Finalizm biologiczny a problemy ontologiczne : perspektywa arystotelesowska

Alfredo Marcos

Finalizm biologiczny a problemy

ontologiczne : perspektywa

arystotelesowska

Człowiek w Kulturze 19, 357-388

Alfredo Marcos

Uniwersytet w Valladolid, Hiszpania

Finalizm biologiczny a problemy ontologiczne:

perspektywa arystotelesowska

Zarówno w biologii i technologii, jak też w naukach humanistycznych

i społecznych obecne jest wyjaśnianie naukowe w terminach funkcjo­

nalności. W ostatnich trzydziestu latach ubiegłego wieku zaintereso­

wanie dla studiów filozoficznych nad tymi pojęciami funkcjonalnymi

wyraźnie wzrosło. Sama materia sprawy wywołała ożywioną debatę.

Poniższa prezentacja ma na celu rozważenie następującego zagad­

nienia: Czy można w dziełach Arystotelesa znaleźć takie elementy,

które wzbogaciłyby dyskusje współczesne nad pojęciem funkcji? A jeśli

odpowiedź jest twierdząca, to jakie są te elementy? Aby odpowiedzieć

na te pytania, rozpocząłbym od odniesienia się do obecnego etapu tej

debaty. Nie oznacza to przeglądu zagadnień w sposób wyczerpujący,

a jedynie podkreślenie podstawowych punktów, odnośnie do których

idee Arystotelesa mogłyby nas zainteresować. Następnie przedstawię

kilka wskazówek, które pozwalają przypuszczać, że nasze poszuki­

wania mogą okazać się owocne, podobnie jak interesujące okażą się

określone części dzieła arystotelesowskiego, które z tej okazji trzeba

będzie przywoływać. Przede wszystkim eksponuje się obecnie dzieła,

w których Arystoteles rozwija refleksję na temat natury i możliwości

eksplikacyjnych przyczyn ostatecznych. Jednakże sam finalizm arysto-

telesowski bywał często źle interpretowany. Dlatego też należałoby

przed wykorzystaniem tych tekstów w aktualnej debacie skrytykować

interpretacje błędne, do których debata ta tradycyjnie nawiązywała.

Gdy tego dokonamy, będziemy w stanie uchwycić centralny wątek

zagadnienia. Pokażemy, w jaki sposób idee Arstotelesa mogą wzboga­

cić o b ec n e dyskusje n a różnych poziom ach: realizmu, redukcjonizmu, funkcjonalnej jedności, normatywności, siły perswazyjnej oraz możliwości teo rii jednoczącej ró ż n e funkcje. W ra m a ch p od su m o w an ia będziem y chcieli zdefiniow ać związki, jakie pojaw iają się w chwili obecnej m iędzy te o rią arystotelesow ską i teo ria m i w spółczesnym i.

1. Aktualny stan debaty filozoficznej

dotyczącej pojęcia „działania”

Począwszy od lat siedem dziesiątych d e b a ta filozoficzna n a te m a t sam ego pojęcia „d ziałan ia” i w yjaśnienia faktu d ziałan ia zyskała now e inspiracje i zain teresow anie. N ie u leg a w ątpliw ości, że należy zad ać sobie pytan ie, dlaczego ów fe n o m e n m iał m iejsce d o k ład n ie w tym m om encie. W ed łu g m n ie zm iany, jak ie d oko nały się w tym w łaśnie o k resie - o k resie przejścia od stanow iska H e m p la i N ag la do sta n o ­ w iska W rig h ta i C um m insa - p o siad ają pew ien w ym iar historyczny. Przypom nijm y, że klasyczna filozofia n au k i była p rz e d e w szystkim przed staw ian a jak o filozofia św iata fizycznego. C zęść p ro g ram u neo- pozytywizm u i k ieru nków pokrew nych (received view) zm ierzała do

unifikacji wszystkich n a u k em pirycznych w okół podstaw ow ej teo rii fizycznej. W tej perspektyw ie intelektualnej biologia była rozpatryw ana jako n au k a n iedojrzała, re d u k o w aln a do fizyki. J e d n ą z najw ażniej­ szych cech biologii, k tó ra n ajb ard ziej o d ró ż n ia tę n a u k ę od fizyki, jest korzystan ie z w yjaśnień funkcjonalnych. Przyznaw ano zazwyczaj, że w yjaśnienia tego typu zanikłyby o statec zn ie w m iarę jak biologia za m ie ra ła b y m e to d o lo g ic z n ie . W la ta c h sze śćd ziesiąty ch H e m p e l myślał jeszcze, że w arto ść w n au k a ch o języku funkcjonalnym jest czysto heurystyczna.

Z re sz tą sp ek tak u larn y rozwój biologii m olek ularn ej i m oleku larnej genetyki, począwszy od odkrycia struktury D N A (l’A D N), faworyzował

ideę, w edług k tó re j biologia w zięta jak o całość rozw ijała się w sensie redukcji d o biochem ii. O g ro m n a część m eto d , i to w każdym sensie, została w te n sposób przestaw iona z b a d a ń najbardziej tradycjonalnych typu n atu ralistyczneg o n a poszukiw ania biochem iczne. B iologow ie pośw ięcający się b a d a n io m n aturalistyczny m i ew olucjonistycznym

p o sia d a li z a te m w szelkie pow od y in te le k tu a ln e i m o ty w acje typ u socjologicznego d la przeciw staw ienia się dom inującym ten d en c jo m redukcjonistycznym . W tym sensie biologow ie ew olucjoniści o za in ­ teresow aniach filozoficznych, jak F rancisco A yala czy E rn st M ayr1, bronili od lat siedem dziesiątych idei au to n o m ii biologii jako nauki, k tó ra n ie pow inn a być uw ażana za n au k ę n ied o jrz ałą an i też za część n auki em pirycznej, k tó ra nie zo stała jeszcze zred u k o w an a d o fizyki. W ed łu g tych au to ró w biologia jest n a u k ą sam ą w sobie, n iezależn ą od fizyki, a b ęd ą c w pełn i zg odna z praw am i fizycznymi, jest o b d arzo n a m eto d o lo g ią całkow icie praw om ocną. W tym w zględzie w ypada przy­ pom nieć, że w yjaśnianie funkcjo n aln e trw ało i trw a jak o stosow ane w n au k ach biologicznych i n ie w ydaje się, aby biologow ie rozum ieli je w yłącznie w sensie heurystycznym . Sądzę, że te okoliczności tłum aczą, przynajm niej częściowo, dlaczego właśnie w latach siedem dziesiątych fi­ lozoficzna d e b a ta w okół fun kcjonalności n a b ra ła now ego rozm achu.

A rty k u ły o p u b lik o w a n e p rz ez L a rry ’eg o W rig h ta w 1973 ro k u i R o b e rta C u m m insa w 1975 ro k u są klasyczne i in spiru jące w tym względzie. K ażdy z tych au to ró w n a swój sposób i z filozoficznego p u n k tu w id zen ia p o d k re śla zn aczen ie, ja k ie p o sia d a ją w yjaśnienia funkcjo n aln e w biologii i nie tylko w biologii, ale rów nież w innych naukach i dyscyplinach technologicznych. O dw ołując się w tym m iejscu do p o d su m o w an ia F ran ç o ise Longy, m ożem y uznać, że począwszy od tych tekstó w i późniejszej dyskusji, utrw aliły się trzy w ielkie te o ­ rie funkcjonalności: te o ria d o b o ru (S E L ) - selekcjonistyczna, te o ria zam ie rze n ia (IN T ) - in tencjonalistyczna i te o ria system ow a (SY S) - system iczna. D w ie pierw sze sytuują się w perspektyw ie analiz W ri­ ghta; obie m ogą być uw ażane za etiologiczne te o rie funkcjonow ania. Innym i słowy, w yjaśniają on e, że funkcjonow anie jakiejś rzeczy jest

przyczyną jej istn ien ia i pozycji. W ed łu g SEL, gdy mówimy, że jakiś

byt p o siad a o k re ślo n ą funkcję (działanie), to chcem y pow iedzieć, że ta bytność istnieje czy też jest o b ec n a w określonym m iejscu, poniew aż z o stała wydzielona i jest zd o ln a do realizacji tej funkcji. IN T uznaje,

1 Obydwaj postulowali autonom ię biologii, szczególnie w kwestii legitymizacji pewnych typów wyjaśnień teleologicznych (por. na przykład, E. Mayr, Toward a N ew Philosophy o f Biology, Cambridge 1988, rozdz. I, 1: Is Biology an A u to n o m o u s Sci­ ence? i rozdz. I, 3: The M ultiple M eaning o f Teleology).

