a c j e p o n a d n a rod ow e, które
' T a b e l a 5 Z m i a na. poz yc ji kr a j ów nowo u p r z e m y s ł o w i o n y c h
w produkc ji p r z e m y s ł o w e j i handlu ś w i a to w ym Kraje Jdział w św i ato w e j p r o
-dukcji p r z e m y s ł o w e j
Tempo w zr o s t u e k s por t u (w X)
Bra zyl i a I960 1980 196 0-1970 1970-19 81
Braz yli a 1,57 2,49 5,3 8,8
Meksyk 1,04 1,45 3,4 8,6
Korea Poł udn i owa 0,11 9,69 34,7 22,2
Tajwan 0,11 0,46 23,7 9,3
Ho n g k o n g 0,08 0,21 12,7 9,4
Sing apu r 0,05 0,10 4,2 9,8
Ź r ó d ł o : World O e v e l o p m e n t R eport 1985, za S. Balbin, Feno-men kra j ów nowo u pr ze m y s ł o w i o n y c h , "We ktory" 1986, nr 7-8.
O X •
Na temat wo l n y c h stref e k s p o r t o w y c h patrz: A. D u r s k i , P r o e k s p o r t o w a p o l it yk a k ra jó w nowo u pr ze m y s ł o w i o n y c h , "Sprawy M i ę -dz y n a r o d o w e " 1983, nr 10, s. 63-67.
szukały k or zystnych lokat k ap ita ł owy ch w związku z pr z emianami j a -kie do k onyw ały się w gos p oda r ce światowej, a zwłaszcza w krajach k a p i t a l i s t y c z n y c h wysoko rozwiniętych.
R e z u lta te m p o d e jmo w any c h wysiłków w e w n ę tr zn ych oraz s p r z y j a j ą cych p r z ek sz tał ce ń w o to czeniu z e w nę tr zny m kraje nowo u p r z e m y s ł o -wione syste ma ty czn ie zwi ększ ają swój udział zarówno w światowej pro dukcji przemysłowej, Jak i w ś wi atowych obrotach dobrami p r z e -mys łowymi i to zarówno kos z t e m krajów ka p ita l i s t y c z n y c h wysoko rozwiniętych, jak i krajów so c jali stycznych. Syn tety c zne dane o zm i anac h pozycji kra jów nowo u pr ze m y s ł o w i o n y c h w handlu świ a towym i produkcji prz e mys ło wej zawiera tab. 5.
Zmiany ins t y tue j o n alne w s ferze r e g u l owania handlu świ atow ego
Zmiany i przeksz t ałc e nia , które dokonują się w gos p oda rc e świa-towej nie mogą nie znaleźć odbicia w sferze regulowania wymiany mię dzyn ar odo we j. O b s e rwu je my dość liczne zmiany w tej sferze i to od dł u ższ e go już czasu. Na ogół dzieje się tak, że pro c e s o m r e c e -syj ny m czy kr y z y s o w y m w g o s poda r ce towarzy szą tendencje do w zr ostu stopnia pro tekcjoniz mu. A więc zwo l nie ni e tempa wzr o stu g o s p o -darczego, jakie obs e r w o w a l i ś m y wi nno pro wa dz ić do wzr o stu p r o t e -k cj on i z m u i o g r a n ic zan ia wy p r a c o w a n e g o w ok r esie p ow o j e n n y m neoli- beralizmu. Przemiany, które obecnie ob s erwu jemy mają jednak tro -chę inną naturę. Z jednej strony r ze cz yw iś cie obse rwu je my n a s i l a -nie się praktyk p r o t e k c j onis ty czn ych , z dru giej jednak strony m e ustają wysiłki l i b e r a l i z a c y j n e , czego p r a k t y c z n y m wyr a zem była k o -lejna VII runda n eg ocj a cyj na GATT zwana rundą tokijską.
