http://nietzsche.ph f.org/dziela/fn j

Nietzsche Seminarium – projekt zrzeszający polskich badaczy filozofii

Fryderyka Nietzschego poprzez:

– powołany przez Cezarego Wodzińskiego, Bogdana Banasiaka i Pawła

Pieniążka cykl dorocznych konferencji filozoficznych.

– stronę internetową nietzsche.org.pl. Na stronie:

Bibliografia polskich odniesień do Nietzschego

- do 1918 (Marta Kopij)

- z lat 1919-1939 (Grzegorz Kowal)

- z lat 1939-1989 (Jadwiga Sucharzewska)

- po 1989 (Jakub Wroński)

e-Mortkowicz - Cyfrowa reedycja młodopolskiego wydania Dzieł Fryderyka

Nietzschego z zachowaniem paginacji i układu graficznego.

Teksty archiwalne – baza przedwojennych artykułów polskich na temat

Nietzschego

Wieści ze świata Nietzschego: konferencje, seminaria, obronione prace

Opatrzony komentarzem zestaw linków

... i wiele innych

http://nietzsche.org.pl/

e-Mortkowicz

Cyfrowa reedycja młodopolskiego wydania Dzieł Fryderyka Nietzschego

z zachowaniem paginacji i układu graficznego.

Nietzsche Seminarium, Łódź-Wrocław 2010

Redakcja: Jakub Wroński, Tymoteusz Słowiński

W P R Z E K Ł A D Z I E W A C Ł A W A

B E R E N T A , K O N R A D A D R Z E

-WIECKIEGO, L E O P O L D A STAFFA I

STANISŁAWA WYRZYKOWSKIEGO

W Y D A Ł J A K Ó B M O R T K O W I C Z .

FRYDERYK N I E T Z S C H E

J U T R Z E N K A

S T A N I S Ł A W W Y R Z Y K O W S K I

»lleż to jutrzenek,

które jeszcze nie jaśniały«.

Rigweda.

Ozdoby do książki tej rysował Fr. Siedlecki.

P R Z E D M O W A .

C z ł o w i e k » p o d z i e m n y « , c z ł o w i e k w i e r c ą c y , k o ­ p i ą c y , p o d k o p u j ą c y u k a z u j e się w k s i ą ż c e tej p r z y p r a c y . W i d z i się g o , o ile m a się o c z y d l a t a k i e j p r a c y w g ł ę b i — , j a k z w o l n a , r o z w a ż n i e , z ł a g o d n ą z a w z i ę t o ś c i ą p o s u w a się n a p r z ó d , nie o b j a w i a j ą c z b y ­ tnio p r z y k r o ś c i , j a k a k a ż d e m u d ł u g i e m u n i e d o s t a t k o w i p o w i e t r z a i ś w i a t ł a t o w a r z y s z y ; i n a w e t z a d o w o l o n y m m o ż n a b y g o n a z w a ć p r z y j e g o c i e m n e j p r a c y . N i e z d a j e ż się, ż e j a k a ś w i a r a g o p r o w a d z i , k o i j a k a ś po­ c i e c h a ? I ż s n a d ź c h c e m i e ć s w ą d ł u g ą c i e m n o ś ć , c o ś n i e p o j ę t e g o , s k r y t e g o , z a g a d k o w e g o , w i e d z ą c , c o g o p o t e m c z e k a : w ł a s n y j e g o b r z a s k , j e g o w ł a s n e zba­ w i e n i e , j e g o w ł a s n a j u t r z e n k a ? . . . T o p e w n a , ż e p o w r ó c i : nie p y t a j c i e g o , c z e g o s z u k a ł w g ł ę b i , s a m w a m to p o w i e ten p o z o r n y trophonios i m i e s z k a n i e c p o d z i e m i , g d y z n ó w »zostanie c z ł o w i e k i e m « . O d w y k a się, zaiste, o d m i l c z e n i a , g d y t a k d ł u g o j a k on, b y ł o się k r e t e m , b y ł o s a m o t n y m — —