że racja, dla k tó re j jakiś byt istnieje czy też zn a jd u je się tam , gdzie jest po chodzi z faktu, że k to ś go tak utw orzył z intencją, aby p ełn ił

on o k re ślo n ą funkcję. W ydaje się, że S E L szczególnie stosu je się do dziedziny biologii, gdzie istnieje ew olucja p o p rzez selekcję n atu ra ln ą, podczas gdy IN T m a p rz e d e wszystkim zasto so w an ie w d zied zinie w ytw orów , z w yjątkiem je d n a k ż e n iek tó ry c h a rte fa k tó w lu b części artefaktów , k tó re są utw o rzone w w iększym sto pn iu p o p rzez selekcję niż p rzez kreację, i k tó re należałyby z a te m do dziedziny SEL. T rzecia te o ria (SY S) m a za p u n k t wyjścia idee C um m insa. W edług niego przy­ dzielenie funkcji jakiejś bytowości nie służy w yjaśnieniu jej istnienia czy jej pozycji, ale w yłącznie w yjaśnieniu fu nk cjo no w ania system u, k tó reg o ow a bytność jest częścią.

O becnie toczy się ożyw iona dyskusja dotycząca tych trzech w ielkich teorii, k tó re m ogą być przeciw staw iane, m odyfikow ane czy zestaw iane ze so b ą w najróżniejszy sposób. N ależało by z a te m określić n ajpierw p unkty istotne, w okół których toczy się ak tu aln a d eb ata.

P rzede wszystkim trzeb a przywołać kwestię realizmu funkcji. Inaczej m ówiąc, chodzi o to, aby rozstrzygnąć, czy funkcje są bytow ościam i fikcyjnymi i posiadają podstaw ę jedynie subiektywną, czy też przeciwnie - są to właściwości posiadające istnienie realne, obiektywne i niezależne od jakiegokolw iek pod m io tu myślącego. N ie należy pom ylić tej kwestii z p ro b lem e m redukcji. N aw et jeśli przyznam y, że funkcje po siad ają

istnienie realne, to i tak m ożem y dyskutow ać o możliwości czy niem oż­ liwości ich redukcji do jakiegoś typu właściwości czy dyspozycji.

P o n a d to , jak o że stru k tu ry są u tw o rz o n e z części u tw orzon ych rów nież z p ew nego typu stru k tu r, funkcje, ja k ie m o żn a przypisać organizm ow i czy artefaktow i, w ydają się rów nież przyjm ow ać m iędzy sobą relacje h ierarchiczne. W rezu ltacie chodzi o to, aby w iedzieć, czy ró ż n e teo rie , jak ie w chodzą w grę, praw idłow o odzw ierciedlają oczywistą złożoność funkcji (compositionnalité des fonctions).

P oza tym m usim y zdaw ać sobie spraw ę z tru d n ej kw estii norm atyw - ności (normativité) funkcji. W przeciw ieństw ie do tego co m a m iejsce

z innym i dyspozycjam i m usim y przyznać o k re ślo n ą fu nk cję jakiejś bytowości, naw et w sytuacji, gdy n ie w ypełnia tej funkcji lub w ypełnia ją źle. N ie pow iedziałoby się n a przykład o szkle, że jest przezroczyste, gdyby n ie przepuszczało św iatła, ale powiem y, że funkcja p rzed niej

szyby w sam o c h o d z ie p o le g a n a o c h ro n ie kiero w cy p rz e d p ę d e m p ow ietrza i n a m ożliw ości w idzenia, naw et wówczas, gdy jest o n a tak b ru d n a czy porysow ana, że n ie pozw ala w idzieć w okół. Przyznam y zatem , że p rz ed n ia szyba źle pełn i swoją funkcję, ale n ie przyznam y, że jest jej pozbaw iona.

Dyskusja dotyczy rów nież n atu ry wyjaśnień funkcjonalnych (explica­

tions fonctionnelles). W ychodząc z założenia, że są o n e zawsze używ ane

w biologii, i że w ydają się ko n ieczn e zarów no w n au k ach h um anistycz­ nych, jak i w dyscyplinach technologicznych, to w arto ść różnych teo rii funkcjonow ania zależy od tego, gdzie tkwi ich siła w yjaśniająca i jak ą korzyść poznaw czą n am o n e d ają o raz to, co faktycznie w yjaśniają.

O m aw ia się rów nież m ożliw ość rozw inięcia jed n o lite j te o rii funk­ cjonow ania (théorie unifié), k tó ra objęłaby fun kcjonow ania zarów no w dzied zinie biologii, jak też w d ziedzinie artefaktów .

W e d łu g m ojej oceny myśl A ry sto telesa pozw oli n a m w zbogacić w iedzę w kw estiach, k tó re powyżej w ym ieniłem . P rzed staw ię te ra z wskazówki, k tó re um ożliw ią u trzym anie takiego stanow iska.

2. Wskazania początkowe - teksty arystotelesowskie

M ów i się, że zachow ało się w ięcej tekstów A rystotelesa, pośw ięco­ nych biologii niż tekstów n a jakikolw iek inny tem at. B ytom ożywionym pośw ięcił o n całe godziny obserw acji, studiów , dyskusji i po głębionej refleksji. B ez w ą tp ien ia m am y tu do czynienia z pierw szą biologią naukow ą, ja k ą znam y. Jej zn a cze n ie je st oczywiste, gdy uw zględni się fakt, że jej podstaw ow e założenia, k tó re - czy to d o brze, czy źle z in te rp re to w a n e - stanow iły p rzez w ieki szkielet biologii arabskiej i zachodniej, i że n ie k tó re z tych odkryć są ak tu a ln e aż d o czasów nowożytnych. W swej k orespo ndencji D arw in nie szczędzi pochw ał dla tekstów A rystotelesa o biologii, pisze: „R zadko czytałem o rzeczach tak in teresujących”2. P rzez całe swoje życie m yśliciel grecki pośw ięcał się z p asją studiow aniu bytów ożywionych. Byłoby w ięc dziw ne, aby jego

2 List do Williama Ogle (22 lutego 1882). Na ten tem at por. A. Gotthelf, Darwin on Aristotle, “Journal of the History of Biology”, 32, 1999, ss. 3-30.

dzieło o pierw szorzędnym znaczeniu w dziedzin ie biologii, p o d o b n ie jak w dziedzin ie filozofii, nie m iało n am przynieść nic in teresu jąceg o w kw estii dyskusji o funkcjach.

W iem y zresztą, że ta dyskusja m a b ard zo ścisłe p ow iązania z te o rią wyjaśniania. W spółczesny przebieg d ebaty na tem at funkcji rozpoczyna się w raz z te o rią H e m p la n a te m a t w yjaśniania; te o ria ta usiłu je być n a tyle ogólna, aby m ogła dotyczyć naw et w yjaśniania teleologicznego czy funkcjonalnego. W tym sensie A rystoteles jest rów nież au to re m tak ieg o p o w iązan ia te m a tó w i p rz e p ra c o w a n ia w tym d u ch u swej w łasnej te o rii w yjaśniania. D la te g o też sam H e m p e l uw aża siebie za sp ad k o b iercę A rysto telesa. W teo rii u zn a je zatem , że wyjaśnić to p rz ed e w szystkim u k azać przyczyny tego, co zam ierza się wyjaśnić. Z asto so w a ł zaś swą te o rię w sp o só b szczególny d o bytów ożyw io­ nych. W ed łu g niego w yjaśnienie cechy specyficznej (differentia) bytu ożyw ionego, czy to anatom icznej, czy behaw ioraln ej, sp ro w ad za się do odkrycia i u k az an ia jej przyczyn. U w aża, że w yjaśnienie stan ie się k o m p le tn e wówczas, gdy ujaw ni się w szystkie przyczyny, to znaczy przyczyny m ateria ln e , spraw cze, fo rm a ln e i celow e (z uwagi n a co); inaczej m ów iąc, ujaw ni się funkcję owej b ad a n ej cechy. I co więcej - sugeruje, że spośród wszystkich przyczyn najważniejsza dla wyjaśnienia jest przyczyna celowa. A rystoteles pisze: „P o n ad to zauw ażam y w iększą ilość przyczyn, k tó re b io rą u d ział w pow staw aniu rzeczy n atu ralny ch, np. przyczynę celow ą i przyczynę spraw czą; dlateg o należy jeszcze te rzeczy określić, m ianow icie, k tó ra z nich jest pierw sza, a k tó ra druga. Z d a je się, że pierw sza jest ta przyczyna, k tó rą zow iem y celow ą. O n a bow iem jest „racją logiczną”, a racja logiczna stanow i p u n k t wyjścia zarów no w dziełach sztuki, jak i w tw orach N a tu ry ”3.

