Aspekty prawne systemu ochrony dziedzictwa w Polsce

Pi o t r Do b o s z

Legal Aspects of Heritage

Protection in Poland

In Poland, which is a d e m ocratic, law -governed state that e n fo rce s a policy o f social justice, the issu e o f cultural h eritage is regulated at a constitutional level, as well as in th e A ct o f July 23, 2 0 0 3 on m o n u m e n t protection and c a re .1 T h is A ct, how ever, re fe re n c e s World Heritage Sites only very generally. Therefore, its legal m e c h a ­ n ism s a d d re s s the legal statu s o f a World H eritage Site only in a small m e asu re, as s ep a ra te and s p ecific in stru m e nts o f protec­ tion, m a n a g e m e n t and d e v e lo p m e n t o f a re a s granted this unique status are lacking. This u nq u estio n ab le “ statutory d a m a g e " m a k es it critical to work out new institutional solu tion s.

Poland is also a m e m b e r o f t h e European Union and as su ch , is bound by e u legislation. Title xin (‘Culture’) o f t h e consolidated text o f the Treaty on the Functioning o f the E uropean Union ( ‘t f u e

’)2

not only a cce n tu ate s the “ a u t o n o m y ” o f diversified national cu l­ tu res, but also m a kes the Union re sp o n s ib le for s u p p o rtin g action con cern ing the c o m m o n European cultural heritage, at the s a m e tim e excluding the sp h e re o f culture fro m controlling, unifying and consolidatin g m e c h a n is m s , and s tre s s in g the voluntary ch a rac ter o f M e m b e r States' ventu res in this area.

P u rsu a n t to Art. 16 7 (ex Art. 151) o f t h e t f u e: “ T h e Union shall contribute to the flow erin g o f th e cu ltu res o f t h e M e m b e r States, while re sp ectin g their national and regional diversity and at the s a m e tim e bringing the c o m m o n cultural heritage to the fore (section i), and Action by the Union shall be a im ed at e n c o u r a g in g co-operation between M em b e r States and, if necessary, su pportin g

Pi o t r Do b o s z

Aspekty prawne systemu ochrony

dziedzictwa w Polsce

73

W Polsce, demokratycznym państwie prawa, urzeczywistniającym zasa­

dy sprawiedliwości społecznej, problematyka ochrony dziedzictwa kul­

turowego została unorm owana już na poziomie norm konstytucyjnych,

a także w Ustawie z 23 lipca 200 3 roku o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkam i1, która jednak w bardzo ogólnym zakresie odnosi się do pro­

blematyki ochrony obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa

u n e s c o.

Można wręcz stwierdzić, że jej m echanizm y prawne w m ałym

stopniu uwzględniają uzyskanie statusu prawnego obiektu w pisan e­

go na tę Listę, gdyż brakuje odrębnych i szczególnych m echanizm ów

ochrony, zarządzania i rozwoju obszarów posiadających tę wyjątkową

pozycję prawną. Ten niewątpliwy „delikt ustawowy” stawia konieczność

wypracowania w tym zakresie nowych rozwiązań instytucjonalnych.

Polska jest członkiem Unii Europejskiej i z tego powodu odnoszą

się do niej również norm y praw odaw stwa unijnego. W Tytule χ ιιι

(„Kultura”) wersji skonsolidowanej Traktatu o funkcjonow aniu Unii

Europejskiej

nie tylko zaakcentowano „autonom iczność” różno­

rodnych kultur narodowych, ale także nałożono na Wspólnotę obowiązek

wspierania działań dotyczących wspólnego europejskiego dziedzictwa

kulturowego, wyłączając zarazem sferę kultury spod m echanizm ów

o charakterze władczym, unifikującym i ujednolicającym oraz akcen­

tując dobrowolność działania w tej dziedzinie poszczególnych państw

członkowskich.

W myśl artykułu 167

(dawny art. 151

„Unia przyczynia się

do rozkwitu kultur Państw Członkowskich w poszanowaniu ich różno­

rodności narodowej i regionalnej, równocześnie podkreślając znaczenie

and s u p p le m e n tin g their action in the follow in g areas: im p ro v e ­ m en t o f the kn o w led ge and d issem in ation o f the culture and his­ tory o f the European peop le s; con se rvation and s a fe g u a rd in g o f cultural heritage o f European significance; non-com m ercial cultural e x c h a n ges; artistic and literary creation, included in the au d io vis­ ual s e c to r (section 2). To m e e t t h e s e o b je c tiv e s th e Union and the M e m b e r S tate s shall foster co -op e ra tion with third countries and the c o m p e te n t international o r g a n is a tio n s in th e s p h e re o f culture, in particular the Council o f Europe (section 3).”

Art. 167 section 4 o f t h e Treaty introduces a general principle o f consideration for cultural a s p e c ts , according to which “ the Union shall take cultural a s p e c t s into a c c o u n t in its action u n d e r o th ­ er provisions o f this Treaty, in particular in o rd er to re sp e c t and p ro m o te the diversity o f its c u ltu re s .” T h e w a iv e r o f control in­ s tru m e n ts is implied by Art. 16 7 sectio n 5 o f t h e t f e u: “ In order to contribute to the a ch ieve m en t o f t h e ob jec tives referred to in this Article, the E uropean Parliam ent and the Council acting in acco rd a n ce with the ordinary legislative p roced u re and after c o n ­ sulting the C o m m itte e o f t h e Region s, shall a d o p t incentive m e a ­ sures, excluding any harm onization o f the laws and regulations o f the M e m b e r S ta te s .”

T h ese regulations s h o w that protection o f t h e European cultural heritage is an essential objective and responsibility o f the European Union, yet Poland d o e s not co m ply satisfactorily with e u standards c o n c e rn in g land plan n in g and d e v e l o p m e n t policy. T h is is p a r­ ticularly true a bou t local self-go vernm ent institutions, especially at the low est level, the boroughs.

T h e public c h a ra c te r o f t h e protection o f cultural heritage is reflected in the Polish Constitution o f April 2, 1997, a normative act s u p re m e in the order o f p re ce d en c e o f law s o u r c e s in Poland. T h e fact that issu es o f heritage protection are a d d re s s e d at the c o n ­ stitutional level proves it is thought to be a vital a s p e c t o f the state’s legal interest. The Constitution o f Poland d o e s not use the notion o f “ cultural h eritage” , but instead its sy n o n y m s or te r m s sem antically narrower (“ h eritage o f cu ltu re”, “ pro d u c ts o f cu ltu re” , “ national h eritage” ). In Art. 5 o f t h e Constitution, the s ta n d a r d s o f re sp o n ­ sibilities and aim s are linked to the con cep t o f 'n a t io n a l heritage': they make a general determ ination o f action to be taken by p u b ­ lic authorities, including executive o n e s . A ccordin g to it, Poland “ s a fe g u a rd s the national h eritage and e n s u re s the protection o f

wspólnego dziedzictwa kulturowego (ust. i), a „Działanie Unii zm ierza

do zachęcania do współpracy m iędzy Państw am i Członkowskim i oraz,

jeśli to niezbędne, do w spierania i uzupełniania ich działań w następu­

jących dziedzinach: pogłębiania wiedzy oraz upowszechniania kultury

i historii narodów europejskich; zachowania i ochrony dziedzictwa kul­

turowego o znaczeniu europejskim; niehandlowej wym iany kulturalnej;

twórczości artystycznej i literackiej, w łącznie z sektorem audiow izu­

alnym ” (ust. 2). O siągnięciu tych celów m a służyć działalność Unii

1 Państw Członkowskich sprzyjająca „współpracy z państwam i trzecimi

oraz z kompetentnymi organizacjam i m iędzynarodowym i w dziedzinie

kultury, zwłaszcza z Radą Europy (ust. 3)”.