J ed nym z obs er w o w a n y c h nu rtów jest o d c h odz e nie od zasad r e g u l o wania wymiany h an dlowej sfo r m u ł o w a n y c h w ramach n e o l i b e r a l n e g o p o -rządku, a z m a t e r i a l i z o w a n y c h w s t a t u ta ch takich o rg anizacji między-na r odo w ych jak GATT czy MFW. Ocenia się, że ak t ualn ie tylko o- koło 40 do 48% wymiany ś wi atowej odbywa się w zgo dzie z zasadami G A T T - o w s k i m i 2 4 . Mamy więc do czy nienia z erozją zasad w y p r a c o w a -nych po II wo jnie świ atowej, które miały służyć u ł a t wie n iu wymiany tow arowej i int e rna c jon a l iza c ji życia gospodarczego.
Zmiany tego typu mają mie js ce w wy niku n as ilania się s p r z e c z -Bu r żu az no je g o s u d a r s t w o i w ni e s z n i j e ekonomiczeski"^e swjazi, Moskwa 19Ö6, s. 210.
ności interesów g o s p o d a r c z y c h między krajami Północy i P oł udni a z jednej strony, ale i w ramach Północy i Poł udni a z dru giej strony oraz tradycy jnych kon f l i k t ó w głównie na pod łożu p o l i t y c z n y m między
25 Północą a Wschodem
Współcz esny n e o p r o t e k c j o n i z m m e ma cha r a k t e r u globalnego, jak już wyżej wspomniano. Z reguły związany jest ort z ochroną p r z e m y -słów s c h yłko wych bądź też m o t y w o w a n y jest n a s i l a j ą c y m się b e z -robociem. Mówi się więc raczej o p r o t e k c j o n i z m i e sel ektywnym. Zmie-niły się również środki , jakimi dys po n u j e wsp ół c z e s n y p r o t e k c j o n i?m Przede w u z y s t k i m są to środki p o z a t a r y f o w e w postaci kon tyng entów , umów o pod zial e rynków, a nawet tak zwane " d o brow olne o g r a n i c z e -nie eksportu", które są wyn i k i e m nacisków, często i pol ityc znych , na eks por t e r ó w aby ogranic zali swoją e k s p a n s j ę eksportową. Są to różnego rodzaju środki natury a d m inis tracy jnej, które poz o r n i e nie mają na celu ogr a n i c z a n i a importu, a fak tycznie taką rolę p e ł n i ;}26 Erozja zasad G A I T - o w s k i c h nio jest związana z kry z y s e m goepo- dar c z y m połowy lat s i e d emd ziesi ątych . Zaczęła się ona zna czni e wcześniej, czego w y n i k i e m było w p r o w a d z e n i e w 1965 r. nowej c z ę -ści statutu, z w a l nia jącej kraje rozwija jące się z obo wi ą z k u udziel a n i a w z a jemn ych koncesji kr a j o m wy s o k o r o z w i n i ę t y m 2 ^. K o udziel e j n y m o d -stę ps t w e m od reguł G A T I - o w s k i c h było p r z y z n a n i e pre ferencji «celnych dla kr a j ó w roz wija jącyc h się p r z e k s z t a ł c o n y c h w tzw. p o w szec hny system pre ferencji w rundzie t o k i j s k i e j 2 8 . W ramach tejże rundy tokijskiej d ok onan o k ol ejne j 2miany pop rzez w p r o w a d z e n i e zasady w z a j e m n y c h korzyści w u s t ę p s t w a c h w z ak resi e p r z e s z k ó d p o z a t a r y -fowych jedynie wobec k r a j ó w - s t r o n kod e k s ó w r u n d y 2;>. W ten sposób
25
Bardziej tradycy jnie mię dzy W s c h o d e m a Zachodem. 26
Na przykła d normy sanitarne, które maj ą na celu och ronę spo-łec zeństwa dan ego kraju przed p r z e n o s z e n i e m epidemii, mogą być nad-uży wane celem o g r a n i c z a n i a importu.
2 7
J. D z i k o w s k a , J. N a c e w s k i , P r o b l e m a t y k a krajów słabo r o z w i ni ętych w d z i a ł al ności GATT, "Studia P r a w n o E -k o n o m i c z n e ” 1969, nr 2, s. 190. \
2 8
Na temat rundy t o k i jsk iej patrz:' A. M u ń к o, Dec yzje rundy^ tokijskiej, "Sprawy M i ę d z y n a r o d o w e " 1981, nr 5.