A rystoteles stosuje do bytów ożywionych w yjaśnianie przyczynowe, k tó reg o ele m e n te m głównym jest w istocie w yjaśnianie funkcjonalne. M ów iąc bardziej precyzyjnie, usiłu je wyjaśnić w te n sposób ich rozwój, ich części o raz ich zachow anie. Jed n a k że, jak m ożem y to obserw ow ać, schem at czterech przyczyn jest w tym sam ym sto pn iu możliwy do za­

3 Arystoteles, O częściach zwierząt 639b 10-16.Teksty arystotelesowskie cytowane są przez A. M arcosa według Belles Lettres, z wyjątkiem E tyki N ikom achejskiej i M e ­ tafizyki (tłumaczenie Vrin). W tłumaczeniu polskim cytujemy je według: Arystoteles, D zieła wszystkie, Warszawa 1990-2001 [przyp. tłumacza].

stosow ania w obec artefaktów . P o n a d to m o d elem czy p arad y g m atem zastosow anym przez A ry sto telesa w celu w yjaśnienia, n a czym p o le ­ gają cztery przyczyny, jest artefak t. W w ielu m iejscach swego dzieła A ry sto teles przyznaje, że sch e m a t w yjaśniający w ażny d la jed n y ch przed m io tó w m usi być w ażny rów nież dla innych. N a pierw szy rzu t o k a w ydaw ałby się z a te m bliski w spółczesnej in tencji op raco w an ia jed n o lite j teo rii funkcji, w ażnej rów nie d o b rz e dla bytów ożywionych, co d la artefaktów . T o p rz ek o n an ie zd aje się być jeszcze w zm ocnione przez arystotelesow ską klasyfikację nau k. C hodzi o p od ział wielowy­ m iarow y, k tó ry klasyfikuje n auki w edług pó ł tu zin a kryteriów , w śród których znajduje się kryterium przyczynowości. K ażde kryterium tworzy je d n ą grupę. G d y d o k o n u je się klasyfikacji w edług typów przyczyno- wości, to w iedza techniczna i n au k i przyrodnicze pojaw iają się w tej sam ej g ru p ie z etyką i polityką i o kazują się o d sep a ro w an e od teologii i m atem atyki. P o d o b n ie, przy zastosow aniu tej zasady, zarów no n auki przyrodnicze i społeczne, jak dyscypliny techno log iczne są w ydzielone przez te n sam typ przyczynowości. P e te r M cL aughlin stw ierdził naw et, że „intuicyjne p o jęcie funkcji i to, co o n e w yjaśniają, jest z g ru n tu arystotelesow skie”4.

M o żn a by w szakże o d pow iedzieć, że te w sk azania zaw sze były obecne. O d d aw na A ry sto teles był jedny m z n ajbard ziej czytanych i kom entow anych autorów . W ydaje się zatem , że now oczesna n au k a u jrza ła św iatło d zien n e d o k ład n ie w tedy, gdy p ojęcie przyczynowości oddzieliło się bądź przeciw staw iło pojęciu A rystotelesa. W tej sytuacji rodzi się pytanie: dlaczego dziś należałoby zw rócić się znow u ku te k ­ stom arystotelesow skim ? W ed łu g m n ie dlateg o , że myśl A rysto telesa jest obecn ie p rz ed m io te m nowych pogłębionych bad ań , k tó re dotyczą w prost interpretacji, jak ą n adajem y jego pojęciu przyczyny celowej. T o współczesne, nowe przestudiow anie A rystotelesa sprowokow ane zostało przez analizę jego pism biologicznych; stąd w zięło swoją inspirację i w znow ienie zain teresow ania. W ielkie tłu m aczen ia P ie rre L ou isa dla

Les Belles Lettres rozpoczęły się w 1956 r., tłu m aczen ia A. L. P eck a dla

Loeb Classical Library pow stały w latach 60., tłu m aczen ia D . B alm e’a dla Oxfords Clarendon Aristotle Series p o ch o d zą z lat 70., a w ięc z cza­

sów, gdy D. Lanza i M. Vegetti tłumaczyli dzieła biologiczne na język

włoski. Trzeba było jednak doczekać aż lat 90., aby tłumaczenia dzieł

biologicznych Arystotelesa zostały opublikowane na język hiszpański.

Niezależnie od tych prac obserwujemy również w ostatnich trzydziestu

latach zainteresowanie lekturą i nową interpretacją tych tekstów przez

niektórych badaczy europejskich i amerykańskich, jak na przykład Da-

vida Balme’a, Marjorie Grene, Geofreya Lioyda, Martha Nussbauma,

Jamesa Lennoxa, Allana Gotthelfa, Pierre Pellegrina, Wolfganga Kul-

lmana. Ponieważ dla Arystotelesa substancjami par excellence są byty

żyjące, to ta nowa lektura dzieł biologicznych doprowadziła w istocie

do tego, że zaczęła ona dotyczyć wszystkich dzieł arystotelesowskich,

w takich dziedzinach jak metafizyka, etyka i filozofia nauki. „Biologia

Arystotelesa - przyznaje M. Grene - może stać się kamieniem węgiel­

nym dla jego metafizyki i dla jego logiki, a w istocie - dla całej jego

filozofii”5. W tym miejscu możliwe jest zacytowanie jedynie niektórych

nowych koncepcji dotyczących owej relektury dzieła Arystotelesa6. Nie

mogę też ograniczyć się do zacytowania jakiejś jednej tylko pozycji,

gdyż ma ona znaczenie jedynie w całości debaty na temat funkcji. Da­

vid Balme i inni przedstawili na przykład przekonujące argumenty za

nową interpretacją formy (eidos) jako zasady indywidualnej i rodzaju

się obecnie w sytuacji sprzyjającej reinterpretacji pojęć arystotelesow-

skich, analizowanych z innego punktu widzenia, ale po to, aby użyć

ich w dzisiejszej debacie7. Gdy chodzi o pojęcia celowościowe, które

5 M. Grene, A Portrait o f Aristotle, London 1963, s. 32.

6 Odwołuję się do G otthelf (ed.), Aristotle on N ature and Living Things, Pitts­ burgh 1985; A. G otthelf, J. Lennox (eds.), Philosophical Issues in Aristotle’s Biology, Cambridge 1987; D. Devereux, P. Pellegrin (eds.), Biologie, Logique et M étaphisique chez Aristote, Paris 1990; A. Marcos, Aristoteles y otros animals. Una lectura filosó- fica de la biologia aristotélica, Barcelona 1996; J. Lennox, Aristotle’s Philosophy o f

Biology, Cambridge 2001.

7 Zob. w tym sensie, A. Marcos, The Tension Between A ristotle’s Theories and Uses o f M etaphor, “Studies in History and Philosophy of Science”, (28) 1997, ss. 123-139; A. Marcos, Aristotelian Perspectives fo r Post-M odern Reason, “Epistem o­ logia. A n Italian Journal for the Philosophy of Science”, vol. XXIV, (1) 2001, ss. 83-110; A. Marcos, Towards a science o f the individual: The Aristotelian search fo r scientific know ledge o f individual entities, “Studies in History and Philosophy of Science”, (35) 2004, ss. 73-89.

nas w pierw szym rzędzie in tere su ją , zm iany in terp re tacy jn e rów nież zaistniały w ich zespole. W tej kw estii Ja m e s L en n o x stw ierdza:

„N ow oczesna biologia rozw ija się w niezbyt sprzyjającym jej k o n ­ tek ście filozofii c h rześc ijań sk o -k artre zjań sk iej; b ez w ład n eg o ciała m aterialn eg o i aktywnej, n iem aterialn ej duszy, z celowościowym wyja­ śnianiem zakorzen ion ym w teologii n a tu ra ln e j [...] B iologia A ry sto te­ lesa, przeciw nie, rozkw itła w całkiem innym filozoficznym środow isku. Z w ierzęta zło żo n e są z m aterii i form y - dusze są prostym i fo rm ami (czytaj „zd oln o ściam i fu n k c jo n a ln y m i” ) ciał ożyw ionych. T e le o lo - gia A ry sto telesa jest o sad z o n a n a ro zp o zn an iu tych ciał ożywionych i s tru k tu r, ja k ie p o sia d a ją o ra z rozw oju, jak ieg o d o k o n u ją celem sp ełn ien ia funkcji jak ie n a k ła d a życie zw ierzęcia. W te n sposó b d aje on pierw szeństw o w w yjaśnianiu funkcji, gdy d o m ag a się, aby p ełn e biologiczne w yjaśnienie k oniecznie i szczegółow o uw zględniało m a ­ te ria ln ą bazę dla funkcji”8.

In te rp re ta c ja , jak ą p ro p o n u je L enox, um ieszcza arystotelesow ską teleolo gię b ard zo blisko ra m w spółczesnej debaty. W p row adzenie idei A rystotelesa do dyskusji dotyczącej funkcji n ie było k o m p letn e, p o n ie­ waż po no w ne odczytanie A rystotelesa, o k tórym m ówię, i w spółczesna d e b a ta n a te m a t funkcji były chronologicznie rów noczesne. O becn ie okoliczności są sprzyjające d la u zg o d n ien ia tych dw óch kieru n k ó w poszukiw ań filozoficznych.