A rtykuł 167 ustęp 4 omawianego Traktatu wprowadził też generalną

zasadę uwzględniania aspektów kulturalnych, zgodnie z którą: „Unia

uwzględnia aspekty kulturalne w swoim działaniu na podstawie innych

postanowień niniejszego Traktatu, zwłaszcza w celu poszanowania i po­

pierania różnorodności jej kultur”. Odstąpienie od instrum entów wład­

czych w yraźnie w ynika z brzm ienia artykułu 167 ustępu 5 TFU E: „Aby

przyczynić się do osiągnięcia celów określonych w niniejszym artykule:

Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą

ustawodawczą i po konsultacji z Komitetem Regionów, przyjm ują środ­

ki zachęcające, z w yłączeniem jakiejkolwiek harm onizacji przepisów

ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich - Rada wydaje

zalecenia na wniosek Kom isji”.

Normy te świadczą o tym, że ochrona europejskiego dziedzictwa kul­

turowego należy do istotnych celów i zadań Unii Europejskiej, chociaż

Polska niestety w niewystarczającym stopniu stosuje się do standardów

Unii w zakresie ładu przestrzennego i polityki przestrzennej. Uwaga ta

dotyczy zwłaszcza organów jednostek sam orządu terytorialnego zloka­

lizowanych na poziomie najniższym , czyli na szczeblu gm in.

Publicznoprawny w ym iar ochrony dziedzictw a kulturowego zna­

lazł odzwierciedlenie w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia

2 kwietnia 1997 roku, akcie norm atyw nym o najwyższej pozycji w hie­

rarchicznym systemie źródeł prawa powszechnie obowiązującego w pań­

stwie. Um iejscowienie problematyki ochrony dziedzictwa kulturowego

na poziomie konstytucyjnym świadczy o tym, że m a ona wysoką rangę

z punktu widzenia interesu prawnego całego państwa. Konstytucja

nie posługuje się pojęciem „dziedzictwa kulturowego", zam iast którego

zostały zastosowane w yrażenia o charakterze synonim icznym („dzie­

dzictwo kulturalne”) lub zawierające się w n im term iny o w ęższym

zakresie przedm iotowym („dobra k u ltu ry”, „dziedzictwo narodowe”).

the natural en viron m en t in p u rsu an c e o f the policy o f su sta in e d d e v e lo p m e n t, and further, creates conditions for the pro m otion o f and equal a c c e s s to pro d u c ts o f culture, which is a s o u rce o f the Polish nation’s identity, continuity and d e velo p m e n t (Art. 6 s e c ­ tion i).” A citizen’s equal a cce ss to cultural a ss e ts as warranted here co rr e s p o n d s to the general principle o f equality in the face o f law, which is g u aran teed in Art. 32 section 1 o f t h e C onstitution. Art. 6 section i o f t h e Polish Constitution indicates a general, c o n s titu ­ tive function o f ‘culture’ and its ‘p r o d u c ts ’, which, b eing a ‘s o u r c e ’ (a material base), legitim ises ‘the Polish n a tio n ’s identity, c o n ti­ nuity and d e v e l o p m e n t ’. In this re sp e c t the positive (m an-m ade), ob jective order o f the Constitution m akes a reference to natural law. T h e n ation’s right to its own, vern acular culture and cultural identity is, in its e s s e n c e , prim ary in relation to the form al order o f the state.

Art. 6 section 2 o f t h e Polish Constitution u s e s the term “ na­ tional cultural heritage”, thus indicating that Poland “...shall provide a ssista n ce to Poles living abroad to maintain their ties with the na­ tional cultural h e rita g e ” . This is not th e only statu te a d d r e s s in g the subject. O thers include the law on m u s e u m s , civil ce m e terie s, w ar ce m e terie s and military cem eteries, and form er G e rm a n Nazi concentration c a m p s . However, it is the statute o f 2 0 0 3 with its executive ministerial ord inan ce3 that extensively regulates th e e s ­ sential issu es o f t h e protection and preservation o f m o n u m e n t s m a n a g e d by entities representing various legal ca teg ories. A part from the Constitution, essential for the practice o f the protection o f cultural heritage are laws such as the Building C o d e o f July 7 , 1 9 9 4 4 and the Land Planning and D eve lo p m en t Law o f March 27, 2 0 0 3 5.

A ccordingto the definition given by Art. 3 section i o f t h e M o n u m en t Act, a m o n u m ent is a m o v e a ble or im m o vea b le p ro p e rt y, or any part thereof, o r e n s e m b le s o f m o veab le or im m o v eab le p ro p e rties w hich are m a n -m a de w ork s or relate_to h u man activity, w hich are w itn e s s e s to a p ast e p och or event, and w h o s e p reservation is in the interest o f s ociety ow nin g to their h istoric, artistic or scientific values.

A ccording to Art. 7 o f the M o n u m e n t Act, m o n u m e n t s are p ro­ tected by way of:

1) inscription on the list o f m o n u m e n ts, 2) the statu s o f historic m o n u m e n t,

W artykule

Konstytucji

pojęciem „dziedzictwo narodowe” została

pow iązana norm a zadaniowa i celowościowa, która w sposób ogólny

determ inuje charakter działań organów władzy publicznej, w tym w ła­

dzy wykonawczej. Zgodnie z jego brzm ieniem Rzeczpospolita Polska

„strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska,

kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”, a także stwarza w arunki

upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem

tożsam ości narodu polskiego, jego trw ania i rozwoju” (art. 6 ust. 1).

Zawarta tutaj zasada równego dostępu podmiotów (obywateli) do dóbr

kultury jest zgodna z ogólną zasadą równości wobec prawa, w yrażo­

ną w artykule 32 ustępie 1 Konstytucji

W świetle treści artykułu 6

ustępu

Konstytucji

należy wskazać na ogólną, konstytucyjną funk­

cję „kultury” i związanych z nią „dóbr” („dóbr kultury”), która - będąc

„źródłem ” (prawnomaterialnym podłożem) - legitym izuje „tożsamość

narodu polskiego, jego trw ania i rozwoju”. Prawnopozytywny, przed­

miotowy porządek konstytucyjny nawiązuje w tym zakresie do dorobku

prawa naturalnego, a prawo do własnej, rodzimej kultury i tożsam ości

kulturowej ma w swej istocie charakter pierwotny wobec formalnopraw­

nego porządku państwowego.

A rtyku ł

ustęp 2 Konstytucji

posługuje się pojęciem „narodo­

wego dziedzictwa kulturalnego”, wskazując, że Polska „udziela pom o­

cy Polakom zam ieszkałym za granicą w zachow aniu ich zw iązków

z narodowym dziedzictwem kulturalnym ”. Nie jest to jedyna regulacja

ustawowa z tego zakresu. Wypada w ym ienić także prawodawstwo do­

tyczące na przykład m uzealnictwa, cm entarzy cywilnych, wojennych

i wojskowych, byłych hitlerowskich obozów koncentracyjnych. To jed­

nak wymieniona ustawa z 200 3 roku, w raz z wykonawczymi do niej m i­

nisterialnym i rozporządzeniami?, w zasadniczym i szerokim zakresie

norm uje problematykę ochrony i opieki nad zabytkam i znajdującym i

się w gestii zróżnicowanych kategorii podm iotów prawa. Obok niej

istotne znaczenie dla sposobu u rzeczyw istn ian ia ochrony dziedzic­

twa kulturowego mają także inne regulacje ustawowe, w tym przede

w szystkim : Ustawa z dnia 7 lipca 19 9 4 roku o prawie budowlanym 4

i Ustawa z dnia 27 marca 200 3 roku o planowaniu i zagospodarowaniu

p rzestrzen n ym i

Za zabytek, zgodnie z definicją wskazaną w artykule 3 ustępie 1 Ustawy

o ochronie, uważać należy nieruchom ość lub rzecz ruchom ą, ich części

lub zespoły będące dziełem człowieka lub związane z jego działalno-

ścią i stanowiące świadectwo m inionej epoki bądź zdarzenia, których

3) creating a cultural park,

4) establishing protection requirem ents in local planning sc h e m e s , or in decision s on locations o f public utility investm ents, plan ­ n ing d e c is io n s , p e rm its for road c o n s t r u c t io n s , d e c is io n s de term in in g locations o f railroads or p e rm its to build public airports.

