Sprawność funkcjonalna osób powyżej 70. Roku życia na wsi a zapotrzebowanie na opiekę

(1)

Sprawność funkcjonalna osób powyżej 70. roku

życia na wsi a zapotrzebowanie na opiekę

Renata Bogusz

1

_{, Marianna Charzyńska-Gula}

2

_{, Marzena Szkuat}

3

_{, Katarzyna Kocka}

4

_,

Zdzisława Szadowska-Szlachetka

2

1_{Samodzielna Pracownia Socjologii Medycyny Katedry Nauk Humanistycznych WPiNoZ UM w Lublinie} 2_{Zakład Onkologii WPiNoZ UM w Lublinie}

3_{Studenckie Koło Naukowe Katedry Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej WPiNoZ UM w Lublinie}

4_{Pracownia Pielęgniarstwa Środowiskowego Katedry Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej WPiNoZ UM w Lublinie} Bogusz R, Charzyńska-Gula M, Szkuat M, Kocka K, Szadowska-Szlachetka Z. Sprawność funkcjonalna osób powyżej 70. roku życia na wsi a zapotrzebowanie na opiekę. Med. Og Nauk Zdr. 2013; 19(4): 517–522.

Streszczenie

Wprowadzenie. Postępujący wiek i towarzyszące mu choroby negatywnie wpływają na kondycję osób starszych.

Po-garszająca się sprawność jest powodem dyskomfortu fizycznego, osłabia kondycję psychiczną, a także jest barierą, która uniemożliwia samodzielne wykonywanie podstawowych czynności, uzależnia od pomocy innych, przyczynia się do izolacji społecznej, a w konsekwencji doprowadza do pogorszenia jakości życia.

Cel pracy. Celem pracy było określenie poziomu sprawności funkcjonalnej i zapotrzebowania na opiekę wśród seniorów

powyżej 70 roku życia, mieszkających na wsi.

Materiał i metoda. Badania ankietowe przeprowadzono w 2012 roku, w grupie 100 osób powyżej 70 roku życia

mieszka-jących na wsiach w województwie lubelskim. W pracy zastosowano autorski kwestionariusz wywiadu oraz skalę Barthel. Uzyskany materiał poddano analizie statystycznej.

Wyniki. Wśród badanych zdecydowanie dominowały osoby o dużym stopniu sprawności funkcjonalnej (71,0%). W analizie

statystycznej stwierdzono związek pomiędzy sprawnością funkcjonalną a wiekiem (p=,00528) i stanem cywilnym (p=,03287) ankietowanych. Co drugi wśród respondentów deklarował chęć uzyskania pomocy: opiekuńczo-pielęgnacyjnej (38,0%) lub opiekuńczo-pielęgnacyjnej i finansowej (12,0%). Takie deklaracje były zależne od płci (p=,00685) i wieku (p=,00020) badanych.

Wnioski. Na podstawie realizacji badań stwierdzono, że w sytuacji starszych mieszkańców wsi, wraz z wiekiem i zmianą

stanu cywilnego (wdowieństwo) zmniejsza się sprawność funkcjonalna, a jednocześnie wzrasta zapotrzebowanie na pomoc w zakresie opieki i pielęgnacji.

Słowa kluczowe

sprawność funkcjonalna, seniorzy, opieka.

WproWadzenie

Przemiany cywilizacyjne wraz z postępującym rozwojem medycyny, doprowadziły w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat do znacznego wydłużenia czasu trwania ludzkiego życia [1]. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku, seniorzy (mężczyźni w wieku 65 lat i więcej, kobiety – 60 lat i więcej) stanowią obecnie 16,9% ogółu społeczeństwa polskiego i jest to poziom o 1,9% wyższy w stosunku do 2002 roku [2]. Proces starzenia się w krajach Unii Europejskiej przedstawia się podobnie. Wysoki odsetek osób starszych mają: Włochy – 18,2%, Grecja – 17,2%, Hiszpania – 16,9%. [3, 4]. Prognozy demograficzne jednoznacznie ukazują wzrost procentowego udziału osób starszych w populacji w kolejnych latach. Szacuje się, że w 2035 23% naszego społeczeństwa będą stanowili ludzie w wielu emerytalnym [5]. Na uwagę zasłu-guje fakt, że prognozowane jest tzw. „podwójne starzenie”, to jest wzrost w ramach populacji seniorów udziału osób najstarszych – powyżej 75 lat i powyżej 90 lat [1, 5].

Wydłużanie się życia, a tym samym znaczne zróżnico-wanie wieku i problemów w populacji osób starszych

spra-wia, że konieczne są w jej obrębie nowe, bardziej szczegó-łowe kategoryzacje. Osoby w wieku 60–74 lat nazywane są „młodymi-starymi”, następnie wyróżnia się późną starość, która dotyczy „starych-starych” (osoby w wieku 75–89 lat), natomiast ludzie w wieku 90 lat i więcej, nazywani są „dłu-gowiecznymi” [5, 6].