G łów ne teksty A rystotelesa, k tó re w ra m ach tej d eb a ty n a te m a t funkcji m ogą nas zainteresow ać, znajd u ją się w następ ujących m iej­ scach:

1) w k siędze I, O częściach zwierząt, gdzie A ry sto teles zam ieszcza og ó ln e w p ro w ad zen ie do swojej biologii. Z a w ie ra o n a rozw ażan ia m etodolo giczn e dotyczące przydatności w yjaśniania fu nk cjo nalneg o;

2) w księdze II, rozdz. 8, Fizyki, gdzie A rystoteles po dejm uje w prost z ag ad n ien ie przyczyny spraw czej;

3) w tra k ta c ie O ruchu zwierząt, gdzie poszu ku je ogólnego wyja­ śnienia ruch u zw ierząt. C hodzi głów nie o w yjaśnienie typu celow o- ściowego;

4) w księgach II, III i IV tra k ta tu O częściach zwierząt, gdzie p rz e d ­

staw ia liczne w yjaśnienia funkcjo n aln e części zw ierząt;

5) w tra k ta c ie O rodzeniu się zwierząt. W tym tra k ta c ie m o żn a

znaleźć w yjaśnienia fu nkcjo n aln e dotyczące tych części, k tó re u czest­ niczą w re p ro d u k cji zw ierząt. R ozd ział 3 księgi IV jest interesujący z tego w zględu, gdyż ta m w łaśnie rozw aża w sposób szczególny cechy zw ierząt, k tó re nie tłu m aczą się przyczyną celow ą, k tó re n ie p osiad ają w yjaśnienia funkcjonalnego, a którym u siłuje p rzyporządkow ać inny typ w yjaśnienia;

6) w tra k ta c ie O duszy, gdzie a u to r m ów i o duszy, k tó ra jest fo rm ą

i rów nież celem bytu żyjącego;

7) w tych frag m en tach księgi I Etyki nikomachejskiej, gdzie m ówi

w yraźnie o funkcjonow aniu (ergon) bytu ludzkiego i rów nież innych

bytów żyjących;

8) w niektórych frag m en tach księgi I i księgi V Metafizyki, gdzie przedstaw ia te o rię czterech przyczyn.

Je d n a k p rz ed sk o n fro n to w an iem tych tek stó w z ak tu aln ą d e b a tą należy p o d d ać krytyce n ie k tó re ich b łęd n e in terp re tacje, a sp ró b o ­ wać uw ypuklić inne, k tó re w ydają się n a m w chwili ob ecn ej bardziej popraw ne.

3. Teleologia arystotelesowska (źle) zinterpretowana

W yjaśnianie teleolo giczne czy w yjaśnianie p rzez przyczyny celow e jest e le m e n te m centraln y m biologii A rystotelesa. E le m e n t te n używ a­ ny jest p rz e d e w szystkim w n astępujących k o n tek stac h : aby wyjaśnić ontologiczny p ro ces form ow ania się bytu żyjącego, jego organizacji m orfologicznej i fizjologicznej i d la w yjaśnienia jego zachow ania się. K toś, k to b a d a dzieła z zak resu biologii z perspektyw y n au ki w sp ół­ czesnej, m usiałby przypisyw ać raczej w yjaśnianiu teleo lo g iczn e m u funkcji instrum entalnej. W te n sposób części zw ierząt, ich pow staw anie i d ziałan ie byłyby jed ynie tak zorganizow ane jakby były u tw o rzo n e w o kreślo n y m celu. W yjaśnien ia w te rm in a c h przyczyny spraw czej i m aterialn ej, jak ie A rystoteles m ógł zapropo no w ać, n ie byłyby zawsze zadow alające an i k o m p letn e. D lateg o też i o n był zm uszony uznaw ać,

naw et w sposób tymczasowy, te przyczyny jako „w yjaśnienia n a ta k ” . W ed łu g reguły ogólnej takiej in te rp re ta c ji towarzyszy p rzek o n an ie, zgodnie z którym k ażd e w yjaśnienie teleologiczn e b ęd zie m ogło być, w jakim ś m om encie, zred u k o w an e do w yjaśnienia odw ołującego się do przyczyny spraw czej i m aterialn ej.

D la A ry sto telesa rozw ój organ izm u jest aktualizacją jego formy. P raw d ą jest zatem , że im plikuje to uczynnienie elem en tó w i ak tu ali­ zację podstaw ow ych w ładz. Je d n a k ż e A ry sto teles uw aża, że rozwój bytu żyjącego n ie sprow adza się d o teg o:

„N iektórzy sądzą, że przyczyną odżyw iania i w zrostu jest n a tu ra ognia, bo o n je d e n spo śró d ciał czy pierw iastków sam siebie żywi i p o ­ większa; dla tej to w łaśnie przyczyny m ógłby k to ś przypuszczać, że on to spełnia w zm iankow ane funkcje w roślinach i zw ierzętach. W rzeczy­ wistości jed n ak jest on tylko „przyczyną w spółczynną”, a n ie przyczyną w pełnym tego słow a znaczeniu. T ą o sta tn ią jest raczej dusza. O gień ro śn ie w nieskończoność tak długo, jak długo istnieje m a te ria ł palny. N a to m iast w e wszystkich tw o rach n atu ry istnieje gran ica i p ro p o rcja, k tó re określają ich wielkość i wzrost. T akie zachow anie wskazuje jed nak n a duszę, a n ie n a ogień; n a fo rm ę raczej niż n a m a te rię ”9.

W O rodzeniu się zwierząt, m o żn a n a p o tk ać p o d o b n e sp o strzeże­ nie dotyczące niew ystarczalności ognia d la w yjaśniania p o ch o d zen ia w o g ó le 10. P o ję ciem -k lu cz em w tym tek ście je st p o jęcie przyczyny towarzyszącej. Przyczyna celow a n ie jest re d u k o w aln a do d ziałan ia elem en tów , ale o b ie przyczyny są przyczynam i pow staw ania, odży­ w iania się, w zrostu czy zachow ania się i ogólnie - funkcji i budow y organizm ów . K o n ieczn e jest u w zględnienie je d n o cz eśn ie asp ek tów celowych, form alnych, spraw czych i m aterialnych bytu żyjącego, aby m óc go wyjaśnić, gdyż praw dziw ą przyczyną jest su b stan cja, k tó ra zaw iera niero zerw aln ie wszystkie te aspekty.

Zważywszy n a n iere d u k o w aln o ść przyczyny celow ej do m aterii, m o żn a zrozum ieć, że A ry sto teles b ro n i pew nej o d m iany teleolog ii

witalistycznej, psychologistycznej, eksternalistycznej [zew nętrznej] czy

esencjalnej. S tąd G o tth e lf przyznaje: „A rystotelesow ska teleo lo gia nie 9 Arystoteles, O duszy 416a 10-19.

jest w rzeczywisto

ci ani witalistyczna i mistyczna, ani „gdyby nawet”

mechanistyczna”11. Przebadajmy wi

c te mo

liwo

ci.

Teksty witalistyczne ujmuj

przyczyn

celow

jako element nie­

materialny, nowy i dziwny, który dorzucony do innych, kierowa

by

rozwojem bytu

yj

cego i jego dzia

aniami12. Jednak

e Arystoteles

w

adnym momencie nie czyni odniesie

do cz

ci niematerialnych

ani do „fluidów” czy te

„si

” specjalnych. Byty

yj

ce s

zbudowane

z wody, ognia, powietrza i ziemi. S

poddane dzia

aniu ciep

a i zimna,

sucho

ci i wilgoci. Dusza nie jest elementem dodanym, jest to sam byt

ż

yj

cy - pneum a13, a to, co mog

oby najbardziej przypomina

zasad

tego rodzaju, jest po prostu gor

cym powietrzem14.

Interpretacja

e organizacja teleologicz-

na bytów

yj

cych wymaga, aby obecny by

duch, który w

ada swymi

cz

ciami i swoim post

powaniem15. Tak jak artysta, duch ten bada

by

poszukiwane cele i przyporz

dkowywa

by

rodki. Duch móg

by by

obecny w ka

dym bycie

yj

cym albo w naturze w ogóle, albo nawet

i poza ni

. S

zatem mo

liwe ró

ne wersje tego typu opracowa

.

Obecnie przeprowadz

analiz

tego, co jest dla nich wspólne, to zna­

czy postawione wymaganie

wiadomo

ci celów, aby przyczyna celowa

dzia

a

a.

Tak jak zasugerowali

my, analogia mi

dzy sztuk

i natur

, tak

cz

sto stosowana przez Arystotelesa, daje asumpt dla tego typu in­

terpretacji. Przy czym Arystoteles nie zamierza przenosi

wszystkich

rysów i sk

adników z jednej dziedziny do drugiej, ale jedynie niektóre.

W dzia

aniu ludzkim, a zw

aszcza w tworzeniu artefaktów, istnieje

przewidywanie oczekiwanych celów, podobnie jak rozwa

anie do­

tycz

ce

rodków. Jednak

e Arystoteles stara si

dok

adnie ujawni

12 Krytykę tekstów witalistycznych można przeczytać w: D. Balme, Teleology and Necessity, w: A. G otthelf, J. Lennox (eds.), Philosophical Issues in A ristotle’s Biology, Cambridge 1987, s. 279.