A list o f m o n u m e n ts situ ated in a given V o iv o d e s h ip is m a in ­ tained by the local M o n u m e n t C o n se rv a tio n O fficer (Art. 8 o f the M o n u m e n t Act).

In keeping with Art. 9 section ^ the M o n u m e n t Act, im m o v e ­ able a s s e t s are inscribed on the m o n u m e n t list pu rsu an t to a d e c i­ sion o f the local M o n u m e n t C o n servatio n O fficer6 ex officio or on request from the o w n e r o f the im m o v ea b le a s s e t or the perpetual lea seh old er o f t h e land on which the im m o v ea b le a s s e t is situated. Also, the surroundings o f an a ss e t as well as its historic, geographic or traditional n am e may be inscribed under the s a m e proced ure (Art. 9 section 2 o f the M o n u m e n t Act). It is optional to inscribe su rrou ndin gs; they may be inscribed pu rsuant to the s a m e d e c i­ sion in which the im m o vea b le m o n u m e n t is inscribed under Art. 9 section 1 o f t h e M o n u m en t Act, or separately, ifth e m o n u m e n t has already been inscribed on a list o f m o n u m e n ts pu rsu an t to Art. 9 section i o f the M o n u m e n t Act. Therefore, m o n u m e n t s u rro u n d ­ ings may be inscribed separately on the condition o f prior inscrip­ tion on the list o f m o n u m e n ts o f the im m o vea b le a s s e t for which an area is to be inscribed as its legally protected su rro u n d in g s. A buffer z on e may be treated as su rro u ndings. It m ay be listed as such regardless o f its actual historical value, b e c a u s e the p u rp o s e o f inscribing su rro u n d in gs is to e n s u re additional, physical protec­ tion for an im m o v ea b le a s s e t already inscribed or being inscribed together with its surroun dings.

In keeping with Art. 9 section 3 o f the M o n u m e n t Act, the in­ scription o f an urban or rural d e v e l o p m e n t o r an e n s e m b le o f historical buildings on the m o n u m e n t list d o e s not exclude the p o s ­ sibility o f inscribing individually im m o vea b le a s s e t s that are c o m ­ ponen ts o f such e n s e m b le s . This provision c o rresp o n d s with art. 6 sectio n i o f the M o n u m e n t Act, a cco rd in g to w hich protection and care are d u e to the following, no m atter w h a t their state o f preservation: 1) im m o vea b le m o n u m e n ts, in particular a) cultural landscapes, b) urban or rural de velop m e n t and building com plexes,

zachowanie leży w interesie społecznym ze względu n a posiadaną war­

tość historyczną, artystyczn ą lub naukową.

W m yśl artykułu 7 Ustawy o ochronie form am i ochrony zabytków są:

1) wpis do rejestru zabytków,

2) uznanie za pom nik historii,

3) utworzenie parku kulturowego,

4) ustalenie ochrony w m iejscow ym planie zagospodarowania prze­

strzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu

publicznego, decyzji o w arunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu

na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii

kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie

lotniska użytk u publicznego.

Rejestr zabytków dla zabytków znajdujących się na terenie danego wo­

jewództwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków (art. 8 Ustawy

o ochronie).

Zgodnie z artykułem 9 ustępem 1 Ustawy o ochronie do rejestru

zabytków w pisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej

przez wojewódzkiego konserwatora zabytków6 z urzędu bądź na wniosek

właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu,

na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Ponadto w tym sam ym

trybie do rejestru zabytków m oże również zostać w pisane otoczenie za­

bytku już w pisanego do rejestru zabytków, a także nazwa geograficzna,

historyczna lub tradycyjna tego zabytku (art. 9 ust. 2 Ustawy o ochro­

nie). Wpis otoczenia i nazw m a charakter fakultatywny i może zostać

dokonany w tej sam ej decyzji, w której w pisuje się zabytek nieruchomy

na podstawie artykułu 9 ustępu 1 Ustawy o ochronie lub osobno, gdy

zabytek nieruchom y został już wcześniej w pisany do rejestru zabytków

w oparciu o przywoływany artykuł 9 ustęp 1 Ustawy o ochronie. Odrębny

wpis otoczenia m oże zatem zostać dokonany wyłącznie po wcześniej­

szym wpisie do rejestru zabytków zabytku nieruchomego, dla którego

określony obszar zostaje wpisany do rejestru zabytków jako jego prawem

chronione otoczenie. Tym otoczeniem m oże być na przykład otulina.

Może ona zostać wpisana do rejestru zabytków bez względu na jej war­

tość historyczną, ponieważ czyni się to w celu zapewnienia ochrony

faktycznej zabytkowi nieruchomem u już wpisanem u lub wpisywanem u

wraz z otoczeniem.

Zgodnie z artykułem 9 ustępem 3 Ustawy o ochronie wpis do rejestru

historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycz­

nego zespołu budowlanego nie w yłącza m ożliw ości wydania decyzji

с) work o f architecture and civil engineering, d) w ork s o f defensive engineering, e) technical op eration s, especially m in es, mills and other industrial operatio ns, f) c e m e terie s, g) parks, g a rd e n s and other fo rm s o f g reen ery d e s ig n s , h) sites c o m m e m o r a t in g histori­ cal events or activity o f renown p e o p le or institutions; 2) m oveable m o n u m e n ts, in particular: a) w orks o f visual, decorative or applied arts, b) collections o f o b jects gathered and sy ste m a tised according to the co lle c to rs ’ co n c ep ts; c) n u m ism a tics and historic m e m o r a ­ bilia, especially military ob jec ts, stan d ard s, seals, b ad g e s, m edals and orders, d) technical artefacts, especially machinery, vehicles, and tools that are eviden ce o f material culture, or are characteristic for old and new fo rm s o f the econ o m y, or d o c u m e n t the level o f science and civilisational develo pm ent, e) library resources referred to in Art. 5 o f t h e Libraries A ct o f Ju n e 2 7 , 1 9 9 7 7; f) musical instru­ m e n ts; g) w o rk s o f folk arts and crafts and other e th n o gra p h ic ob jects; h) o b jec ts c o m m e m o r a t in g historical ev en ts or activity o f renowned people or institutions; and 3) archaeological m o nu m en ts, in particular: a) field remains o f pre-historic or historic s ettlem en ts; b) cem eteries; c) kurgans; and d) relics o f ec o n o m ic , religious or artistic activity. G e og ra p h ic al n a m e s , and historical or traditional n a m es o f a construction, town square, or street in a settlem en t may be protected as well (Art. 6 section 2 o f t h e M o n u m e n t Act).

It n ee d s to be e m p h a s is e d that variou s situations concerning a m o n u m e n t are po ssib le in which: a) only a decision on inscribing it on the list o f im m o v ea b le m o n u m e n ts is issu ed; b) a decision on inscribing it on the list o f im m o v ea b le m o n u m e n ts is issued followed by a decision on inscribing the surrou ndin gs o f t h e m o n u ­ m ent con cern ed, c) only a decision on inscribing it on the list o f im m oveable m o n u m e n ts is issued, or a decision on inscribing it on the list o f im m o veable m o n u m e n ts is issued followed by a decision on inscribing the su rrou n d in gs o f t h e m o n u m e n t con cern ed, and next (or first) a decision on inscribing an urban plan is issu ed on the list o f m o n u m e n ts.