Współcześni seniorzy stanowię bardzo zróżnicowaną po-pulację pod względem cech społeczno-demograficznych i kulturowych, a także warunków materialnych i kondycji zdrowotnej. Nie sposób porównać osoby w wieku 75 lat z osobą o dwadzieścia lat starszą. Jednakże, charakteryzując tę grupę społeczną oraz proces starzenia się społeczeństwa, można wskazać na specyficzne „wymiary starości”: demo-graficzny, ekonomiczny, rodzinny, społeczny psychologiczny i zdrowotny. Wyraźnie ukazują one wzrastające zapotrzebo-wanie na różnorodne formy wspierania osób starszych, ale także i ich rodzin [7, 8, 9, 10, 11, 12].

Zmiany zachodzące w strukturze i funkcjach rodziny w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, doprowadziły do znacz-nego osłabienia wydolności rodziny w zakresie udzielania pomocy seniorom. Dominuje obecnie model rodziny dwu-pokoleniowej, w którym nie ma miejsca dla osób starszych, zmniejsza się liczba zawieranych małżeństw i dzietność ro-dzin, zwiększa się liczba separacji, rozwodów oraz rodzin zrekonstruowanych, wzrasta mobilność rodzin i ich człon-ków. Przybywa gospodarstw jednoosobowych w młodszych

Adres do korespondencji: Renata Bogusz, Samodzielna Pracownia Socjologii Medycyny Katedry Nauk Humanistycznych WPiNoZ UM w Lublinie.

e-mail: rebo1@op.pl

Marianna Charzyńska-Gula, Zakład Onkologii WPiNoZ UM w Lublinie e-mail: jaligula@o2.pl

(2)

grupach wiekowych, ale okazuje się, że singularyzacja jest także charakterystyczna dla sytuacji rodzinnej seniorów, którzy pomimo wieku chcą funkcjonować samodzielnie. Ponadto, współczesna rodzina, tak jak cała populacja, sta-rzeje się. Wydłużający się czas trwania życia powoduje, że coraz częściej dziećmi seniorów są osoby w starszym wieku, częściej też opieki i innych form pomocy rodzinnej wy-magają jednocześnie dwa pokolenia seniorów: dziadkowie i pradziadkowie [7, 8].

Szczególną cechą charakteryzującą sytuację współczes-nych seniorów jest feminizacja. Kobiety, chociaż w porów-naniu z mężczyznami częściej doświadczają problemów wynikających z przewlekłej choroby i niepełnosprawności, żyją dłużej, a jest to szczególnie widoczne w starszych gru-pach wiekowych [8]. Coraz częściej kobiety, które wciąż tra-dycyjnie postrzegane są jako osoby zabezpieczające potrzeby opiekuńcze rodziny, same potrzebują tego typu pomocy, w sytuacji, gdy z różnych powodów zmniejsza się grono potencjalnych „dawców” opieki [13, 14]. Jest to poważny problem socjomedyczny.

Starzenie się charakteryzuje się stopniowym zmniejsza-niem rezerw wydolności czynnościowej organizmu, często z tego względu kojarzone jest z chorobą, ale nie jest z nią tożsame [15, 16]. Jak pokazują najnowsze ogólnopolskie ba-dania realizowane w ramach projektu PolSenior, kondycja osób starszych w Polsce jest lepsza niż była kilkanaście lat temu. Jej poprawa następuje najszybciej w grupie osób mię-dzy 65-tym a 79-tym rokiem życia. Stan zdrowia i poziom sprawności fizycznej młodszej części badanej populacji jest znacznie lepszy niż osób najstarszych. Natomiast cechą cha-rakterystyczną starzejącej się populacji jest polipatologia. Seniorzy w wieku 70 lat i więcej, jednocześnie doświadczają występowania trzech, czterech chorób przewlekłych. Stan ten w połączeniu z konsekwencjami naturalnego procesu starzenia ogranicza sprawność funkcjonalną, czyli nieza-leżność w zakresie wykonywania codziennych czynności życiowych i prowadzi do niesprawności. Sytuacja taka często wymaga wsparcia ze strony najbliższych i profesjonalnych opiekunów, a w wielu sytuacjach prowadzi do uzależnienia od pomocy innych lub jest powodem konieczności zamiesz-kania w instytucji opieki długoterminowej [17, 18; 19, 20].

Zapotrzebowanie na relacje społeczne, które bez dwóch zdań oddziaływają wspierająco na osobę starszą, może być rozpatrywane w sposób obiektywny lub subiektywny, po-dobnie jak znaczenie wpływu kontaktów z innymi ludźmi na stan zdrowia seniorów. W badaniach jakości życia ludzi starszych jednoznacznie stwierdzono, że „więzi społeczne, sieć relacji, wsparcie społeczne warunkują nie tylko niższe ryzyko zgonu, ale także lepszą samoocenę stanu zdrowia, lepszy stan funkcjonalny i psychiczne samopoczucie.”[21].