13 Zob. Arystoteles, O duszy, II, 1.

14 Arystoteles, O pow staw aniu i niszczeniu, 736a 1.

15 W kwestii odniesień do tego typu interpretacji, por. A. Gotthelf, A ristotle’s Conception o f F inal Causality, w: A. Gotthelf, J. Lennox (eds.), Philosophical Issues in A ristotle’s Biology, Cambridge 1987, s. 227, n. 52.

to, że byty żyjące, nawet bez tej świadomości celów i bez zaistnienia

potrzeby i deliberacji środków, układają się i postępują stosownie do

celów. Arystoteles przypuszcza, że gdyby domy budowały się w sposób

naturalny, to niezależnie od swego kształtowania się, naśladowałyby

ten sam proces, jaki przeprowadza architekt, który je buduje, ale

oczywiście, bez przewidywania i deliberacji środków.

Najbardziej kuszące w tym typie analizy psychologistycznej jest to,

że uchyla ona zarzut „przyszłości” celu. Sednem tego zarzutu jest to, że

cel nie może działać jako przyczyna, gdyż nie jest on obecny, gdy ma

miejsce skutek, ale istnieje w przyszłości, nawet jeśli nigdy nie zaistnieje.

Jednakże problem może być rozwiązany bez zakładania konieczności,

aby istniał duch świadomy celu. W przypadku bytów żyjących substancja

jest obecna ze swą własną potencjalnością dokładnie od początku owego

rozwoju i rozwija się w sensie swej realizacji całościowej. Przeciwnie

zaś w przypadku artefaktu - pojawia się on w jednostkowym procesie

konstrukcji skończonej. Właśnie dlatego, w tym drugim przypadku, cel

musi być obecny w duchu twórcy, podczas gdy w pierwszym przypadku

jest on obecny w samym rozwijającym się bycie żyjącym. W tym wła­

śnie kontekście dyskusji należy odczytywać słowa Petera McLaughlina

na temat tego, że to, co najważniejsze w debacie na temat teleologii

„miało bardzo niewiele wspólnego z przyczynowaniem wcześniejszym.

Realnym problemem zawsze był holizm”16.

Podejście eksternalistyczne umieszcza cel na zewnątrz żyjącego

indywiduum w taki sposób, że jego zorganizowanie i postępowanie

służyłoby dobru gatunku albo innemu bytowi żyjącemu, a w dalszej

perspektywie - funkcjonowaniu natury w jej całości bądź bytnościom

zewnętrznym wobec natury. U Arystotelesa nie znajduje się żadna

podstawa tekstowa dla interpretacji platońskiej, która umieszczałaby

dobro organizmów na zewnątrz natury. Bóg arystotelesowski, nie­

ruchoma przyczyna ruchu, nie ma poznania świata, a porusza przez

przyciąganie, jako cel, wyłącznie sfery niebieskie, ale w żadnym razie

nie byty świata podksiężycowego. Nie jest zatem możliwe przypisywanie

kontroli nad bytami żyjącymi naturze w jej ogólności. U Arystotelesa

natura nie jest bytnością w sobie, lecz po prostu ogółem wszystkich

bytów natury, to znaczy tego wszystkiego, co posiada w sobie samym

zasadę zmiany. Nie należy sądzić, że wszelki ruch pozostaje na usługach

łańcucha celów, których jedynym zadaniem byłoby funkcjonowanie

natury w jej ogólności. Elementy dziedziny podksiężycowej, która

jest dziedziną teleologii naturalnej, „powietrze, ziemia, ogień i woda

- według Balme’a - działają teleologicznie tylko wówczas, gdy są

częścią żyjącego ciała; poza nim (na przykład gdy nastąpi ulewa) nie

ma przyczyny celowej działającej na nie”17. Nawet z punktu widzenia

teorii selekcjonistycznej (doboru) SEL należy przyznać, że w okre­

ślonych warunkach części nieorganiczne organizmu mogą spełniać

funkcje: „Etiologiczna teoria funkcji - według Jeana Gayona - może

rzeczywiście odwoływać się do elementarnych cząsteczek materialnych,

takich jak tlen, pod warunkiem wyjaśnienia, jakie znaczenie ma „tlen”

w jakimś typie organizmów”18.

Arystoteles przyznaje, że celowość naturalna występuje tylko u zwie­

rząt i, choć mniej wyraźnie19, u roślin. Zeus za to, „czyni deszcz nie po

to, aby podwyższyć zbiory, ale z konieczności”20. Zaćmienia, jak można

przeczytać w

przedmiotów ciężkich czy lekkich może być wyjaśniony wyłącznie z uwa­

gi na ich skład materialny, ich pozycję i siły, jakie je przemieszczają22.

Teleologia naturalna istnieje tylko wśród bytów żyjących i wśród nich

rozwój, organizacja i postępowanie daje się wyjaśnić, ponieważ „tak

jest lepiej, lecz nie absolutnie, ale relatywnie do substancji każdej

rzeczy”23. Tłumaczy się to tym, że tylko byty żyjące są substancjami

indywidualnymi, zorganizowanymi z uwagi na zachowanie tej jedności

i indywidualności.

Istnieją jednak pewne teksty niespójne. Na przykład, w O częściach

17 D. Balme, Teleology and Necessity, w: A. Gotthelf, J. Lennox (eds.), P hilo­ sophical Issues in A ristotle’s Biology, Cambridge 1987, s. 277.

18 J. Gayon, H a s oxygen a fu n ctio n in organisms?, ISHPSSB 2005 M eeting in G uelph.

19 Arystoteles Fizyka 199b 9. 20 Tamże, 198b 18.

21 Arystoteles, M etafizyka 1044b 12.

22 Arystoteles, A nalityki wtóre 95a 1-2; Fizyka 200a 1-5. 23 Arystoteles, Fizyka 198b 7-8.

u niek tórych rekinów i delfinów o ch ro n ą, ja k ą zapew nia o n innym zw ierzętom , ogran iczając ilość pożyw ienia ja k ą m oże pochwycić:

„N atu ra, jak się zdaje, tak je u organ izo w ała nie tylko dlateg o, aby zachow ać przy życiu in n e zw ierzęta, bo o b ró t n a plecy o p ó źn ia ru ch i pozw ala innym rybom uciec p rzed nim i (wszystkie teg o rodzaju zw ie­ rz ęta żywią się m ięsem żywym), lecz także, aby o n e sam e w odżyw ianiu się nie ulegały o b żarstw u”24.

B alm e25 w k om en tarzu, jaki poświęca tym kilku zdaniom , podkreśla, że niew łaściw e w yjaśnienie teleologiczne za m ie n io n e zo staje w sposób ironiczny przez in n e - właściwe: um iejscow ienie pyska pozw ala raczej u n ik n ą ć zw ierzęciu p rz e je d z e n ia niż za p e w n ie n ia o c h ro n y innym zw ierzętom .

W drugim tekście problem atyzującym , rów nież biologicznym , O p o ­

ruszaniu się przestrzennym zwierząt, A rystoteles przyjm uje zasad ę, że

„ N a tu ra n ie tworzy niczego n a p ró ż n o ”26. Z a sa d a ta pojaw ia się w ró ż ­ nych u jęciach 27. W w iększości przypadków przyjęcie tej reguły służy u zasad n ien iu faktu u n ik an ia nad m iernych wyjaśnień. W niektórych tek stac h A ry sto teles p o d k re śla odstępstw a od tej zasady28, a w innych czyni ro z ró żn ien ie pom iędzy bytam i, k tó re sam e d ziałają z uw agi na cel, a bytam i, k tó re z k o nieczno ści po w iązan e są z innym i bytam i przyporządkow anym i do celu 29. M o żn a w ięc uznać, p atrz ąc zaw sze z p u n k tu w idzenia selekcji n atu ra ln ej, że w łaściw ości bytów żyjących albo p e łn ią ja k ą ś fu n k cję, albo są g en e ty c zn ie zw iązan e z ta k imi właściw ościam i, k tó re służą jakiejś funkcji, albo m ają skło nn ość do zanikania, jak n a przykład w p rzypadku p igm entu czy w zroku u bytów żyjących w środow isku pozbaw ionym światła.

24 Arystoteles, O częściach zwierząt 696b 26-31.

25 D. Balme, Teleology a n d Necessity, w: A. Gotthelf, J. Lennox (eds.), P hilo­ sophical Issues in A ristotle’s Biology, Cambridge 1987, s. 278-9.

26 Arystoteles, O poruszaniu się przestrzennym zwierząt 704b 15-17.

27 W następujących dziełach Arystotelesa: O niebie 271a 33, 291b 13; O duszy 432b 21 (gdzie wskazuje na wyjątki), 434 a 31; K rótkie rozprawy psychologiczno- biologiczne 476a 14; O częściach zwierząt 658a 8, 661b 23, 691b 4, 694a 15, 695b 19; O rodzeniu się zwierząt 739b 19, 741b 4, 744a 36, 788b 21; O poruszaniu się przestrzennym zwierząt 708a 9, 711a 18; Polityka 1253a 9, 1256b 20.