W ramach rundy tok ijskiej prz y j ę t o 6 kod e k s ó w r e g u l u j ą c y c h sto s o w a n i e prz es z k ó d p o z a t ar yfowy ch: na temat sub wencji i ceł wyrówna wczyc h, ant ydum pingo wy, na temat s t a n d a r d ó w tec hnic znych , wyceny celnej towarów, licencji i m p o r t o w y c h i zak upów rządowych. Patrz na ten temat: E. K a w e c k a - W y r z y k o w s k a , Za-sada wza jemności w pol i t y c e handlu z a g r a n i c z n e g o Sta nów Z j e d n o -czonych, "Sprawy M i ę d z y n a r o d o w e " 1984, nr 3.
wpr owa d z o n o dwu torowość pos tępo wania w o d n iesi eniu do nie któr ych ins trumentów polityki handlowej. Z jednej strony istnieje w z a j e -m ność koncesji dla k r a j ó w- stron kodeksó w w postaci b e z waru nkowe j KNU, a z drugiej strony odmienne traktowanie krajów, które nie p rz ystą piły do por o z u m i e ń w postaci war unkowej KNU. Takie r o z w i ą zanie może pro wadzić do sol ekty wnych o g r anic zeń n a r u s z a j ą c y c h g e -neralną zasadę n i e d y s k r y m i n a c j i 51^.
P ow ażny m ode jś c i e m od zasad CAT T o w s k i c h Jest również M i ę d z y -narodow e P or ozum ienie Tekstylne (MFA), które reguluj e'han del tek-styliami bawełnianymi, czesanką, przędzą, tkaninami i odzieżą wełnian ą itp. Do p o r o zum ienia należy ponad 50 państw zarówno w y s o ko rozwini ętych k a p i t a l i s t y c z n y c h i r o z wija jącyc h się oraz s o c j a -l i s tycz nych (w tym Po-lska). Por ozum ienie fun kcjonuje na zasadzie u st alania wysokości k o n t y ng entów importowych, a w p r z y p a d k u nie u- zgo dnie nia takiego k on tyng entu między eks por t e r e m a importerem, importer ma prawo do wpr o w a d z a n i a jed n o s t r o n n y c h ograniczeń. P o r o -zumienie to reguluje 1/3 obr otów ś w i a tow ych tekstyliów i o d z i e
-ż y 3 1 .
Silne naciski na ode jści e od nie k t ó r y c h zasad n e o l i b e r a l n y c h istnieją w USA. Pod jęto tam inicjatywy u s t a w od awcze zmierza jące do nowej interpretacji G A T ť-owakiej zasady wzajemn ości w handlu m i ę d z y n a r o d o w y m 5 2 . W z a jemn ość ma ozn acza ć równość dos tępu do ryn-ków, a nie równość koncesji handlowych. Zakłada 3ię w pro jekc ie ustawy, .że stopień otwartości rynku USA ma być p u n k t e m o d n i e s i e -nia dla oceny stopnia otw arci a reszty świata. S t w i e rd zenie braku takiej równości mogłoby być pod staw ą do w p r o w ad zenia przez USA p r a -ktyk restrykcyjnych. Zasada taka miałaby być roz sze r z o n a na s f e -rę usług, a nie tylko na sferę wymiany towarowej.
Poląki handel za g r a m c z n y na t le tendencji o g ó l n o ś w i a t o w y c h Szc zupł e ramy art ykuł u nie poz wala ją na szczegó łową analizę pol-skiego handlu z a g r a n i c z n e g o . O g r anic zymy się do pre zentacji n a j
-30 Tamże.
51 Patrz na ten temat: J. W o j n a r , Pro tekcja rynków stru?- ktu ra l n i e nie zrównoważonych na p r z ykła dzie f u n kcjo nowan ia MFA, "Han-del Zag raniczny" 1986, nr 6 .
32
bar dzi e j c h a r a k t e r y s t y c z n y c h w s k a ź n i k ó w i t e n d e n c j i 3 3 . Int eresować nas będzie czy zmiany, które do k onuj ę się w p o l s k i m h an dl u z a g r a -nic zn ym są zbieżne z t e n d enc ja mi o g ó l n o ś w iat o wym i.