Pierwszym i najważniejszym źródłem wsparcia dla osób starszych są najbliżsi: współmałżonek i dorosłe dzieci, a więc osoby, które z powodu wieku, często także same wymagają pomocy. W związku z tym już dziś pojawia się konieczność przygotowania nowej oferty, która zaspokajałaby specyficz-ne potrzeby zwiększającej się liczebnie z roku na rok grupy seniorów.

Optymalnym rozwiązaniem jest udzielanie profesjonal-nej pomocy człowiekowi starszemu w jego własnym domu i środowisku lokalnym. Tylko w tej sytuacji istnieją pełne możliwości wykorzystania potencjału wsparcia, które może wynikać z aktywizowania i wzmacniania naturalnych zaso-bów osoby wspieranej, jak również może być konsekwencją

wykorzystania nieformalnych (rodzina, sąsiedzi, znajomi) i formalnych (służba zdrowia, pomoc społeczna, grupy samo-pomocy) systemów wsparcia. Jest to także sytuacja, w której świadczenie indywidualnej pomocy osobie starszej może być poszerzone na całą rodzinę seniora [14].

Cel praCy

Celem pracy było określenie poziomu sprawności funkcjo-nalnej i zapotrzebowania na opiekę wśród seniorów powyżej 70. roku życia, mieszkających na wsi.

Materiał i Metody

Badania sondażowe przeprowadzono w 2012 roku na tere-nach wsi należących do Gminy Ostrów Lubelski w wojewódz-twie lubelskim. W badaniach wzięło udział 100 osób, które przekroczyły 70. rok życia. Średnia wieku respondentów wynosiła 79,5 roku. Wśród ankietowanych dominowały kobiety w przedziale wiekowym 75–84 lata, osoby owdowiałe oraz charakteryzujące się wykształceniem podstawowym (tabela 1). Największą grupę badanych seniorów stanowiły osoby samotnie mieszkające (p=0,01535), częściej były to ko-biety (tabela 2). Respondenci w sposób charakterystyczny dla osób starszych doświadczali wielochorobowości. Najczęściej zgłaszali występowanie chorób układu krążenia oraz układu mięśniowo-szkieletowego (tabela 3).

Materiał empiryczny zgromadzono w oparciu kwestio-nariusz autorski i skalę Barthel, służącą do oceny stopnia sprawności funkcjonalnej osób starszych. Jest to narzędzie standaryzowane, w oparciu o które określa się możliwość

tabela 1. Cechy społeczno-demograficzne respondentów

Cechy społeczno-demograficzne Kobiety Mężczyźni Razem

Wiek 70-74 lat 13,0% 14,0% 27,0% 75- 84 lat 38,0% 16,0% 54,0% 85 lat i więcej 14,0% 5,0% 19,0% razem 65,0% 35,0% 100,0% Stan cywilny panna/kawaler 3,0% 2,0% 5,0% zamężna/żonaty 23,0% 24,0% 47,0% wdowa/wdowiec 39,0% 9,0% 48,0% razem 65,0% 35,0% 100,% Wykształcenie niepełne podstawowe 26,0% 8,0% 34,0% podstawowe 30,0% 17,0% 47,0% średnie 9,0% 9,0% 18,0% wyższe 0,0% 1,0% 1,0% razem 65,0% 35,0% 100,0%

tabela 2. Skład wspólnoty zamieszkania respondenta, według płci

Osoby mieszkające z respondentem Mężczyźni Kobiety Razem

Współmałżonek 14,0% 13,0% 27,00% Dzieci 3,0% 20,0% 23,0% Dzieci i współmałżonek 10,0% 11,0% 21,0% Nikt/samotne zamieszkiwanie 8,0% 21,0% 29,0% Razem 35,0% 65,0% 100,0% Chi 2_{=10,41479 p=0,01535}

(3)

wykonywania czynności codziennych z zakresu samoob-sługi. Sprawność seniorów jest oceniana w zależności od liczby uzyskanych punktów w przedziale 0–100. Badani mogą być kwalifikowani do jednej z trzech grup. Osoby dobrze radzące sobie z czynnościami codziennego życia zaliczane są do grupy o dużym stopniu sprawności funkcjonalnej, średni stopień sprawności funkcjonalne określany jest dla częściowo radzących sobie, mały stopień sprawności funkcjo-nalnej dotyczy tych, którzy nie potrafią wykonać większości czynności samoobsługowych i wymagają w tym zakresie pomocy innych [22].

Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej z zastosowaniem testu niezależności Ch2_{. Poziom istotności}

określono na poziomie p<0,05. Do opracowania wyników wykorzystano program STATISTICA PL wersja 5.1.

Wyniki

Wśród badanych największą grupę stanowiły osoby o du-żym stopniu sprawności funkcjonalnej, bardziej samodziel-ne w zakresie wykonywania czynności codziensamodziel-nego życia były kobiety (tabela 4). Wiek w sposób istotny statystycznie różnicował sprawność respondentów (p= 0,00528), wraz ze wzrostem wieku zmniejszała się częstość występowania dużej sprawności (tabela 5). W analizie uwzględniającej stan cywilny badanych stwierdzono, że osoby żyjące w związkach małżeńskich najczęściej deklarowały duży poziom

sprawno-ści, owdowiali natomiast znacznie częściej średni lub niski (p=0,03287) (tabela 6).