28 Arystoteles, O duszy 432b 21. 29 Tamże, 434a 31-32.

Ale ten fragment O

nas szczególnie z uwagi na klarowne wyjaśnienie, jakie daje odnośnie do

obszaru zastosowania rozważanej zasady. Nie chodzi bowiem o ogólne

dobro natury ani nawet o ogólną ważność teleologii:

„Otóż jednym z tych założeń jest zasada: Natura nie tworzy niczego

na próżno, lecz zawsze jedynie to, co jest najlepsze, mając na uwadze

naturalną organizację każdego rodzaju zwierzęcia. Konsekwentnie, jeśli

jest lepiej tak raczej niż inaczej, to właśnie to znajduje się w rzeczach

naturalnych”30. A zatem to, co działa dla dobra każdego zwierzęcia,

w granicach tego co jest możliwe, to znaczy w warunkach gdy jego

życie trwa, jest zgodne z naturą.

Inny fragment, który zwykle cytuje się w tym samym sensie, znaj­

duje się w Polityce. Można w niej przeczytać, „że rośliny są zrobione

dla zwierząt, a zwierzęta dla człowieka”31. Balme32 wątpi w znaczenie

tego tekstu dla badania teleologii naturalnej, ponieważ odwołuje się

on do kontekstu obcego biologii. W tym fragmencie Arystoteles usiłuje

uzasadnić używanie zwierząt przez człowieka. Wpisuje się on zatem

w kontekst „polityki”, a nie biologii. Martha Nussbaum33 również przyj­

muje taką interpretację i dodaje, że ten fragment jest wprowadzeniem,

które nie zawiera treści teoretycznych, lecz podkreśla antropologiczny

punkt widzenia jako oczywisty. Zresztą, są i inne teksty podążające

w kierunku przeciwnym, w kierunku cech właściwych naturze34.

Bez wątpienia jednak najbardziej rozpowszechnioną interpretacją

teleologii arystotelesowskiej jest ta, którą nazwaliśmy esencjalistyczną.

Według niej przyczyną celową powstawania i rozwoju zwierząt jest

forma gatunkowa, która jest tożsama z istotą. W tej perspektywie ob­

serwujemy indywidualne byty żywe, które działają i rozwijają się raczej

dla dobra własnego rodzaju niż dla siebie samych. Według stanowiska

Balme’a, powstawanie nie jest po to, aby zachować gatunek, ale po­

wstawanie wynika z dążenia do podtrzymania formy indywidualnej.

30 Arystoteles, O poruszaniu się przestrzennym zwierząt 704b 15-17. 31 Arystoteles, Polityka 1256b 16.

32 D. Balme, Teleology and Necessity, w: A. G otthelf , J. Lennox (eds.), P hilo­ sophical Issues in A ristotle’s Biology, Cambridge 1987, s. 279.

33 M. Nussbaum, D e M otu A n im a liu m , Princeton, N Y 1978, s. 95-96. 34 Arystoteles, Fizyka 198b 7nn.

Gatunek jest generalizacją, której bazą realną nie jest nic innego jak

skutkowanie tego, że warunki powstawania i okoliczności procesu

rodzenia się są podobne i to w taki sposób, że trudno jest nadać im

moc przyczynową - ani na sposób przyczyny sprawczej, ani na sposób

przyczyny celowej.

Mając na uwadze to, co zostało dotychczas powiedziane, trzeba

uznać, że przyczyna celowa u Arystotelesa nie jest ogólna ani nie od­

wołuje się do czynników pozanaturalnych, ani do żadnych składników

niematerialnych bytu żyjącego. Nie wymaga ona posiadania świado­

mości celów ani nie umożliwia bytom żyjącym istnienia z uwagi na

korzyści, jakie dają im inne byty czy natura jako całość. Celem może być

tylko byt żyjący indywidualny jako taki. Jeśli trzeba by przypisać jakąś

kwalifikację teleologii Arystotelesa, można by ją nazwać substancjali-

sprawę z jej empiryczności, z jej charakteru

jej związków z ontologią.

Teleologia Arystotelesa jest

z obserwacji bytów żyjących. Ich organizacja i funkcjonowanie jest

oczywiste dla biologa bardziej niż dla kogokolwiek innego. Trudno

zaprzeczyć, że skrzydła u ptaka służą mu do latania. Arystoteles po­

dejmuje się wykazania, powiedzmy „fenomenologicznie”, teleologii

wraz z jej ograniczeniami, jak na przykład w cytowanym już dziele

o delfinach: „Delfiny żyją w parach: samce z samicami. Zachodzi tu­

taj pytanie, dlaczego one zbaczają na ląd - bo twierdzą, że czynią to

przypadkiem, bez żadnej przyczyny”35. W O rodzeniu się zwierząt (IV

3) odkrywa takie aspekty rozwoju zwierząt żywych, które nie wydają

się być przeznaczone dla określonego celu. A w owym tekście na temat

delfinów można wyczytać takie aspekty ich działania, które są bezce­

lowe czy bezrozumne, przy założeniu, że w ogóle istnieją. Wszystko to

świadczy o tym, że teleologia Arystotelesa jest kierowana i obrazowana

przez obserwację empiryczną. Istnienie wyjaśniania teleologicznego

jest usankcjonowane przez dwa aspekty natury żywej. Z jednej strony,

jeśli ograniczymy się jedynie do dynamiki elementów, przez jej orga­

nizację, która byłaby niewytłumaczalna oraz z drugiej strony - przez

regularność (nie zawsze ścisłą) zjawisk, jakie zachodzą36.

Współczesna biologia również akceptuje naturę teleologiczną bytów

żywych. J. Monod mówi na przykład, jak bardzo byłoby „arbitralne

i bezpłodne zaprzeczyć, że organy naturalne, takie jak oko, reprezentują

koniec końców »projekt« (odbierania obrazów), a jednocześnie przy­

znawać dokładnie tę właśnie funkcję aparatowi fotograficznemu. [... ]

O wiele bardziej nieuchronne niż odrzucenie tego pojęcia (co niektórzy

biologowie usiłowali czynić) jest włączenie go jako istotnego elementu

do samej definicji bytów żyjących. Będziemy twierdzili, że wyróżniają się

one spośród innych struktur i wszystkich systemów obecnych w świecie

dzięki tej właściwości, którą nazwiemy teleonomią”37.

Według F. Ayala sytuacja we współczesnej biologii jest następująca:

„Darwin przyjmował, że organizmy zostały zorganizowane celowościo-

wo. Organizmy są przystosowane do określonych sposobów życia, a ich

części są przystosowane do tego, aby wykonywać określone funkcje.

Darwin uznał również przystosowanie i następnie dał naturalne wyja­

śnienie dla tych przystosowań. Wprowadził do nauki aspekt celowościo-

wy u bytów żywych [...]. Niektórzy ewolucjoniści odrzucili wyjaśniania

celowościowe, ponieważ nie rozpoznali różnych znaczeń, jakie może

mieć termin »teleologia« [...] Biologowie ci postępują prawidłowo, gdy

wykluczają pewne formy teleologii z wyjaśniania ewolucyjnego, jednak

mylą się, gdy twierdzą, że wszystkie wyjaśniania celowościowe powinny

być wyłączone z teorii ewolucji. Ci sami autorzy w istocie używają

w swych pracach wyjaśnień celowościowych, jednak odmawiają uznania

ich za takie albo też wolą je nazywać w inny sposób, na przykład jako

teleonomiczne”38. W rzeczywistości wyjaśnienia teleologiczne w biologii

Arystotelesa odpowiadają tym samym koniecznościom empirycznym,

jakie są we współczesnej biologii.

Podsumowując - kształtowanie się, organizacja i postępowanie

każdego bytu żywego nie mogą być wyjaśnione wyłącznie przez ruch

elementów, nawet jeśli bez nich nie mogą istnieć. Przyczyna celowa

36 Arystoteles, Fizyka 196b 10, nn.

37 J. M onod, F e hasard et la nécessité, Paris 1970, s. 22.

38 F. Ayala, A spectos filosóficos, w: T. Dobzhansky, F. Ayala, G. Stebbins, J. Valentine, E volución, Barcelona 1983, ss. 494 i 499.

w raz z przyczyną spraw czą i m a te ria ln ą są to przyczyny tow arzyszące zachodzącym pro ceso m i bytow ościom . A ry sto teles stw ierdza: „N ie­ którzy sądzą, że k onieczność jest o b ec n a w p ro cesach pow staw ania w łaśnie tak, jak gdyby k to ś przypuszczał, że ściana dom u pow staje z konieczności, poniew aż to, co ciężkie, jest ściągane ku dołow i, a to, co lekkie, u n o si się k u górze; d lateg o też k a m ie n ie i fu n d a m e n ty zajm ują m iejsce najniższe, podczas gdy cegły - wyższe, z pow odu lek ­ kości, a drzew o - najwyższe, jak o najlżejsze ze w szystkich sk ład ników. P raw da jest taka, że bez tych składników pow stanie dom u nie m ogłoby dojść do sk utku; poniew aż n ie dzięki nim pow stał, chyba że w sensie przyczyny m aterialn ej; pow stał n a to m ia st w tym celu, aby o słan iać i o ch ran iać pew ne rzeczy”39.