Trzeba przede w s z y s t k i m stw ierdzić, że w n as ze j wy m i a n i e z a -gra ni cz nej o bs er wu je my cały s zereg n e g a t y w n y c h zjawisk i t e n d e n -cji. Przede w sz ys t k i m zmniejs zył się nasz udział w h an dlu ś w i a t o -wym z około IX w latach s i e d e m d z i e s i ą t y c h do o k o ł o 0 ,6% obecnie. Bar dzo niska jest war toś ć n a s zeg o e ks p o r t u m ie r z o n a w d ol a rac h p e r c a p i t a . W roku 1983 w yn o s i ł a o n a % 1 6 dolarów, pod c zas gdy jeszcze w 1980 r. 478 d o l a r ó w 3 4 . N i e k o r z y s t n i e k s z t a ł t u j e się t e r m s o f t r a d e p o l s k i e g o han dl u zag ran i czn eg o. P o c z y -nając od 1978 r. przez 6 k o l e j n y c h lat n a s t ę p o w a ł o s y s t e m a t y c z n e p o g a r s z a n i e nas z y c h relacji wym ien n ych . Wsk aźn i k ten (przy bazie: rok p op rzedni = 100) prz y jmo w ał wartośc i od 96,0 do 99,2 i d o p i e -ro w -roku 1985 w sk a źni k ten przyjął wa r t o ś ć 10 2 , 5 3 ^.
T a b e l a 6 S t r u kt u ra p o l s k i e g o e k s por t u
według dz i a łów tow aro w ych n o m e n k l a t u r y RWPG w o d s e t k a c h (ceny bieżące )
Wy s zcze g ó l n i e n i e 1978 1985 1978 1985
Maszyny i urz ą dza ni a Paliwa, sur owce i m a t e
-riały
Towary r o l n o - s p oży w cze Towary ko n s u m p c y j n e p o -ch o dzen i a przemysłowego ogó 44,1 31,4 B ,2 16,3 łem 41,7 36,9 9,1 12,3. wy s o k o r państwa sty 19,0 50.2 17.3 13,5 oz w in i ę t e kap it al i-czne 11,0 58.8 18,4 11.8 łąc z nie 100,0 100,0 100,0 100,0 Ź r ó d ł o : O d p o w i e d n i e "Roczniki P o l s k i e g o H an d lu Z a g r a n i -cznego" oraz ob l i c z e n i a własne.
Ze wzg l ędu na głę boki kr y zys jaki pr z e s z ł a nasza g o s p o d a r k a trudno jest przy ocenie p o l s k i e g o h a n d lu z a g r a n i c z n e g o s t w i e r d z i ć jaki wpływ na jego k s z t a ł t o w a n i e m ia ł y c zy nnik i natury w e w n ę t r z n e j a jaki zewnętrzne. R o z s t r z y g n i ę c i e tej kwestii nie jest n a j i s t o -tnie jsz e dla wy w o d ó w artykułu.
34 1
B. W o j c i e c h o w s k i , Kierunki zmian s t r u k t u r y polskiej h an dl u zagrani cznego, "Handel Z ag r a n i c z n y " 1985, nr 11-12, s. 3.
Również struktura towarowa polskiego eksportu nie przedstawia się korzystnie, a co gorsze ulega ona zmianom u t r w a la j ący m mocną poz ycję surowców i pr o d ukt ów o ni skim stopniu przetworzenia. Ś w i a d -czą o tym dane zawarte w tab. 6.
Zwłaszcza nie korz ystni e kształtują się relacje w od n iesi eniu do rynków krajów ka p ita l i s t y c z n y c h wysoko rozwiniętych, a więc tych rynków,na których jesteśmy n a j b ard zi ej zadłużeni. Dane p o w y ż -sze niezbyt prec yzy j nie oddają obraz pol s kie g o eks portu ze wzg lędu na wielkość p o s zcz e g óln y ch agregat ów towarowych. K o r z yst n ym u z u p e ł -nie ni em może być pr e zent acja dzi esięciu naj w ażn i e j s z y c h pozycji to-* war owy c h w naszym eksporcie.