2. C z e g o s z u k a ł e m t a m w g ł ę b i , z a m i e r z a m istotnie w a m p o w i e d z i e ć , m o i c i e r p l i w i p r z y j a c i e l e w niniej­ s z e j s p ó ź n i o n e j p r z e d m o w i e , k t ó r a m o g ł a ł a c n o s t a ć się w s p o m n i e n i e m p o z g o n n e m , m o w ą p o g r z e b o w ą : g d y ż p o w r ó c i ł e m i p o w r ó c i ł e m — z b i e g i e m . . . N i e c h w a m się nie z d a j e , ż e b ę d ę z a c h ę c a ł d o p o d o b n e g o s z a l e ń s t w a ! L u b b o d a j d o p o d o b n e j s a m o t n o ś c i ! G d y ż n a w ł a s n y c h t e g o r o d z a j u d r o g a c h n i e s p o t y k a się n i k o g o : t a k i e t o j u ż » d r ó g w ł a s n y c h « p r z e z n a c z e n i e . N i k t nie p r z y j d z i e z p o m o c ą z e w s z y s t k i e m i n i e b e z ­ p i e c z e ń s t w a m i , p r z e c i w n o ś c i a m i , w r o g o ś c i a m i i nie­ p o g o d a m i t r z e b a s a m e m u w a l c z y ć . M a j ą c d r o g ę d l a s i e b i e — m a się t e ż o c z y w i ś c i e s w e g o r y c z e , nie­ r a z p r z y k r o ś c i z p o w o d u o w e g o »dla s i e b i e « : d o n i c h n a l e ż y n a p r z y k ł a d p r z e ś w i a d c z e n i e , i ż n a w e t p r z y j a c i e l e o d g a d n ą ć n i e m o g ą , g d z i e się jest, d o k ą d się idzie, i ż n a w e t oni n i e k i e d y p y t a j ą » c z y ż o n w o -g ó l e i d z i e ? c z y m a j e s z c z e d r o -g ę ? « — J ą ł e m się w ó w c z a s c z e g o ś , c z e g o nie k a ż d e m u p o d j ą ć się w o l n o : z s t ą p i ł e m w g ł ą b , z a r y ł e m się w z i e m i ę , p o c z ą ł e m b a d a ć i r o z k o p y w a ć p r a s t a r ą u f n o ś ć , n a k t ó r e j m y f i l o z o f o w i e o d k i l k u t y s i ą c l e c i n i t o n a n i e z a w o d n y c h p r z y w y k l i ś m y b u d o w a ć p o s a d a c h , — nie u s t a j ą c w p r a c y , a c z k a ż d y b u d y n e k w a l i ł się d o t y c h c z a s w g r u z y ; j ą ł e m p o d r y w a ć n a s z e z a u f a n i e d o m o ­ r a ł u . L e c z c z y w y m n i e r o z u m i e c i e ? 3. N a j g o r z e j z a s t a n a w i a n o się d o t y c h c z a s n a d d o ­ b r e m i z ł e m : p o w s z y s t k i e c z a s y b y ł a t o r z e c z z b y t n a j e ż o n a n i e b e z p i e c z e ń s t w y . S u m i e n i e , opinia, p i e k ł o , c z a s e m n a w e t p o l i c y a nie p o z w a l a ł a i nie p o z w a l a n a s w o b o d ę b a d a ń ; w o b e c m o r a ł u , j a k w o b e c k a ż d e j innej p o w a g i , n i e p o w i n n o s i ę m y ś l e ć , t e m m n i e j m ó ­ w i ć : t r z e b a — b y ć p o s ł u s z n y m ! O d k ą d ś w i a t istnieje, ż a d n a p o w a g a n i e o k a z a ł a j e s z c z e c h ę c i p o d ­ d a ć się k r y t y c e ; j a k ż e ż w i ę c m o ż n a k r y t y k o w a ć m o ­ rał, u c z y n i ć g o z a g a d n i e n i e m , p r o b l e m a t e m : nie b y -łaż m y ś l t a k a — nie j e s t - ż e m y ś l t a k a — nie­ m o r a l n ą ? — A t o l i m o r a ł , by u j ś ć r ą k k r y t y c z n y c h i n a r z ę d z i tortury, r o z p o r z ą d z a nie t y l k o w s z e l k i e g o r o d z a j u p o s t r a c h a m i : b e z p i e c z e ń s t w o j e g o w j e s z c z e w y ż s z y m stopniu p o l e g a n a w ł a ś c i w e j m u j a k o w e j ś s z t u c e o c z a r o w y w a n i a , — u m i e » z a p a l a ć « . J e d n e m j e d y n y m s p o j r z e n i e m u d a j e m u się c z ę s t o k r y t y c z n ą w o l ę u b e z w ł a d n i ć l u b n a s w ą p r z e c i ą g n ą ć stronę, b y w a j ą n a w e t w y p a d k i , i ż u m i e się z w r ó c i ć p r z e ­ c i w k o sobie s a m e m u i n a p o d o b i e ń s t w o s k o r p i o n a z a t a p i a ż ą d ł o w e w ł a s n e m ciele. M o r a ł z d a w i e n d a ­ w n a z n a się r ó w n i e ż n a w s z y s t k i c h d y a b e l s k i c h sztu­ k a c h p r z e k o n y w a n i a : d z i ś n a w e t n i e m a m ó w c y , któ­ r y b y d o j e g o nie u c i e k a ł się p o m o c y . ( W y s t a r c z y p o s ł u c h a ć n a p r z y k ł a d b o d a j n a s z y c h a n a r c h i s t ó w : j a k p r z e m a w i a j ą m o r a l n i e , b y p r z e k o n a ć ! N a o s t a t e k z o w ą n a w e t siebie » d o b r y m i i s p r a w i e d l i w y m i « . ) Od­ k ą d n a z i e m i m ó w i się i p r z e k o n y w a , o k a z y w a ł się m o r a ł a r c y m i s t r z e m w u w o d z e n i u — i, co n a s filo­ z o f ó w p r z e d e w s z y s t k i e m o b c h o d z i , w ł a ś c i w ą C y r c e f i l o z o f ó w . S k ą d - ż e t o b o w i e m p o c h o d z i , i ż , p o c z ą w s z y o d P l a t o n a , w s z y s c y filozoficzni b u d o w n i c z o w i e e u r o ­ p e j s c y b u d o w a l i n a d a r e m n o ? Ż e t o w s z y s t k o , c o w i c h n a j s z c z e r s z e m p r z e ś w i a d c z e n i u u c h o d z i ł o za aere pe-rennius, g r o z i r u i n ą a l b o j u ż w g r u z a c h l e ż y ? O h , I*