W hichever decision is issu ed, it will not prevent the issu e o f the others. A decision may refer to a single m o n u m e n t catego ry (im m oveable m o n u m e n t, historic urban d evelopm en t, historic sur­ rounding), or to the su rrou n d in gs o f a listed a s s e t which in t h e m ­ selves have no historic value but will be inscribed as subsid iary to a listed im m ovea ble a sse t. T h e p u rp o s e o f inscribing th e su rro u n d ­ ings o f an im m o v ea b le a s s e t which in th e m s e lv e s are not historic

0 wpisie do rejestru wchodzących w skład tych układów lub zespołu

zabytków nieruchomych. Przepis ten koresponduje z artykułem 6 ustę­

pem i Ustawy o ochronie, zgodnie z którym ochronie i opiece podlegają

bez względu na stan zachowania: i) zabytki nieruchome, będące w szcze­

gólności: a) krajobrazam i kulturowym i, b) układam i urbanistycznymi,

ruralistycznym i i zespołami budowlanymi, c) dziełam i architektury i bu­

downictwa, d) dziełam i budownictwa obronnego, e) obiektami techniki,

a zwłaszcza kopalniam i, hutami, elektrowniam i i innym i zakładam i

przem ysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innym i form a­

m i zaprojektowanej zieleni, h) m iejscam i upamiętniającym i wydarzenia

historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) za­

bytki ruchom e, będące w szczególności: a) dziełam i sztuk plastycznych,

rzem iosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi

zbiory przedm iotów zgromadzonych i uporządkowanych w edług kon­

cepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) num izm atam i oraz pam iątka­

m i historycznymi, a zwłaszcza m ilitariam i, sztandaram i, pieczęciami,

odznakam i, m edalam i i orderami, d) wytworam i techniki, a zwłaszcza

urządzeniam i, środkam i transportu oraz m aszynam i i narzędziam i

świadczącym i o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych

1 nowych form gospodarki, dokum entującym i poziom nauki i rozwoju

cywilizacyjnego, e) m ateriałam i bibliotecznymi, o których mowa w ar­

tykule 5 ustaw y z dnia 27 czerwca 19 9 7 roku o bibliotekach?, f) instru­

m entam i m uzycznym i, g) wytworam i sztuki ludowej i rękodzieła oraz

inn ym i obiektam i etnograficznym i, h) przedm iotam i upam iętniają­

cym i w ydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości

lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne, będące w szczególności: a) po­

zostałościam i terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,

b) cm entarzyskam i, c) kurhanam i, d) reliktam i działalności gospodar­

czej, religijnej i artystycznej. Ponadto ochronie mogą podlegać nazwy

geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego,

placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6 ust. 2 Ustawy o ochronie).

Podkreślenia wym aga to, że m ożliwe są zróżnicowane sytuacje, w ra­

m ach których: zostaje wydana: a) wyłącznie decyzja o wpisie do rejestru

zabytków nieruchomych, b) decyzja o wpisie do rejestru zabytków nie­

ruchomych, a następnie także decyzja o wpisie otoczenia ww. zabytku

nieruchom ego, c) wyłącznie decyzja o wpisie do rejestru zabytków nie­

ruchomych, bądź zostaje wydana decyzja o wpisie do rejestru zabytków

nieruchomych, a potem także decyzja o wpisie otoczenia ww. zabytku

nieruchomego, a następnie (albo poprzednio) zostaje wydana decyzja

o wpisie do rejestru zabytków układu urbanistycznego.

is to expand and intensify preservation o f a listed historic property. The categories o f inscriptions are never mutually exclusive. However, they differ with respect to their purpose. This is why any alterations o f their s u bs t a n c e require individual treat ment and consideration o f all the co nve rge nt and di vergent c i rc u ms ta nc e s de t ermi ned by the purpos e o f a given inscription. For exampl e, it may happen that const ruct ing a new building in a listed historic urban d e v e l o pm e n t will be allowable if it fits in with the traditional urban plan, but on the other hand, it will si mul taneous l y be u nacceptabl e b e c a u s e it would infringe on the values o f an a ss et inscribed under a sepa ra te decision on the list o f i m m o ve a bl e m o n u m e n t s . Simply, this new construct ion woul d be located too cl os e to an individually listed m o n u m e n t , thus d e gr a di ng the value which s erv ed as the basis for originally including the m o n u m e n t in the list. In this respect, objectified di scretionary deci s i ons need to be ma de , i.e. de ci s i o ns that are not arbitrary (lawless).

The limitations on the f r ee do m and rights o f entities hol ding titles to pr ope r t i es located within listed a r ea s require c a u t i ou s , individual consideration and a well-argued position. If an urban d e v e l o p m e n t is inscribed on a list o f m o n u m e n t s , a legal o bl i g a ­ tion e n s u e s to f oll ow specif ic building and c o ns e r va t i on p r o c e ­ dures for any planned building construction and horizontal e x t e n ­ sion projects in the area. A decision given by the local M o n u m e n t Conservation Officer on the construction or horizontal extension o f a building e x haus ts the Off icer’s control authority, which d o e s not cover procedures concerni ng e.g. r o o f inclination, supers tructur es , adding lifts or other alterations that do not affect the urban plan.

On principle, individual a ss e t s and urban d e v el o p m e n t s may always be inscribed under discretionary administrative procedures but their legal ramifications (permitted activity) may differ. This is also the c a s e with listed, but not historic s ur roundi ngs o f a listed asset. When it c o m e s to preserving an i mmo vea bl e a ss e t itself and de vel opi ng its s urroundi ngs in a way desirable from the p e r s p ec ­ tive o f t h e cons ervati on practice, the aim o f inscription is usually efficient planning, control and l aw-enf orcement. This m e c ha ni s m frequently prevents appropriation o f properties adjacent to an at­ tractive i m m o ve a bl e listed site by m e a n s o f intense d e v e l o pm e n t o f its s urroundings.

A de ci s i o n on inscription on the list o f i m m o v e a b l e m o n u ­ m e n t s has the legal ef f ec t o f di sc l os i ng this s tatus in the Land

Wydanie jednej z powyższych kategorii decyzji nie wyklucza wydania

innej z nich. Decyzje te dotyczą albo jednej z kategorii zabytku (zabytek

nieruchomy, zabytkowy układ urbanistyczny, zabytkowe otoczenie), albo

także otoczenia zabytku nieruchomego rejestrowego, które samo w sobie

nie m a charakteru zabytkowego, lecz zostaje w pisane do rejestru zabyt­

ków subsydiarnie wobec nieruchom ego zabytku rejestrowego. Celem

w p isu do rejestru zabytków otoczenia zabytku nieruchom ego, które

samo w sobie nie ma charakteru zabytkowego, jest poszerzenie i zin­

tensyfikowanie ochrony nieruchom ości zabytkowej wpisanej do tego

rejestru. Wszystkie kategorie wpisów do rejestru zabytków nie wyłączają

się wzajem nie, różnią się jednak celami, jakie realizują. Z tego powodu

jakiekolwiek zm iany w ich substancji wym agają każdorazowo indywi­

dualizacji i rozpatrzenia zbieżnych i rozbieżnych okoliczności determi­

nowanych celam i danego w pisu do rejestru zabytków. I tak na przykład

wzniesienie nowego budynku na obszarze historycznego układu urbani­

stycznego objętego wpisem do rejestru zabytków będzie dopuszczalne,

gdyż w pisuje się w tradycyjny układ urbanistyczny, ale zarazem będzie

niedopuszczalne, gdyż jego budowa naruszyłaby wartości zabytku w pi­

sanego odrębną decyzją do rejestru zabytków nieruchomych, ponieważ

spowodowałby powstanie obiektu usytuowanego zbyt blisko tego indy­

w idualnie w pisanego obiektu rejestrowego, degradując jego wartości,

dzięki którym został ujęty w rejestrze zabytków. W tym zakresie muszą

być wydawane zobiektywizowane decyzje uznaniowe, czyli takie, które

nie noszą w sobie znam ion dowolności, a zatem bezprawności.