Analizując szczegółowe wyniki dotyczące wybranych czynności samoobsługowych badanych, przy uwzględnieniu ich płci i wieku, stwierdzono wiele istotnych statystycznie zależności. Wraz z postępującym wiekiem osób starszych, zmniejsza się samodzielność w utrzymaniu higieny osobistej, a jednocześnie wzrasta zapotrzebowanie na pomoc udzielaną przez innych (p=0,02473) (tabela 7). Badani w zdecydowa-nej większości byli samodzielni w zakresie mycia i kąpieli całego ciała, jednak ich samodzielność zmniejszała się wy-raźnie z wiekiem (p=,000046), zależna była również od płci (p=0,03283) (tabela 8). Sprawność funkcjonalna w zakresie poruszania się po powierzchniach płaskich była ograniczona w sytuacji ¼ badanych. Najczęściej brak samodzielności deklarowali seniorzy w wieku 75–84 lata (p=0,00528) (ta-bela 9). Tylko co druga osoba wśród badanych samodzielnie potrafiła poruszać się po schodach. Niemalże co dziesiąta nie była w stanie poruszać się po stopniach nawet z pomocą innej osoby. Samodzielność zmniejszała się wraz z wiekiem (p=0,00015), pomocy potrzebowały natomiast częściej ko-biety (p=0,03543) (tabela 10). Co czwarty badany stwierdzał,

tabela 3. Choroby zgłaszane przez respondentów

Cho-roby układu krąże-nia Cho-roby układu moczo-wego Choroby układu mięśnio- wo-szkie-letowego Cho-roby układu nerwo-wego Choroby układu odde- chowe-go Choroby układu pokar- mowe-go Cho-roby wzroku Mężczyźni 22,0% 11,0% 15,0% 3,0% 7,0% 12,0% 35,0% Kobiety 51,0% 33,0% 31,0% 12,0% 6,0% 10,0% 65,0% Razem 73,0% 44,0% 46,0% 15,0% 13,0% 22,0% 100,0%

*Suma nie daje 100%, z uwagi na możliwość podania kilku odpowiedzi.

tabela 4. Ocena sprawności funkcjonalnej na podstawie skali Barthel a płeć

badanych

Ocena sprawności funkcjonalnej na podstawie skali Barthel

Męż-czyźni Kobiety Razem Grupa I – duży stopień sprawności funkcjonalnej 30,0% 41,0% 71,00% Grupa II – średni stopień sprawności funkcjonalne 4,0% 19,0% 23,00% Grupa III – mały stopień sprawności funkcjonalnej 1,0% 5,0% 6,00%

Razem 35,0% 65,0% 100,0%

Chi 2 ₌_{5,663188 p=0,05892}

tabela 5. Ocena sprawności funkcjonalnej na podstawie skali Barthel a wiek

badanych

Ocena sprawności funkcjonalnej na

podstawie skali Barthel 70-74 lat 75-84lat 85 lat i więcej Razem Grupa I – duży stopień sprawności

funkcjonalnej 26,0% 36,0% 9,0% 71,0%

Grupa II – średni stopień sprawności

funkcjonalne 0,0% 15,0% 8,0% 23,0%

Grupa III – mały stopień sprawności

funkcjonalnej 1,0% 3,0% 2,0% 6,0%

Razem 27,0% 54,0% 19,0% 100,0%

Chi 2 ₌_{14,73578 p=0,00528}

tabela 6. Ocena sprawności funkcjonalnej na podstawie skali Barthel a stan

cywilny badanych

Panna/ kawaler Żonaty/ zamężna Wdowa/ wdowiecc Razem Grupa I – duży stopień

sprawności funkcjonalnej 5,0% 39,0% 27,0% 71,0% Grupa II – średni stopień

sprawności funkcjonalne 0,0% 6,0% 17,0% 23,0% Grupa III – mały stopień

sprawności funkcjonalnej 0,0% 2,0% 4,0% 6,0%

Razem 5,0% 47,0% 48,0% 100,0%

Chi 2 ₌_{10,49474 p=0,03287}

tabela 7. Sprawność funkcjonalna respondentów w zakresie utrzymania higieny

osobistej w zależności od wieku

Wiek Utrzymanie higieny osobistej:

70–74 lat 75–84 lat 85 lat i więcej Razem nie jest w stanie wykonywać żadnych

czyn-ności higienicznych 1,0% 3,0% 1,0% 5,0% potrzebuje pomocy przy wykonywaniu

czynności higienicznych 0,0% 11,0% 7,0% 18,0% samodzielny przy myciu twarzy, czesaniu

się, myciu zębów także z zapewnionymi pomocami

26,0% 40,0% 11,0% 77,0%

Razem 27,0% 54,0% 19,0% 100,0%

Chi2_{=11,16910 p=0,02473}

tabela 8. Sprawność funkcjonalna respondentów w zakresie mycia i kąpieli całego

ciała w zależności od płci i wieku Mycie i kąpiel całego ciała Płeć Razem Wiek Razem