P roblem realności przyczyny sprawczej zm usza nas do wyboru jakiejś

ontologii. A lbo substancje żyjące, indyw idualne istnieją, a ich realn ość

obiektyw na jest niezależn a od opisu ob serw ato ra, albo istnieją jedynie elem en ty i m ożności (w ładze) e le m e n ta rn e (czy też atom y, k tó re się przem ieszczają i p ró ż n ia ) i to w taki sposób, że zw ierzę jest po p ro stu fo rm ą, k tó re j k o nfigurację p odstaw ow ą i e le m e n ta rn ą m am y opisać. A rystoteles skłonny jest m yśleć, że re a ln ie istnieją byty żywe.

M a rth a N ussb au m w ypow iedziała się n a te m a t celu jak o przyczy­ ny zachow ania się zw ierząt, opisanej w dziele A ry sto telesa O ruchu

zwierząt40. Sięga o n a do następ u jąceg o argum entu: załóżm y, że ch ce­

my przew idzieć, czy k u lk a z b rązu b ędzie m ogła przejść w d rew niane kółko. Jed y n a odpow iedź, ja k a byłaby re aln ie „bazow a”, z a k ła d a ła ­ by zn ajom ość m ożliwych tra je k to rii wszystkich w chodzących w grę cz ąstek (e le m e n ta rn y c h ) i oszaco w an ie s to p n ia m ożliw ych kolizji. Byłoby z pew nością czymś prostszym za p ro p o n o w ać odpow iedź typu geom etrycznego, k tó ra uw zględniałaby fo rm ę i k ształt b adanych ciał, u jaw n iając k o n k re tn e tra je k to rie ich cz ąstek (e le m e n ta rn y c h ) czy też ich kom pozycje (gdy są z brązu, z drzew a lu b zro b io n e z innego m ateria łu ). D ru g a odpow iedź byłaby prostsza, bardziej og ólna i z a ­ w ierałaby jedy nie inform acje isto tne. A le jest jasn e, że byłaby m niej „bazow a” .

39 Arystoteles, Fizyka 199b 35 - 200a 10.

Nussbaum przyjmuje pragmatyczny punkt widzenia i wiąże nauko­

wość odpowiedzi z samą możliwością rozwiązania problemu. Pod tym

względem wyjaśnienia działania zwierzęcia w terminach przyczyny

celowej są bez wątpienia korzystniejsze. Następnie Nussbaum domaga

się, aby uznać, że forma zwierzęcia nie polega na jego geometrycznym

ułożeniu (figurze), ale na jego funkcji, jego duszy czy celu. I jeżeli ak­

ceptuje się naukowość wyjaśnień opartych na formach geometrycznych,

to można równie dobrze akceptować wyjaśnienia oparte na formach

substancjalnych.

Jednakże możemy dodać też argument ontologiczny, który jest

wcześniejszy, do argumentu metodologicznego, pragmatycznego. Wy­

obraźmy sobie świat, gdzie istnieją byty kuliste i byty sferyczne, czy

też świat, gdzie nie ma nic prócz próżni i atomów. W tym drugim

wypadku wyjaśnienie faktu tak podstawowego jak ten, by stwierdzić,

czy kula przejdzie, czy nie przez obręcz zmienia się w kalkulację zło­

żoną albo w sztuczne rozwiązanie instrumentalne, odwołujące się do

pojęć subiektywnych. Podobny przypadek zachodzi u zwierząt. Albo

uznaje się, że istnieją substancje żywe, indywidualne na sposób pier­

wotny i nieredukowalny, albo też jesteśmy zmuszeni rekonstruować je

w sposób instrumentalny, wychodząc od atomów, próżni i domieszki

subiektywności. Przy założeniu, że istnieją byty żywe, indywidualne,

badanie naukowe może dotyczyć realności na różnych poziomach, bez

konieczności odchodzenia od realizmu oraz może odkrywać regular­

ności powiązań między różnymi poziomami bez takiej konsekwencji,

by to, co niższe, unicestwiało to, co wyższe. Innymi słowy, ontologia

arystotelesowska jest wieloraka - dotyczy ona zwierząt, które jako

substancje są celem dla ich części i istnieją jednocześnie części tych

zwierząt, podobnie jak ich funkcje przyporządkowane do celu.

4. Wkład arystotelesowski do debaty współczesnej

4.1. Realizm

Aby zdefiniować teleologię arystotelesowską, jak widzieliśmy, mu­

sieliśmy zakwalifikować ją jako

następująco wyjaśnia fakt, dlaczego wcześniejsi myśliciele nie użyli

wyjaśnień funkcjonalnych: „Brak jasno skrystalizowanej nauki o esen­

cji

[Empedokles, Demokryt] dojść do tej metody wyjaśniania”41.

Inaczej mówiąc, forma, działając jako cel i organizując wszelki

rozwój i postępowanie zwierząt, jest samą substancją, samym indy­

widualnym bytem żyjącym. W miarę jak następuje identyfikacja celu

i substancji (zwierzęcia), funkcje stają się równie realne i obiektywne

jak sam byt żyjący. Utożsamienie formy jako substancji i przyczyny

celowej jest oczywiste w następujących tekstach:

„A skoro natura oznacza dwie rzeczy, mianowicie materię z jed­

nej strony, a z drugiej formę, i skoro forma jest celem, a cała reszta

istnieje ze względu na cel, wobec tego forma musi być przyczyną, i to

przyczyną celową”42.

„Ponieważ każde narzędzie jest przeznaczone do jakiegoś celu,

dlatego także każda poszczególna część organizmu istnieje dla jakiegoś

celu. Celem tym jest czynność. Stąd jasno wynika, że ciało jako całość

istnieje dla jakiejś czynności, którą wykonuje jako całość43 [...]. Tak

i ciało istnieje w pewnym znaczeniu dla duszy, a poszczególne części

ciała dla tych czynności, które każdej z nich wyznaczyła Natura”44.

„Formą dla zwierzęcia jest jego dusza [...] bo po jej odejściu nie ma

już zwierzęcia; żadna z jego części nie zostaje ta sama [...]”45.

Z uwagi na to Peter McLaughlin mówi nam, że „rzeczywista meta­

fizyczna cena wyjaśniania funkcjonalnego związana jest z przyznaniem,

że istnieją byty, które mogą powstrzymać funkcjonalny regres”46. Inaczej

41 Arystoteles, O częściach zwierząt 642a 24-26. 42 Arystoteles, Fizyka 199a 30-33.

43 W manuskryptach można przeczytać p l» ro u j (całość). Jeden manuskrypt proponuje odczytanie inne: polum eroj (złożenie). Pierre Louis, (Fes parties des anim aux, Paris 1956, s. 20.) skłania się ku temu drugiemu. Jednakże według mnie bardziej logiczne jest wziąć pod uwagę opcję wyrażaną w większości manuskryptów, chodzi bowiem o działanie zjednoczone, pojęte nie tylko jako suma działań czę­ ściowych, ale jako działanie zintegrowane, harmonijne, jednego indywiduum (taki przypadek dotyczyłby działania całościowego).

44 Arystoteles, O częściach zwierząt 645b 14-20 45 Tamże, 641a, 18-22.

m ówiąc, „będziem y m ogli znaleźć system [postępow ania zw ierzęcia], k tó reg o charakterystyczną cechą czy m ocą (erg o n ) b ędzie n a k ie ro ­ w anie się n a w łasną korzyść”47. D la A ry sto telesa każdy byt żyjący jest ta k ą bytowością.

W rezu ltacie, o d n o śn ie do kw estii realizm u, te o ria arystotelesow - ska zd a je się p o p ie ra ć p e łn ą re a ln o ść i obiektyw ność funkcji jak o dyspozycji czy zdolności pew nych bytów o raz d ziałan ia rzeczyw iste przez nie dokonyw ane. F unk cje biologiczne n ie są w żadnym w ypadku bytnościam i abstrakcyjnym i, jakim i m ogą być bytności m atem aty czn e, ale raczej bytnościam i fizycznym i całkow icie obiektyw nym i, i których istn ien ie nie zależy, w żadnym w ypadku, od obserw ato ra: „[...] n au k a przyrodnicza nie m oże się zajm ow ać żadnym tw o rem abstrakcyjnym , bo N a tu ra czyni wszystko d la jakiegoś celu. Je st oczyw iste, że jak w p rz e d m io ta c h u tw o rz o n y ch p rz ez sztu k ę m ieści się sztu k a, ta k w rzeczach n atu raln y ch jest za w arta jakaś in n a zasada, in n a przyczyna p o d o b n eg o ro dzaju [...]”48.

Przypom nijm y, że funkcje są re aln e n ie tylko jako dyspozycje, skutki czy działania, ale jak o funkcje ściśle p ojęte. Innym i słowy, m ożem y uczynić ro zró żn ien ie m iędzy funkcją oraz dyspozycją czy też skutkiem , któ ry n ie byłby funkcją. W tym celu m usim y znać fo rm ę organizm u, gdzie funkcja się pojaw ia. A le trz e b a też przypom nieć, że fo rm a bytu żywego, d la A rystotelesa, jest fo r m ą życia. Jeśli dyspozycja czy o k re ­ ślony sk u tek służy w sp osób pozytywny tej fo rm ie życia, to b ęd zie chodziło o funkcję. Z a te m , aby zrozu m ieć ek o n o m ię fun kcjo n aln ą cech (differentae) bytu żyjącego, trze b a b ędzie zrozum ieć jedn ocześn ie jego fo rm ę życia jak o bytu indyw idualnego49.