Ograniczenia w zakresie wolności i praw podmiotów dysponujących

tytułem praw nym do nieruchom ości położonych na obszarze objętym

w pisem rejestrow ym w ym agają rozważnego, zindywidualizowanego

i uzasadnionego stanowiska. Wpis układu urbanistycznego do rejestru

zabytków w yw ołuje skutek prawny w postaci obowiązku prowadzenia

postępowań budowlano-konserwatorskich w odniesieniu do planowa­

nych budów i rozbudów w przestrzeni poziomej budynków na powyż­

szym obszarze. Z chwilą w ydania stosownego stanowiska wojewódz­

kiego konserwatora zabytków w sprawie budowy nowego obiektu lub

horyzontalnej jego rozbudowy uprawnienia władcze wojewódzkiego kon­

serwatora zabytków konsumują się i nie obejmują procedur dotyczących

na przykład zm iany kąta nachylenia dachu, nadbudowy kondygnacji,

wprowadzenia w obręb kubaturowy budynku windy ani innych, które

nie dotyczą układu urbanistycznego.

W pisy rejestrowe obiektów zindywidualizowanych oraz przestrzen­

ne w pisy u k ład u urbanistycznego m ogą zostać w ram ach uznania

and M o r tg a g e Titles Register o f a given p ro p e rty upon re q u e st o f the local M o n u m e n t C o n servation Officer (Art. 9 section 4 o f the M o nu m en t Act). Additionally, on request o f t h e local M onum ent C o n se rv a tio n Officer, a d e c is io n on in scription o f an im m o v e ­ able m o n u m e n t on the list p ro vid es g ro u n d s for recording it in the c a d a stre o f real property (Art. 9 section 5 o f the M o n u m e n t Act). On request o f t h e local M o n u m e n t C on servatio n Officer, in­ form a tio n on inscription o f an im m o v e a b le a s s e t on th e list o f m o n u m e n t s is a n n o u n c e d in a local official g a z e tte (Art. 9 s e c ­ tion 6 o f t h e M o n u m e n t Act). Registrations u n der s e c tio n s 4 and 5 o f t h e M o n u m e n t Act are ex e m p t from fees (Art. 9 section 7 o f the M o n u m e n t Act).

If a decision is given to inscribe an individualised a s s e t with its su rrou ndin gs, or an urban d e v e lo p m e n t on the list o f m o n u m e n ts, a legal responsibility arises for protecting th e s e areas in local plan ­ ning s c h e m e s and in constitutive planning de cisio n s, or in d e c i­ sions on locations o f public utility investm ents, planning decision s, perm its for road con stru ctions, decisio ns determ in ing locations o f railroads or perm its to build public airports (these d e cis io n s are m a d e when no planning s c h e m e is in place).

A nother institutionalised tool for m o n u m e n t protection is the sta- tus o f Historic M o n u m e n t. A ccordin g to Art. 15 o f t h e M o n u m e n t Act, the P resident o f Poland may, on re qu e st o f the Minister o f Culture and National Heritage, recognise a listed im m oveable asse t or a cultural park o f a unique cultural value as a Historic M onum ent, and designate its borders. It is the M inister’s obligation to first c o n ­ sult the Council for M o n u m e n t Preservation, the a p p o in tm e n t o f which is a statutory obligation and which is and consu lting and a d ­ visory body. The C o uncil’s opinion is not biding for the Minster.

The decision granting the statu s o f Historic M o n u m e n t is re­ versible. The grant follows a prescribed p roced ure but there are no criteria set forth in the law for reversing the grant o f the statu s o f historic m o n u m e n t.

S o m e properties that are recognised as Historic M o n u m e n ts may be presented by the Minister o f Culture and National H eritage to the World H e rita ge C o m m it t e e for inscription on th e World Heritage List in order to ensure protection for the m o n u m e n t under the Convention C o n cern in g the Protection o f Natural and Cultural Heritage, which w a s adopted in Paris on N o v e m b e r 1 6 , 1 9 7 г .8 This

adm inistracyjnego wydane - co do reguły - zawsze, niem niej skutki

prawne w postaci dopuszczalnych działań na tych obszarach mogą być

zróżnicowane. To samo dotyczy rejestrowego niezabytkowego otocze­

nia zabytku nieruchomego ujętego w rejestrze. Jego cel m a najczęściej

w ym iar przestrzenno-reglamentacyjno-policyjny, gdy chodzi o ochronę

samego zabytku nieruchomego połączoną z pożądanym konserwatorsko

sposobem zagospodarowania przestrzennego otaczającego go nieza­

bytkowego rejestrowego otoczenia. M echanizm ten zapobiega często

zjawisku tak zwanego uwłaszczenia się na nieruchom ościach sąsiadują­

cych z atrakcyjnym zabytkiem nieruchomym poprzez zintensyfikowaną

form ę zabudowy jego otoczenia.

Skutkiem prawnym wydania decyzji o wpisie do rejestru zabytków

nieruchomych jest ujawnienie tego stanu prawnego w księdze wieczystej

danej nieruchomości na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków,

na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku (art. 9 ust. 4 Ustawy

0 ochronie). Ponadto decyzja o wpisie zabytku nieruchom ego do reje­

stru na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków stanowi podsta­

wę wpisu w katastrze nieruchomości (art. 9 ust. 5 Ustawy o ochronie).

Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków informację o wpisie

zabytku nieruchomego do rejestru ogłasza się w wojewódzkim dzienniku

urzędowym (art. 9 ust. 6 Ustawy o ochronie), a wpisy, o których mowa

w ustępach 4 i 5, są wolne od opłat (art. 9 ust. 7 Ustawy o ochronie).

Jeżeli wydana zostaje decyzja o w pisie do rejestru zabytków n ieru­

chomych obiektu zindywidualizowanego wraz z otoczeniem lub układu

urbanistycznego, to skutki prawne przejawiają się także w konieczno­

ści ochrony tych obszarów w m iejscowych planach zagospodarowania

przestrzennego i konstytutywnych decyzjach o w arunkach zabudowy

1 zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o ustaleniu lokalizacji

inwestycji celu publicznego, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwe­

stycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decy­

zjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku

publicznego - czyli tych, które wydawane są w razie braku miejscowego

planu zagospodarowania przestrzennego.

D rugim z ustawowych instytucjonalnych narzędzi - form ochrony za­

bytków, jest uznanie za pom nik historii. Zgodnie z artykułem 15 Ustawy

o ochronie Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na w niosek m inistra

właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w dro­

dze rozporządzenia może uznać za pom nik historii zabytek nieruchomy

wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury,

is a rare c a s e o f prim acy o f a central adm inistrative g o v e rn m e n t a g e n c y o ver the Polish P resid en t and, at the s a m e tim e, an ex ­ a m ple o f reversed roles o f tw o public bodies actin g in the s a m e social sp h e re and with re sp ect to the s a m e issue. Whilst the Polish President grants the statu s o f Historic M o n u m e n t only follow ing the M inister’s request, which is not binding on him, on ce the a s s e t has been recognised as a Historic M o n u m en t, filing a re qu e st for inscription on the World H eritage List b e c o m e s a prerogative o f the Minister, and not the head o f state. The a b s e n c e o f a relation­ ship b etw een recognition as a Historic M o n u m e n t and an o b li­ gation to fo rm u late local planning s c h e m e s within a prescrib ed statutory deadline is a seriou s deficiency. This shortfall b e c o m e s even clearer for World H eritage Sites.