Męż-czyźni Kobie-ty 70–74lat 75–84lat 85 lat iwięcej Kąpiel w wannie przy pomocy podnośnika 1 ,0% 4,0% 5,0% 1,0% 3,0% 1,0% 5,0% Wymaga pomocy 5,0% 24,0% 29,0% 0,0% 18,0% 11,0% 29,0% Samodzielny 29,0% 37,0% 66,0% 26,0% 33,0% 7,0% 66,0% Razem 35,0% 65,0% 100,0% 27,0% 54,0% 19,0% 100,0% Chi 2 _{=6,832937 p=0,03283} _Chi2 _{= 20,17439 p=0,00046}

(4)

że potrzebuje pomocy przy ubieraniu i rozbieraniu się. Naj-wyższą niezależność w tym zakresie wykazywali seniorzy w wieku 75–84 lata (p= 0,03106) (tabela 11).

W sytuacji pogarszającej się z wiekiem kondycji fizycznej i coraz większych trudności w codziennym funkcjonowa-niu, połowa spośród badanych deklarowała chęć uzyskania pomocy. Oczekiwania respondentów koncentrowały się na pomocy opiekuńczo-pielęgnacyjnej, częściej potrzebowały jej kobiety (p= 0,00685) oraz starsi wśród respondentów (p= 0,0002) (tabela 12). Co piąty badany potwierdzał chęć zamieszkania w przyszłości w domu pomocy społecznej, dominowali w tej grupie seniorzy, u których stwierdzono duży stopień sprawności funkcjonalnej (tabela 13).

dySkuSja

W opinii geriatrów starzenie przebiega etapami, które znacz-nie różnią się między sobą. Po przekroczeniu 75 lat u ludzi starszych obserwuje się pogorszenie stanu zdrowia. W tej grupie seniorów także szczególnie wzrasta zapotrzebowanie na świadczenia opiekuńcze i medyczne [23].

Wyniki badań własnych, zrealizowanych wśród osób w wieku 70 lat i więcej, mieszkających na wsi, potwierdzają wiele opisanych w literaturze cech charakterystycznych dla populacji seniorów, takich jak: feminizacja, singularyzacja, wielochorobowość czy niepełnosprawność, która częściej jest udziałem kobiet [5, 7, 14, 16, 17]. Najczęściej zgłaszany-mi przez respondentów chorobazgłaszany-mi były schorzenia układu krążenia. Podobne wyniki badań uzyskali Borowiak i Kostka, badając problemy zdrowotne mieszkańców wsi [24].

Wydolność samoobsługowa jest miernikiem zdrowia osób w wieku geriatrycznym [25]. Ocena sprawności funkcjono-wania osoby starszej w środowisku domowym jest bardzo ważna, ponieważ stanowi podstawę do określania zapotrze-bowania na wsparcie, jakiego potrzebują seniorzy i ich opie-kunowie rodzinni [26]. Poziom sprawności decyduje także, w sytuacji osób starszych, o dostępie do usług medycznych i pozamedycznych [16, 27]. W badaniach własnych przepro-wadzono ocenę sprawności funkcjonalnej respondentów za pomocą skali Barthel i zaklasyfikowano ich do trzech kategorii. Zdecydowana większość badanych znalazła się w grupie osób o dużym stopniu sprawności, poziom spraw-ności pozostałych był średni lub mały. Porównywalne wyniki uzyskał Fidecki i wsp., z tą tylko różnicą, że cytowani autorzy w swoich badaniach nie zidentyfikowali osób z trzeciej grupy – najmniej sprawnych funkcjonalnie [28].

tabela 9. Sprawność funkcjonalna respondentów w zakresie poruszania się po

powierzchniach płaskich w zależności od wieku Poruszanie się po powierzchniach płaskich

Wiek

Razem 70–74

lat 75–84lat 85 lat iwięcej W ogóle nie porusza się 1,0% 3,0% 2,0% 6,0% Porusza się na odległość do 50 m za pomocą

sprzętu wspomagającego i z pomocą co najmniej jednej osoby

0,0% 12,0% 8,0% 20,0% Samodzielny, niezależny w poruszaniu się

na odległości powyżej 50 m, także z użyciem

sprzętu wspomagającego 26,0% 39,0% 9,0% 74,0%

Razem 27,0% 54,0% 19,0% 100,0%

Chi2 ₌_{14,73719 p=0,00528}

tabela 10. Sprawność funkcjonalna respondentów w zakresie wchodzenia i

scho-dzenia po schodach w zależności od płci i wieku Wchodzenie i schodzenie po schodach Płeć Razem Wiek Razem M K 70–74_lat 75–84_lat 85 lat i_więcej Nie jest w stanie