4.2. Wnioski

U A ry sto telesa nie istnieje te o ria p o ch o d z en ia funkcji, a jedynie p rzyznanie n atu ry funkcjonalnej pew nym bytnościom (entités). S tąd

47 Tamże, s. 76.

48 Arystoteles, O częściach zwierząt 641b 10-15.

49 Zob. na ten tem at A. Marcos, Towards a science o f the individual: the A ris­ totelian search fo r scientific knowledge o f individual entities, Studies in H istory and P hilosophy o f Science, (35) 2004, ss. 73-89.

też zasadniczo teleo lo g ia arystotelesow ska m ogłaby być u z u p e łn io ­ n a przez te o rię w ro d z aju S E L , k tó ra w yjaśniałaby g en ezę funkcji (przynajm niej niektóry ch). T ym niem niej, naw et jeżeli m oglibyśm y opisać p o c h o d z e n ie niek tó ry ch rysów funkcjonalnych w te r m in ach nie- celow ościowych, to n ie m oglibyśm y tym sam ym um niejszyć czy wręcz usunąć, z p u nktu w idzenia ontologicznego, n atu ry celowościowej tych rysów. W ed łu g F. Longy „S E L pozostaw ia o tw artą m etafizyczną kw estię redukcjo nizm u, podczas gdy SYS skierow uje ją w raz ze swym prostolinijnym tłu m aczen iem p o p rzez dyskurs funkcjonalny ku skłon- nościom ”50. T eksty A rystotelesa sugerują (doszedłszy do tego p un k tu ), że p ew ne fragm enty działań zw ierzęcia m ają n a tu rę fun kcjon aln ą oraz że jakkolw iek m ożem y w ytłum aczyć g enezę ich funkcjonalności, nie oznacza to w szak oceny tej natury; tym sam ym nie znikałoby o b iek ­ tywne usytuow anie działań z uwagi n a cel.

N ie m ożem y również posunąć się do redukcji w dziedzinie epistem o- logicznej, co zakładałoby wyjaśnienie aspektów funkcjonalnych poprzez o p iera n ie się n a aspek tach m aterialnych. W rzeczywistości A rystoteles sądzi, że zw iązek wyjaśniający przebiega w sensie odw rotnym , co o zn a­ cza, że m ożem y zrozum ieć kom pozycję m ateria ln ą bytu żyjącego lub jed n ej z jego części, o p ierając się n a aspek tach funkcjonalnych [...]. „R ozum u jem y w tedy tak: poniew aż zdrow ie lu b człow iek p o siad ają tak ie w łasności, dlateg o p o trzeb a, by ta k a in n a rzecz istniała lub była zro b io n a [...] N ie w olno n am rów nież p o m in ąć m ilczeniem kw estii następującej: czy m am y przedstaw ić, jak k aż d e zw ierzę pow staje (tak rzecz studiow ali nasi poprzednicy!), czy raczej, jak o no jest zbudow ane, bo n iem ała jest różnica m iędzy tym i dw om a za g ad n ien iam i.[...] Bo celem genezy jest osobnik, a nie g eneza jest celem o sob nik a ”51.

4.3. Kompozycja funkcjonalna

A ry sto te le s d e k la ru je : „ D la w szystkich fu nk cji, k tó r e są so b ie podporząd k o w an e, jest rzeczą oczywistą, że organy, którym te funkcje

50 F. Longy, A case fo r a unified realist theory o f functions, http://www-ihpst. univ-paris1.fr/_sources/flon_artefact.pdf, p. 4.

odpowiadają, są między sobą w tej samej relacji, co same funkcje.

Podobnie, jeśli pewne funkcje są wcześniejsze od innych i stanowią,

w danym przypadku, ich cel, to każdy z organów, do którego te właśnie

funkcje przynależą, będzie się znajdował w tej samej relacji”52.

W tekście tym Arystoteles zdaje się wskazywać na możliwość ana­

lizy funkcjonalnej, czyli redukcji funkcji jednych do drugich, które są

im hierarchicznie podporządkowane. Według niego taka analiza jest

podobna do tej, jakiej można by dokonać z punktu widzenia struktur.

Na przykład serce wzięte jako struktura składa się z wielu elementów

i funkcja serca jest spełniona, ponieważ każdy z elementów spełnia

swoją rolę. Z tego punktu widzenia wydaje się, że zbliżamy się do SYS.

Jednakże w perspektywie SYS, jak przyznaje F. Longy, „dyskurs funk­

cjonalny nie dostarcza niczego szczególnego, można bowiem zastąpić

funkcje przez proste dyspozycje”. Zagubilibyśmy istotne cechy tego, co

jest funkcjonalne: „normatywność, rozróżnienie pomiędzy skutkami

przypadkowymi i funkcjami, przesłanie etiologiczne właściwe atrybucji

funkcjonalnej, itd.”. Moglibyśmy zatem postawić sobie następujące

pytanie: „Czy funkcje, które wynikają z analizy, w każdej swej części

są funkcjami w etiologicznym sensie tego terminu?”53.

Według SEL w wielu przypadkach nie wystąpiłaby taka sytuacja albo

przynajmniej sprawa musiałaby pozostać otwarta. Wydaje się niepraw­

dopodobne, aby dla wszystkich cech i poziomów można było wywieść

historię wyjaśniającą z sytuacji początkowej oraz w terminach selekcji

naturalnej. U Arystotelesa natomiast jest możliwe prowadzenie, i to

z powodzeniem, analizy funkcjonalnej bez rozważania owego warunku

selekcjonistycznego jako warunku sine qua non; a więc w taki sposób,

aby każda funkcja mogła rozkładać się na inne funkcje, rozważane

w sobie jako takie. To badanie nie powoduje zaniku rozróżnienia po­

między funkcjami i innymi skutkami czy dyspozycjami, co nastąpiłoby

w przypadku SYS. Nie traci się również rysów właściwych dla funkcjo­

nalności, gdyż można rozróżnić skutki czy dyspozycje, które pozytywnie

52 Tamże, 645b 27-34.

53 F. Longy, Unité des fonctions et decom position fonctionnelle, http://www-ihpst. univ-paris1.fr/_sources/flon_SPS.pdf. s.4.

wpływają na formę życia jednostki i inne, które nie wpływają, na co

już wskazywaliśmy. I to na każdym poziomie analizy.

Trzeba dodać, że lektura arystotelesowskiej teorii działania przed­

stawiona przez J. Leara54 sugeruje możność powiązania analizy funk­

cjonalnej z rozpoznaniem jedności bytu żyjącego. Zdaniem Leara

środki w ujęciu Arystotelesa nie są obojętne w stosunku do celu. Nie

są one czymś różnym od celu, ale konkretnym sposobem, w jaki się

on realizuje.

4.4. Wyjaśnienie

Według Arystotelesa, jak widzieliśmy, wyjaśnić to znaczy wyjaśnić

przez przyczyny; a wśród przyczyn, jakie wymienia, znajduje się przy­

czyna celowa. Wskazanie na to, jaka jest przyczyna celowa jakiegoś

organu w bycie ożywionym czy części w artefakcie, służy wyjaśnieniu

jego istnienia i pozycji. W tym sensie teoria arystotelesowska jest bli­

ska SEL i INT. Od chwili, gdy zaakceptowano realność funkcji jako

przyczyny celowej, służy ona również do wyjaśnienia obecności części.

Jest to powód, dla którego Arystoteles tak bardzo nalega na to, by

przyrodnicy (fizycy) znali przyczynę celową (na przykład w Fizyce II

i w O częściach zwierząt I), ponieważ ta wiedza pozwoli im wyjaśnić

obecność i znaczenie części: „Należy zatem postępować w taki sposób:

gdy chodzi np. o oddychanie, trzeba wykazać, z jednej strony, że od­

bywa się ono dla danego celu, a z drugiej, że do osiągnięcia tego celu

są konieczne odpowiednie środki”55. W ten sam sposób współczesny

biolog używa wyjaśnień funkcjonalnych i uważa, że pojął określoną

54 W działaniu ludzkim pożądany cel przemienia się pom ału dzięki delibera- cji w ten sposób, że jego elementy odpowiadają repertuarow i możliwych ruchów działającego. W tym momencie cel myślany przekłada się na działanie. Ale, z tego punktu widzenia, działanie nie jest niczym innym niż samym pragnieniem w stanie bardziej zróżnicowanym. Działanie nie jest zewnętrzne wobec pragnienia, na usłu­ gach którego pozostaje: jako cel i jako środek, pozostaje to samo pragnienie w swej formie aktualnej, zróżnicowanej, konkretnej (zob. J. Lear, Aristotle. The Desire to Understand, Cambridge 1988).