The third form o f m o n u m e n t preservation is creating c ultural p a rk s . A ccording to Art. i6 o f t h e M o n u m e n t Act, a b oroug h council may, upon consultation with the V oivo d eship M o n u m e n t C on servatio n Officer, ad o p t a resolution creating a cultural park in order to p ro ­ tect the cultural lan d s ca p e and to p reserve the o u ts ta n d in g valu e s o f areas with im m o v e a b le m o n u m e n t s that fo rm distinctive f e a ­ tures o f local architectural and s e ttlem en t tradition. A park may occupy a w hole area or a section o f an area recognised as a Historic M o n u m e n t or an area that is a Historic M o n u m e n t and a World H e rita ge Site at the s a m e tim e. S u c h resolution s h o u ld de fin e the nam e, borders, m e th o d s o f preservation o f a cultural park, as well as the prohibitions and limitations referred to in Art. 17 section 1 o f t h a t Act. A ch ie f borough officer or m ayor will, in co-ordination with the V o ivo d esh ip M o n u m e n t C o n se rv a tio n Officer, prepare a preservation plan for the cultural park, which requires a cce pta n ce by the borough council. To en su re preservation o f a cultural park, a borough council may create an office to m a n a g e the park. A cu l­ tural park that exceed s the borders o f a borough may be se t up and m a n a g e d according to con vergen t resolutions o f the councils o f the boroughs where the park is to be created. There is an obligation to a d o p t local planning s c h e m e s for the areas on which a cultural park is created.

Art 17 section i o f the M o n u m e n t Act additionally provides that prohibitions and restrictions m ay be im p le m e n te d on th e area o f a cultural park or any part thereof, with r e s p e c t to: c o n s tru c ­ tion w orks; industrial, agricultural and trading activity; s erv ice s;

określając jego granice. M inister jest zobowiązany do uprzedniego uzy­

skania opinii Rady Ochrony Zabytków będącej jego ustrojowo-prawnie

obligatoryjnie kreowanym organem o kompetencjach opiniodawczo-do­

radczych. Opinia ta nie ma charakteru wiążącego dla ministra.

M ożliwe jest cofnięcie uznania zabytku nieruchomego za pom nik hi­

storii. Następuje ono w trybie przewidzianym dla jego uznania, brakuje

jednak ustawowych kryteriów cofnięcia uznania za pom nik historii.

Niektóre z obiektów uznanych za pom nik historii mogą zostać przed­

stawione przez m inistra właściwego do spraw kultury i ochrony dzie­

dzictwa narodowego Komitetowi Światowego Dziedzictwa celem wpisu

na Listę Światowego Dziedzictwa, aby pom nik ów został objęty ochroną

na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa

kulturowego i przyrodniczego, przyjętej w Paryżu dnia 16 listopada 1972

roku8. To swoisty prym at naczelnego organu adm inistracji rządowej

nad Prezydentem

a jednocześnie przykład odwróconych ról dwóch

organów publicznych działających w tej samej dziedzinie stosunków

społecznych i w zw iązku z tą sam ą rzeczą. Wprawdzie Prezydent

uznaje za pom nik historii dopiero po otrzym aniu wniosku m inisterial­

nego, który nie jest dla niego wiążący, ale z chwilą uznania za pom nik

historii m ożliw ość złożenia w niosku o m iejsce na Liście Światowego

D ziedzictw a staje się prerogatyw ą m in istra, a nie głow y państwa.

O lbrzym ią wadą jest niepowiązanie uznania za pom nik historii z obli-

gatoryjnością sporządzenia w określonym ustawowo term inie m iejsco­

wego planu (lub planów) zagospodarowania przestrzennego. Wada ta

jest jeszcze bardziej wyrazista w w ypadku obszarów wpisanych na Listę

Światowego Dziedzictwa.

Trzecią form ą ochrony zabytków jest utworzenie parku kulturowego.

Zgodnie z artykułem 16 Ustawy o ochronie rada gminy, po zasięgnięciu

opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały

m oże utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego

oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami

nieruchom ym i charakterystycznym i dla miejscowej tradycji budowla­

nej i osadniczej. Park ten może zostać utworzony na całości lub części

obszaru uznanego za pom nik historii lub terenu uznanego za pomnik

historii i wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa. Uchwała określa

nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy

i ograniczenia, o których mowa w artykule 17 ustępie 1 tej ustawy. Wójt

(burmistrz, prezydent miasta), w porozumieniu z wojewódzkim konser­

watorem zabytków, sporządza plan ochrony parku kulturowego, który

ch a n g e s to the use o f i m m o v e a bl e m o n u m e n t s ; placing plaques, boards, writings, a d v e r t i s eme nt s and other s i gn ag e unrelated to the preservation o f t h e cultural park, except for road s igns and t hos e used to enf orce public safety and order, s av e as provided in Art. 12 i; storing and wa r e h o u s i n g waste. If the us e o f a property is limited as a result o f i mp os i ng the prohibitions or restrictions above, the provisions o f Arts. 1 3 1 - 1 3 4 o f the Act o f April 27, 2 0 0 1 on envi ronmental protection9 apply as appropriate.

The forth f orm o f preservation are p rotective prov i s i ons o f local planning s c h e m e s or in de ci s i o ns on locations o f public utility in­ v e s t ment s, planning decisions, p e r mits for road c o n s t ructions, d e ­ cisions determining locations o f railroads or permits to build public airp o r t s . In line with Art. 1 8 o f the M o n u m e n t Act, m o n u m e n t protection and cus t ody o f m o n u m e n t s should be a d d r e s s ed wh en preparing or updating country planning concepti ons , voi vodes hi p d e v e l o p m e n t strategies, vo i vo d es hi p planning s c h e m e s , planning s c h e m e s for internal sea waters, territorial s ea s and exclusive e c o ­ nomi c zone s , a nal yses and studies in p oviat planning, b orough d e ­ v e lo p m e n t strategies, borough planning and d e v el o p m e n t studies, local planning s c h e m e s as well as deci s i ons on locations o f public utility invest ments , planning decis ions , permits for road c on st r u c­ tions, deci s i ons det ermining locations o f railroads and permits to build public airports. In particular, t hes e concepts, strategies, analy­ ses, s c h e m e s and studies shoul d take into acco u nt the national p r o g r a m m e o f m o n u m e n t protection and care o f m o n u m e n t s ; define solutions required to prevent threats for m o n u m e n t s , e n ­ sure m o n u m e n t safety during invest ment and restoration projects; and define the target u s es and rules o f t h e d e v e l o p m e n t o f areas, including care o f m o n u m e n t s .

Art. 1 46 o f t he Mon u me n t Act makes it obligatory for the Minister o f Culture and National Heritage to prepare a national p r o g r a m me for mo nu me nt preservation and care within 12 mont hs from the date the Act c a m e into force. The national p r o g r a m m e s houl d be pr e­ sent ed by the Minister to the Council o f Ministers for a doption. Unfortunately, the central g o v e rn m e n t agenc i es in Poland remain dilatorily idle in this respect.10 Art. 19 o f t he M o n ume n t Act requires that a b o r o u g h ’s study o f planning conditions and directions for land d e v e l o p m e n t as well as the local planning s c h e m e s houl d provide for the preservation o f i) i mmo ve a bl e listed sites with their

wym aga zatwierdzenia przez radę gminy. W celu realizacji zadań związa­

nych z ochroną parku kulturowego rada gm iny może utworzyć jednostkę

organizacyjną do zarządzania parkiem. Park kulturowy przekraczający

granice gm iny może zostać utworzony i zarządzany na podstawie zgod­

nych uchwał rad gm in (związku gmin), na terenie których ten park ma

być utworzony. Dla obszarów, gdzie utworzono park kulturowy, sporządza

się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.