wchodzić i scho-dzić po schodach nawet z pomocą innej osoby 2,0% 6,0% 8,0% 1,0% 5,0% 2,0% 8 ,0% Potrzebuje pomocy fizycznej i asekuracji 9 ,0% 32,0% 41,0% 2,0% 27,0% 12,0% 41,0% Samodzielny 24,0% 27,0% 51,0% 24,0% 22,0% 19,0% 51 ,0% Razem 35,0% 65,0% 100,0% 27,0% 54,0% 19,0% 100,0% Chi 2 _{=6,680120 p=0,03543} _Chi2 ₌_{22,63947 p=0,00015}

tabela 11. Sprawność funkcjonalna respondentów w zakresie ubierania i

rozbie-rania się w zależności od wieku

Wiek

Ubieranie i rozbieranie się 70–74lat 75–84lat 85 lat iwięcej Razem Potrzebuje kompletnej pomocy innej osoby 1,0% 3,0% 2,0% 6,0% Potrzebuje częściowej pomocy innej osoby 0,0% 12,0% 6,0% 18,0% Samodzielny, niezależny także w zapinaniu

guzików, zamka, zawiązywaniu sznurowadeł 26,0% 39,0% 11,0% 76,0%

Razem 27,0% 54,0% 19,0% 100,0%

Chi 2 _{= 10,62934 p= 0,03106}

tabela 12. Chęć uzyskania pomocy a płeć i wiek respondentów

Chęć uzyskania pomocy Płeć Razem Wiek Razem M K 70–74_lat 75–84_lat 85 lat i_więcej Opiekuńczo--pielęgnacyjna 8,0% 30,0% 38,0% 4,0% 22,0% 12,0% 38,0% Opiekuńczo--pielęgnacyjna i finansowa 2,0% 10,0% 12,0% 0,0% 10,0% 2,0% 12,0% Nie potrzebuje pomocy 25,0% 25,0% 50,0% 23,0% 2,0% 5,0% 50,0% Razem 35,0% 65,0% 100,0% 27,0% 54,0% 19,0% 100,0% Chi 2 _{= 9,967226 p= 0,00685} _Chi2 _{= 22,01997 p=0 ,0002}

tabela 13. Poziom sprawności funkcjonalnej respondentów a chęć uzyskania

przez nich miejsca w DPS

Chęć zamieszkania w przyszłości w DPS _Razem

tak nie

Grupa I – respondenci o dużym stopniu

sprawności funkcjonalnej 13,0% 58,0% 71,0%

Grupa II – respondenci o średnim stopniu

Grupa III – respondenci o małym stopniu

Razem 19,0% 81,0% 100,0%

(5)

U kobiet, podobnie jak w badaniach ogólnopolskich Pol-Senior, stwierdzono częstsze występowanie dużego poziomu sprawności funkcjonalnej, a jednocześnie to właśnie kobiety, liczniej zgłaszały zapotrzebowanie na pomoc w wykonywa-niu analizowanych czynności samoobsługowych oraz chęć uzyskania pomocy opiekuńczo-pielęgnacyjnej i finansowej. Sytuacja ta może być warunkowana dłuższym czasem życia kobiet i samotnym zamieszkiwaniem oraz stopniem akcepta-cji chorobowości przewlekłej, który, zdaniem Niedzielskiego i wsp., jest niższy w sytuacji kobiet [16, 29].

Wyniki badań własnych pokazały, że osoby owdowiałe zdecydowanie częściej uzyskiwały niższą ocenę sprawności funkcjonalnej niż osoby pozostające w związku małżeńskim. Badania Biercewicza i wsp. [30] oraz Fideckiego i wsp. [28] potwierdzają taką zależność – mniejsza sprawność w wieku geriatrycznym częściej dotyczy osób owdowiałych.

Istotną zależność, w badaniach własnych, stwierdzono pomiędzy wiekiem a sprawnością funkcjonalną respon-dentów. Wraz ze wzrostem wieku seniorzy byli mniej spraw-ni w zakresie samodzielności w codziennej aktywności życiowej. Dotyczyło to wszystkich analizowanych zakresów samoobsługi: utrzymania higieny osobistej, mycia i kąpieli całego ciała, poruszania się po powierzchniach płaskich, chodzenia po schodach oraz ubierania i rozbierania się. Wśród najstarszych badanych (85 lat i więcej), tylko w sy-tuacji co dziesiątego stwierdzono duży stopień sprawno-ści. Podobne rezultaty prezentują badania Fideckiego i wsp oraz Kuźnicza i wsp. [31]. Natomiast badania zrealizowane wśród stulatków, na podstawie skali ADL, są nieco inne – całkowitą sprawność stwierdzono u 6,5% kobiet i 14,6% mężczyzn [17].

Proporcjonalnie do wzrastającego wieku badanych zwięk-szało się ich zapotrzebowanie na pomoc opie-kuńczą. Respondenci potrzebujący pomocy pielęgnacyjno--opiekuńczej bądź finansowej stanowili 50% wśród bada-nych (odpowiednio 20% mężczyzn i 80% kobiet). Badania przeprowadzone przez Klich-Rączkę i Bońkowskiego [32] także wykazały większe wśród kobiet, szczególnie powyżej 80-tego roku życia, zapotrzebowanie na pomoc opiekuńczo--pielęgnacyjną. Można zatem łączyć ten wynik, ze strukturą demograficzną populacji seniorów.