T a b e l a 7 10 na j ważn i ejs z ych pozycji w pol skim eksporcie
i ich udział p ro centowy w g lo balnym eksporcie
1978 1985
Węgiel 12,3
, f
Węgiel 13,0
Odzież 3,0 Siarka 3,4
Wyroby hutnicze 2.9 Wyroby hut nicze 3,4
Farmaceutyki 1,7 Miedź i wyroby 2.9
Siarka 1,5 Farmace utyki 2,0
Obuwie skórzane 1,5 Odzież 1,7
Miedź i wyroby 1,4 Sys temy k om pu t e r o w e 1,4
Produkty naftowe 1,2 Tabor pływający dla r y
-bołówstwa 1,2
Dziewia rs two 1,1 Sam ochody osobowe 1.0
Koks 1,1 Wyroby mięsne 1.0
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 6 .
Zd e cydo w ani e prz ew aż aj ą towary sur owcowe, o ni s kim stopniu pr z etw o rzen i a oraz wyroby tak zwanych p r z e my s łów schyłkowych. 0- b i e k tyw ni e trzeba jednak stwierdzić, że do głosu zac z ynają d o c h o dzić również towary now oc ze sn e i tech nol o gicz n e intensywne jak f a r -maceuty ki i sys temy komputerowe.
0 takiej str ukt u rze ek s port u dec yduje prz:ede w s z y s t k i m z a a n g a -żowanie środków na produkcję eksportową. I tak w r o k u . 1983 z a a n -gaż ow an ie nakładów na cele pro dukcji eksp ort o wej w y n osi ł o 16 ,4X ca ł ko w i t y c h nak ładó w pracy żywej i u pr zed m iotow ionej , p od czas gdy
odpowie dni wskaźnik w se k torz e s u r ow co wy m wynosił 42,8%, a w p r z e -m yś le prz e t w ó r c z y -m tylko 21,9%, w u sł u gac h 9,11%, a w rol ni ct wi e 5, U 3 6 .
Pol ska należy obe c nie do ws z y s t k i c h głó wnyc h or g a niz acji między-nar o d o w y c h r eg u luj ąc ych wym ia nę międzyn aro do wą . Na l eżym y więc do GATT, UNCTAD, UNIDO, M F W i Banku Ś w i a t o w e g o 3 7 . Kor zyści z tej p r z y n a l e żno ś ci są dosyć nikłe. Na pr z y k ł a d pr z y n a l e ż n o ś ć do GATT nie u ch roniła nas prz ed n a k ł a d a n i e m na nasz eksport ogr a n i c z e ń p o -zataryfowych , czy co f n i ę c i e m przez USA klauzuli n a j w y ż s z e g o u p r z y -wilejow ania. Sytu acj a taka wyn ika jak się w yd aje z dwóch powodów: po pie rws z e mamy zbyt niski udział w handlu światowym, a z drugiej strony nasz system hartdlu zag r ani c z n e g o jest mał o czyteln y dla p a r -tnerów handlowych, z wł aszcza zac hodnich. Mimo tych n ik ł y c h k o r z y -ści sytuacja może ulec dal sze m u p o g o r s z e n i u w w yn iku przemian, które polegaj ą na od c ho d z e n i u od ge n e ra l n y c h zasad o r g ani z acj i m i ę d z y -nar o d o w y c h na rzecz cał e go sz e reg u wy j ą t k ó w oraz na w zr o ś c i e roli kor poracji tra nsnarodowych, w rez ult a cie nasila się ten d encja do reg ulowania wymiany pop rze z stosunki bil ater alne, a w t akim u k ł a dzie nasza poz ycj a p r z e t a r g o w a p r a w d o p o d o b n i e zna czni e się p o g o r -szy.
Jak s tw ie r d z o n o p ow yżej tendencje p r o t e k c j o n i s t y c z n e nas ilaj ą się w tych s ek tor a ch p ro du kc yj nyc h, kt óre o kr eś l a n e są jako schył- kowe. A właśnie wyroby takich p r z e m y s ł ó w są naszą ważną p ozycją eksportową. Sytuacj ę p o g ar sz a silna e k s p a n s j a e ks p o r t o w a kra jó w nowo u pr ze my słowi onych.
Spa dkowa tendencja cen s u r owc ó w z na czn i e u s z c zup l a n asze w p ł y -wy dewizowe. P og a r s z a j ą c e się warunki g e o l o g i c z n e na s z e g o sektora wy d o b y w c z e g o zwi ę kszają koszty w y d o b y c i a surowców, a tym samym przy-cz y niaj ą się do p o g a r s z a n i a e f e k t yw no ści e k s p o r t o w e j surowców.