W spom niany już powyżej artykuł 17 ustęp 1 Ustawy o ochronie stano­

wi, że na terenie parku kulturowego lub jego części mogą zostać ustano­

wione zakazy i ograniczenia dotyczące: prowadzenia robót budowlanych

oraz działalności przem ysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub

usługow ej; zm iany sposobu korzystania z zabytków nieruchom ych;

um ieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklam owych i innych znaków

n iezw iązan ych z ochroną parku kulturow ego, z w yjątkiem znaków

drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa

publicznego, z zastrzeżeniem artykułu 12 ustępu 1; składowania lub

m agazynow ania odpadów. W razie ograniczenia sposobu korzystania

z nieruchom ości na skutek ustanowienia powyższych zakazów i ograni­

czeń stosuje się odpowiednio przepisy artykułów 131-134 Ustawy z dnia

27 kw ietnia 2 0 0 1 roku prawo ochrony środowiska

.

C zw artą form ą ochrony są ustalenia ochrony w m iejscow ym planie

zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji

inw estycji celu publicznego, decyzji o w arunkach zabudowy, decyzji

o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lo­

kalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji

w zakresie lotniska u żytku publicznego. Zgodnie z artykułem 18 Ustawy

o ochronie ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się

przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospoda­

rowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania

przestrzennego województw, planu zagospodarowania przestrzennego

m orskich wód wewnętrznych, m orza terytorialnego i wyłącznej strefy

ekonomicznej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzen­

nego powiatu, strategii rozwoju gm in, studiów uwarunkowań i kierun ­

ków zagospodarowania przestrzennego gm in oraz miejscowych planów

zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji

inwestycji celu publicznego, decyzji o w arunkach zabudowy, decyzji

o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lo­

kalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji

w zakresie lotniska użytku publicznego.

surroundings; 2) other im m oveable a ss e ts included in the borough inventory o f m o n u m e n ts; 3) cultural parks. If a b o ro ug h has a p ro­ gra m m e for m o n u m e n t preservation in place, the provisions o fth a t pro g ram m e will be incorporated into a study o f planning conditions and directions for land d evelopm en t. Both the study and ultimately the planning s c h e m e determ in e - d e p e n d in g on the n e e d s - p ro ­ tective z o n e s for area s w h ere restrictions, prohibitions and ord ers reflecting the guidelines o f t h e p ro g ra m m e apply with a vie w to protecting the m o n u m e n ts located thereon. Decisions on locations o f public utility in vestm en ts, planning decision s, p e rm its for road c o n s tru c tio n s , d e cis io n s d e term in in g locations o f railroads and perm its to build public airports should provide for the p re s e rv a ­ tion o f in particular: l) im m o vab le a s s e t s listed in the register o f m o n u m e n ts and their su rrou n din gs, 2) other im m o v a b le historic a s s e ts listed in the borough inventory o f m o n u m e n ts . Pursuant to Art. 2 0 o f the M o n u m e n t Act, drafts o f and m od ification s to Voivod eship and local planning s c h e m e s need to be co-ordinated with the Voivodeship M o n u m en t Conservation Officer with resp ect to land d e v e lo p m e n t planning and zoning.

In su m m ary, it may s e e m that the law on m o n u m e n t preservation in Poland is regressing, and th erefore p ro p o sa ls to o v e r c o m e this regress should be d isc u ss e d . This con clu sion m ight be far-fetched, but there is no dou b t that the law on the preservation , care and m a n a g e m e n t o f cultural h eritage requires c h a n g e , in clu d in g in re sp e c t to historic m o n u m e n t s and to the s e p a ra te c a te g o ry o f historic m o n u m e n ts listed as World H eritage Sites. T h e existing solutions, it a p p ea rs , are insufficient.

T r a n s la te d f r o m t h e Po lish by Mo n i k a My s z k i e w i c z

En dnotes

1. D zienn ik U sta w in 2 0 0 3 , Vol. 1 6 2 en t r y 15 6 8 , a s a m e n d e d , h e r e in a ft e r ‘ M o n u m e n t Act'. S e e : h t t p : / / w w w . k o n g r e s k u l t u r y . p l / t i t l e , p i d , 4 9 2 . h t m l - p i 6 # p i 6 .

2. Official J o u r n a l С 83 o f M a r 3 0 , 2 0 1 0 .

3. R e g u la ti o n o f t h e M i n i s t e r o f Cu l t u r e d a t e d F e b r u a r y 9, 2 0 0 4 c o n c e r n i n g th e i n f o r m a ­ tion si gn to b e p l ac ed o n i m m o v e a b l e listed m o n u m e n t s (D zienn ik U sta w in 2 0 0 4 , Vol. 3 0 , e n t r y 259); R e g u la ti o n o f th e M i n i s t e r o f Cu l t u r e d a t e d Apr il 1, 2 0 0 4 c o n c e r n i n g r e w a r d s fo r d i s c o v e r i n g o r fi n d i n g a r c h a e o l o g i c a l m o n u m e n t s (D zie n n ik U s ta w in 2 0 0 4 , Vol. 7 1 , e n t r y 6 50 ); R e g u la ti o n o f t h e M in is te r o f Cu l t u r e d a t e d April 9, 2 0 0 4 c o n c e r n i n g t h e o r g a n i z a t i o n o f v o i v o d e s h i p s e r v i c e s fo r m o n u m e n t p r e s e r v a t i o n

W w ym ien ion ych koncepcjach, strategiach, analizach, planach

i studiach w szczególności: uwzględnia się krajowy program ochrony

zabytków i opieki nad zabytkami; określa się rozwiązania niezbędne

do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony

przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepsze­

go stanu, a także ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania

terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami.

Zgodnie z artykułem 146 Ustawy o ochronie w term inie 12 m iesięcy

od dnia wejścia w życie tej ustawy m inister był zobowiązany do opraco­

w ania krajowego program u ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Krajowy program powinien zostać przedłożony przez wspom nianego

m inistra Radzie M inistrów celem jego uchwalenia. Niestety w tym za­

kresie naczelne organy adm inistracji rządowej pozostają w stanie prze­

ciągającej się bezczynności10. Zgodnie z artykułem 19 Ustawy o ochronie

w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzenne­

go gm iny oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

uw zględnia się w szczególności ochronę: 1) zabytków nieruchom ych

w pisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nierucho­

mych, znajdujących się w gm innej ewidencji zabytków; 3) parków kul­

turowych. W przypadku gdy gm ina posiada gm inny program opieki

nad zabytkam i, ustalenia tego program u uw zględnia się w studium

i m iejscow ym planie zagospodarowania przestrzennego. W studium

ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej

obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniam i planu

ograniczenia, zakazy i nakazy mające na celu ochronę znajdujących się

na tym obszarze zabytków. W decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji

celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu

na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii

kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie

lotniska użytku publicznego uwzględnia się w szczególności ochronę: 1)

zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych

zabytków nieruchomych, znajdujących się w gm innej ewidencji zabyt­

ków. Stosownie do artykułu 20 Ustawy o ochronie projekty i zm iany

planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz m iejsco­

wego planu zagospodarowania przestrzennego podlegają uzgodnieniu

z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania za­

budowy i zagospodarowania terenu.