Na uwagę zasługuje niechęć badanych do zamieszkania w DPS w przyszłości. Jak pokazują badania Szwedy-Lewan-dowskiej, w obliczu zwiększającego się zapotrzebowania na miejsca w tego typu placówkach, pozytywnym zmianom ulega ich społeczne postrzeganie. I chociaż osoby w wieku 75 lat i więcej stanowią najliczniejszą grupę pensjonariuszy DPS [33], to jednak nie musi zmieniać podejścia starszych mieszkańców wsi do zamieszkania w tego typu instytucjach.

WnioSki

Badania z zastosowaniem skali Barthel są bardzo istotne w sytuacji ludzi doświadczających procesu starzenia się. Jest to socjomedyczne narzędzie, na podstawie którego, jak i innych tego typu, można oszacować poziom sprawności, a jednocześnie zaplanować niezbędną pomoc w odniesieniu do precyzyjnie określonych wymiarów codziennego życia w zakresie samoobsługi.

Na podstawie realizacji badań stwierdzono, że wśród ba-danych mieszkańców wsi, dominowali seniorzy o dużym stopniu sprawności funkcjonalnej. Jednak wraz z wiekiem

i zmianą stanu cywilnego (wdowieństwo) samodzielność w zakresie samoobsługi badanych zmniejszała się, a jedno-cześnie wzrastało w ich sytuacji zapotrzebowanie na pomoc opiekuńczą, pielęgnacyjną i finansową.

Im mniejszy był stopień sprawności badanych, tym rzadziej deklarowani oni chęć zamieszkania w przyszłości w DPS. To sugeruje, że najbardziej satysfakcjonuje seniorów możliwość uzyskania pomocy opiekuńczo-pielęgnacyjnej w miejscu ich dotychczasowego zamieszkania.

piśMienniCtWo

1. Szukalski P. Starzenie się ludności – wyzwanie XXI wieku W: Szukal-ski P (red.). To idzie starość – polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Polski. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych; 2008: 7–29.

2. Nowak L (red.) Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny; 2012. 3. Mianowany M, Maniecka-Bryla I, Drygas W. Starzenie się populacji

jako ważny problem zdrowotny i społeczno-ekonomiczny. Gerontologia Polska 2004; 12 (4): 172–175.

4. Kulik TB, Janiszewska M, Pirog E, Pacian A, Stefanowicz A, Żołnier-czuk-Kieliszek D, Pacian J. Sytuacja zdrowotna osób starszych w Polsce i innych krajach europejskich. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2011; 17 (2): 90–95.

5. Błędowski P. Starzenie się jako problem społeczny. Perspektywy demo-graficznego starzenia się ludności Polski do roku 2035. W: M. Mossa-kowska, A. Więcek, P. Błędowski. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012: 11–23.

6. Zych A. Słownik gerontologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”; 2001.

7. Błędowski P. Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych. War-szawa: SGH; 2002.

8. Szatur-Jaworska B. Ludzie starzy i starość w polityce społecznej. War-szawa: Instytut Polityki Społecznej UW; 2000.

9. Chodorowski Z. Geriatria z podstawami gerontologii. Gdynia: Wydaw-nictwo GRAFICA; 2008.

10. Wojszel ZB. Services and allowances for the elderly and their carers. W: Bień B (red.). Family caregiving for the elderly in Poland. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana; 2006: 126–154. 11. Lamura G, Wojszel B, Mnich E, Krevers B, Mekce K, Mestheneos E.

Experiences and preferences of family carers in the use of care and support services. W: The EUROFAMCARE Consortium (red.). Services for supporting family carers of older dependent people in Europe. The Trans-European survey report, Hamburg 2006; 144–182 (http://www. uke.uni-hamburg.de/ /extern/eurofamcare/documents/deliverables/ teusure web_060906pdf).

12. Murkowski M. Epidemia starości. Menedżer zdrowia 2011; 8: 50–55. 13. Szatur-Jaworska B. Sytuacja rodzinna i więzi rodzinne ludzi starych

i osób na przedpolu starości. W: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012: 419–448.

14. Kawczyńska-Butrym Z. Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepeł-nosprawność, starość. Lublin: Wydawnictwo Makmed; 2008. 15. Ziarko J, Wybarniec A. Starość jako dar i zadanie. Pielęgniarstwo XXI

wieku 2008; 2–3: 28–32.

16. Wizner B, Skalska A, Klich-Rączka A, Piotrowicz K, Grodzicki P. Ocena stanu funkcjonalnego u osób w starszym wieku. W: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjolo-giczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012: 81–94.

17. Mossakowska M, Broczek K, Życzkowska J, Klich-Raczka K. Sprawność funkcjonalna polskich stulatków. W: Kowalwski J, Szukalski P (red.). Pomyślne starzenie się w świetle nauk o zachowaniu. Łódź: Zakład Demografii i Gerontologii UŁ; 2008: 164–174.