Ta k ró tka p r e z e n t a c j a p o l s k i e g o ha n dlu z a g r a n i c z n e g o i próba ko n fron t acj i ze św i atowymi ten dencjami po z wal a stwierdzić, że z m i a ny w pol s kim h an dl u z a g r a n i c z n y m d ok on uj ą się w n i e w ł a ś c i w y m k i e -runku i są rozbież ne z t en dencjami og ó lno ś w i a t o w y m i . Jeśli s y t u a -cja ta nie zmieni się, bę d ziem y dalej tracić poz y cje w m i ę d z y n a r o
-36 W o j c i e c h o w s k i , op. cit., s. 7.
37 Do MFW i Banku św i a t o w e g o P ol ska została p rz yję t a pod k o -niec 1985 r. i trudno w tej chwili oce n i a ć korzyści z tej p r z y n a -leżności .
do wym po d zial e pracy, a spłata nas zyc h długów zostanie znacznie od r oczo n a w czasie.
Prz ed st awi on y w art ykule obraz po l s k i e g o handlu z ag rani czneg o może wydawać się zbyt pesymistyczny. Zamiare m autora było u w y p u -kle nie g ro żących nam ni e bezpiecze ństw. Tym niemniej, prz ynaj m nie j dwa zjawiska mogą odd zia ł ywa ć kor z y s t n i e na naszą sytuację.
Pierwsze, od nas niezależne, to okresowe ods tęps t wa od o g ó l -nych tendencji w handlu światowym. P r z y k ł a d e m •może być o b s e r w o w a -ne o be cnie zah amow anie spadkowej tendencji cen su r o w c ó w na rynku ropy naf towej (w wyniku w yd arze ń p o l i t y c z n y c h i m i l i t a r nyc h) oraz na rynku węgla kam i enn eg o czy też metali kolorowych. Takie zja wiska mogą łagodzić p rz e jśc io wo naszą trudną sytuację, ale nie można na nich budować przyszłości.
Drugie, od nas zależne niemal całkowicie, to wysiłki r e f o r m a -torskie czynione w naszej gospodarce, które wyk rac z ają d aleko poza sferę handlu zag ranicznego, ale mają na n iego istotny wpływ. I w tym d ru gim zja wisku należy upa r tyw ać trwałej poprawy n a3 żej s y t u a -cji gospodarczej, a tym samym odbudow y poz ycji Polski w m i ę d z y n a -rodowym podzial e pracy.
Jerzy Nacewski
T R A N S FO R MAT I O NS IN THE WORLD ECONOMY AND THE POLISH FOR EI GN TRADE The article c o n tai n s an att empt at c o n f r o n t i n g tr a n sfo r mat i o ns in the P ol ish trade with t r a n s fo rm ati o ns oc c u rri n g in the world economy. There have been acc ept e d three areas of c o n f r o n t a t i o n as the most s i g n ifi ca nt for the Polish e c o n omi c situation: raw m a t e -rials market, p r o ble m of n e w l y - i n d u s t r i a l i z e d cou ntries, and in-sti tut i ona l cha nges in the wor ld trade. This has been supplemented by pre s e n t a t i o n of the most c h a r a c t e r i s t i c str uctu ral cha n ges ta-king place in the wo rld economy.
The author comes to the co n c l u s i o n that changes o c c u rri n g in the Po lish foreign trade, reg a rdless of their causes, are divergent in relatio n to the world trends. It leads ult imat ely to d e t e r i o -ration of P ol ands positi o n in the international d iv is io n of la-bour. There must be eff e c t e d c h a ng es con v erg en t with the trends o bs er ve d in the world economy and the w or l d trade, and, thus, it' bec o mes necessary to change the str ucture of the Pol ish export in the dir e c t i o n of d i m ini s hin g the role of raw m a t e r i a l s and products with a low deg ree of p r o c e s s i n g in favour of h i g h l y p r o c e s s e d p r o -ducts and product s c h a r a c t e r i z e d by their high te c hnol ogica l in-tensity.