Reasum ując, nasuwa się pytanie, czy m ożna mówić o regresie ewolucji

system u prawa ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce, a w związku

{D z ien n ik U sta w in 2 0 0 4 , Vol. 75, en t r y 7 0 6 ) ; R e g u la ti o n o f t h e C o u n c il o f M i n i s t e r s d a t e d April 27, 2 0 0 4 c o n c e r n i n g t h e P oli sh A d v i s o r y C o m m i t t e e (D z ie n n ik U sta w in 2 0 0 4 , Vol. 1 0 2 , en t r y 1 0 6 6 ) , R e g u la ti o n o f t h e M i n i s te r o f Cu l t u r e d a t e d M a y t o , 2 0 0 4 c o n c e r n i n g m o n u m e n t pr e s e r v a t i o n e x p e r t s in th e M in is try o f Cu lt ur e (D ziennik U staw in 2 0 0 4 , Vol. 1 2 4 , en tr y 1 3 0 2 ) ; R eg u la tio n o f t h e M in is te r o f C ul tu re d a te d M a y 12, 2 0 0 4 on th e b a d g e o f th e M o n u m e n t C u s t o d i a n (D zien n ik U sta w in 2 0 0 4 , Vol. 1 2 4 , e n t r y 1 3 0 4 ) ; R e g u la t i o n o f t h e M i n i s t e r o f C u l t u r e d a t e d J u n e 9, 2 0 0 4 c o n c e r n i n g c o n s e r v a ­ tion, r es to r a ti o n an d c o n s t r u c t i o n w o r k s , c o n s e r v a t i o n a n d a r ch it ec tu r a l r e s e a r c h an d o t h e r t y p e s o f a ct iv it y o n listed m o n u m e n t s , a s well a s a r c h a e o l o g i c a l r e s e a r c h on a n d p r o s p e c t i o n fo r h i d d e n o r a b a n d o n e d m o v e a b l e m o n u m e n t s (D z ie n n ik U sta w in 2 0 0 4 , Vol. 1 5 0 , e n t r y 1 5 7 9 ) ; R e g u la t i o n o f t h e M i n i s t e r o f C u l t u r e d a t e d A u g u s t 25, 2 0 0 4 on t h e o r g a n i s a t i o n a n d m e t h o d s o f m o n u m e n t p r e s e r v a t i o n in c a s e o f a r m e d c o n fl i c t s o r cr is is s i t u a t i o n s (D zien n ik U sta w in 2 0 0 4 , Vol. 2 1 2 , en t r y 21 5 3 ); R e g u la ti o n o f t h e M i n i s t e r o f Cu l t u r e d a t e d J u n e 6, 2 0 0 5 c o n c e r n i n g p u r p o s e - s p e c i f i c f u n d i n g o f c o n s e r v a t i o n , re s t o r a t i o n o r c o n s t r u c t i o n w o r k s on li st ed m o n u m e n t s (D zien n ik U sta w in 2 0 0 5 , Vol. H 2, e n t r y 9 4 0 a s a m e n d e d ) . S e e : h t t p : / / w w w . k o n g r e s k u l t u r y . p l / title, p i d , 4 9 2 . h t m l - p i 7 # p i 7 .

4 . D zien n ik U sta w in 2 0 1 0 , vol. 2 4 3 , en t r y 1 6 2 3 (‘ Bu il di n g C o d e ’ ). T h e B u il d i n g C o d e s e t s 92 fo r th a pr i n c i p l e w h e r e b y its p r o v i s i o n s d o n o t infr ing e on s e p a r a t e r e g u l a t i o n s , e s ­ pe ci a lly t h e M o n u m e n t A c t with r e f e r e n c e to facil iti es a n d a r e a s l is t ed in t h e r e g i s t e r o f m o n u m e n t s o r c o v e r e d by c o n s e r v a t i o n s e r v i c e s ’ pr o te ct i o n p u r s u a n t to a r el ev an t p l a n n i n g s c h e m e (Art. 2 s e c t i o n 2. 3 o f t h e B u i l d i n g C o d e ).

5. D zien n ik U sta w in 2 0 0 3 , Vol. 8 0 e n t r y 71 7 , a s a m e n d e d .

6. T h e fo l lo w in g a g e n c i e s a r e r e s p o n s i b l e fo r m o n u m e n t p r o t e c t i o n : 1) t h e M i n i s t e r o f Cu lt ur e a n d N a t i o n a l H e r i t a g e , w h o s e o b l i g a t i o n s a nd a u t h o r i t y a r e p e r f o r m e d by th e G e n e r a l M o n u m e n t C o n s e r v a t i o n O ff i c e r ; 2) a V o i v o d e w h o s e o b l i g a t i o n s a n d a ut h o r it y are p e r f o r m e d by th e V o i v o d e s h i p M o n u m e n t C o n s e r v a t i o n O ffi ce r; (Art. 9 0 o f t h e M o n u m e n t Act ).

7. D zien n ik U sta w Vol. 85, e n t r y 53 9, a s a m e n d e d . 8. D zien n ik U sta w in 1 9 7 6 , Vol. 32 , e n t r i e s 1 9 0 a n d 19 1 . 9. D zien n ik U sta w in 2 0 0 8 , Vol. 25, e n t r y 1 5 0 a s a m e n d e d . 1 0 . S e e a l s o A r t s . 8 4 - 8 6 o f t h e M o n u m e n t Act .

z tym o tezach dotyczących jego przezwyciężenia. Wniosek taki byłby

zbyt daleko idący, ale niewątpliwie prawo ochrony, opieki i zarządzania

dziedzictwem kulturowym w ym aga w ielu zm ian, w tym także w zakre­

sie odnoszącym się do pomników historii i odrębnej kategorii: pomników

historii wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa. Dotychczasowe

rozwiązania są bowiem niewystarczające.

Przypisy

1. DzU z 200 3 r., nr 16 2, poz. 1568, z późn. zm. (dalej: Ustawa o ochronie), http://www.kon- greskultury.pl/title,pid,49 2.h tm l - pi6 #p i6 .

2. DzU UE С 83 z 30 .0 3.20 10 .

3. Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 9 lutego 2 0 0 4 r. w sprawie w zoru znaku infor­ macyjnego um ieszczonego na zabytkach nieruchom ych wpisanych do rejestru zabytków (DzU z 2 0 0 4 r„ nr 30, poz. 259), Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 1 kwietnia 20 0 4 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (DzU z 2 0 0 4 r., nr 71, poz. 650), Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 9 kwietnia 2 0 0 4 r. w sprawie organizacji wojew ódzkich urzędów ochrony zabytków (DzU z 2 0 0 4 r., nr 75, poz. 706), Rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 27 kwietnia 2 0 0 4 r. w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego (DzU z 2 0 0 4 r., nr 102, poz. 1066), Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 10 maja 2 0 0 4 r. w sprawie rzeczoznawców M inistra Kultury w zakresie opieki nad zabyt­ kam i (DzU z 2 0 0 4 r., nr 124, poz. 1302), Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 12 maja 2 0 0 4 r. w sprawie odznaki „Z a opiekę nad zabytkam i” (DzU z 2 0 0 4 r., nr 124, poz. 1304), Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 9 czerwca 2 0 0 4 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserw atorskich i archi­ tektonicznych, a także innych działań przy zabytku w pisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2 0 0 4 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 25 sierpnia 2 0 0 4 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2 0 0 4 r., nr 2 12, poz. 2153), Rozporządzenie M inistra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restaurator- skie i roboty budowlane przy zabytku w pisanym do rejestru zabytków (DzU z 2005 r., nr 112, poz. 940, z póź. zm.). http://www.kongreskultury.pl/title,pid,49 2.h tm l - pi7#pi7-4. DzU z 2010 r., nr 243, poz. 1623 (dalej: Ustawa o prawie). Zasadą wyrażoną w Ustawie o prawie

jest, iż jej przepisy nie naruszają przepisów odrębnych, a w szczególności przepisów Ustawy o ochronie - w odniesieniu do obiektów i obszarów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów i obszarów objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 2 ust. 2 pkt 3 Ustawy o prawie).

5. DzU z 2003 r., nr 80 poz. 717, z późn. zm.

6. Organami ochrony zabytków są: 1) m inister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w im ieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje generalny konserwator zabytków, 2) wojewoda, w im ieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje wojewódzki konserwator zabytków (art. 9 0 Ustawy o ochronie).

7. DzU nr 85, poz. 539, z późn. zm. 8. DzU z 1976 r., nr 32, poz. 190 i 191.

9. Tj.: DzU z 2 0 0 8 r., nr 25, poz. 150 z późn. zm. 10. Zob. także art. 8 4 -8 6 Ustawy o ochronie.