18. Rutkowska E (red). Rehabilitacja i pielęgnowanie osób niepełnospraw-nych. Lublin: Wydawnictwo Czelej; 2002.

19. Zdziebło K. Współczesne zjawiska demograficzne a problemy zdrowotne starzejącego się społeczeństwa. Studia Medyczne 2008; 9: 63–69. 20. Wieczorkowska-Tobis K, Talarska D. Geriatria i pielęgniarstwo

(6)

21. Tobiasz-Adamczyk B. Interakcje społeczne a jakość życia osób w wieku podeszłym. W: Piątkowski W (red.). Zdrowie, choroba, społeczeństwo. Lublin: Wydawnictwo UMCS; 2004: 95–103.

22. Mahoney FI, Barthel D. W: Functional evaluation: The Barthel Index. Md. State Med. J: 1965; 14: 61–65.

23. Żakowska-Wachelko B. Zadania i perspektywy gerontologii. W: Frą-ckiewicz L (red.). Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Katowice: Wyd. Śląsk; 2002; 27–43.

24. Borowiak E, Kostka T. Oczekiwania na świadczenia opiekuńcze star-szych mieszkańców obszaru miejskiego i wiejskiego oraz instytucji opie-kuńczo – pielęgnacyjnych. Gerontologia Polska 2010; 18 (4): 207–214. 25. Ślusarska B, Zarzycka D, Sadurska A. Wydolność samoobsługowa

miernikiem stanu zdrowia pacjentów w wieku podeszłym. Nowinki Lekarskie 2008; 77 (3): 209–213.

26. Bień B, Wojszel Z, Doroszkiewicz H. Poziom niesprawności osób w star-szym wieku jako wskazanie do wspierania opiekunów rodzinnych Gerontol. Pol. 2008; 16: 25–34.

27. Bień B., Doroszkiewicz H., Wojszel Z. Poziom niesprawności osób star-szych a korzystanie z usług medycznych i pozamedycznych w badaniu EUROFAMCARE Gerontol. Pol. 2008; 16, 2: 101–110.

28. Fidecki W, Wysokiński M, Wrońska I. Ocena wydolności samoob-sługowej osób starszych w środowisku domowym. W: Kowalewski T,

Szukalski P (red.). Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk o pracy i polityce społecznej. Łódź: Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ; 2008: 200–2008.

29. Niedzielski A, Humeniuk E, Błaziak P, Fedoruk D. Stopień akceptacji choroby w wybranych chorobach przewlekłych. Wiadomości Lekarskie 2007: LX: 224–227.

30. Biercewicz M, Kędziora-Kornatowska K, Ślusarz R, Cegła B, Faleńczyk K. Ocena wydolności czynnościowej osób w wieku podeszłym na tle uwarunkowań zdrowotnych i społecznych. Pielęgniarstwo XXI 2005; 1–2: 39–45.

31. Kuźmicz I, Brzostek T, Górkiewicz M. Wybrane metody oceny spraw-ności psychofizycznej pacjentów z zaburzeniami funkcji poznawczych objętych stacjonarną opieką długoterminową w Polsce. Pielęgniarstwo XXI wieku 2005; 3(12): 105–110.

32. Bońkowski K, Klich-Rączka A. Ciężka niepełnosprawność czynnościo-wa osób starszych wyzczynnościo-waniem dla opieki długoterminowej. Geronto-logia Polska 2007; 15: 97–103.

33. Szweda-Lewandowska Z. Popyt na miejsca w domach pomocy społecz-nej wśród seniorów w Polsce w perspektywie 2035 roku. Acta Univer-siatatis Lodziensis, Folia Oeconomica 2009; 231: 247–250.

Functional fitness of rural population aged over 70 and

demand for care

abstract

Progressing age and the accompanying diseases have a detrimental impact on the condition of the elderly. Deterioration of one’s fitness causes physical discomfort and impairs mental well-being. It also constitutes a barrier which hinders one’s ability to perform activities of daily living, makes the person dependent on the help of others, contributes to social isolation, and consequently leads to deterioration in the quality of life.

The aim of the article was to define the level of functional fitness and need for care among seniors aged above 70 living in rural areas.

The survey was carried out in 2012 in a group of 100 people aged over 70 living in villages in the Lublin Region. In the study, both a questionnaire designed by the author and the Barthel scale were applied. The obtained material was subjected to statistical analysis.

The great majority of respondents were on a high functional level of fitness (71.0%). Statistical analysis revealed the relationship between functional fitness and age (p=.00528), as well as the respondents’ marital status (p=.03287). Every second respondent declared the wish to receive help: nursing care (38.0%) or nursing care together with financial support (12.0%). Such declarations were dependent on gender (p=.00685) and age (p=.00020).

Based on the presented studies, it was ascertained that the functional fitness of older rural inhabitants decreases together with age and change in marital status (widowhood), which is accompanied by a simultaneous increase in the demand for care and nursing.

key words