4 j a k ż e f a ł s z y w ą j e s t o d p o w i e d ź , k t ó r ą d z i ś j e s z c z e m a się n a o d p a r c i e t e g o p y t a n i a , » g d y ż w s z y s c y zanie­ dbali z b a d a n i a p o d w a l i n , k r y t y k i c a ł k o w i t e g o r o z u m u « — o w a f a t a l n a o d p o w i e d ź K a n t a , k t ó r e m u m y n o w o c z e ­ ś n i f i l o z o f o w i e nie z a w d z i ę c z a m y , zaiste, s t a l s z e g o i n i e z a w o d n i e j s z e g o l ą d u p o d n o g a m i ! ( — S p y t a j m y ż d o d a t k o w o , c z y t o nie b y ł o n i e c o d z i w n e m ż ą d a ć o d n a r z ę d z i a , b y k r y t y k o w a ł o w ł a s n ą s w ą z d a t n o ś ć i do­ s k o n a ł o ś ć ? b y intelekt s a m » p o z n a w a ł « w ł a s n ą s w ą w a r t o ś ć , s w e g r a n i c e i s w e m o c e ? nie b y ł o ż t o na­ w e t n i e c o n i e d o r z e c z n e m ? — ) W ł a ś c i w a o d p o w i e d ź b r z m i a ł a b y s n a d ź , i ż w s z y s c y f i l o z o f o w i e , nie w y j ­ m u j ą c K a n t a , b u d o w a l i p o d u r o k i e m m o r a ł u — , i ż , z m i e r z a j ą c r z e k o m o k u p e w n o ś c i , k u » p r a w d z i e « , » m a -j e s t a t y c z n ą b u d o w ę m o r a l n ą « m i e l i w ł a ś c i w i e n a c e l u : j e ż e l i się p o s ł u ż y m y j e s z c z e r a z n i e w i n n e m p o w i e d z e n i e m K a n t a , k t ó r y z a s w e »nie t a k ś w i e t n e , a l e m o ż e n i e c a ł k i e m p o z b a w i o n e z a s ł u g « z a d a n i e i p r a c ę u w a ż a to, »iż w y r ó w n a ł g r u n t i p o ł o ż y ł p o d w a l i n y p o d o w e m a j e s t a t y c z n e b u d o w l e m o r a l n e «

(Kritik der reinen Vernunft II, str. 257). A c h , nie

p o w i o d ł o m u się to, r a c z e j p r z e c i w n i e ! — j a k dziś w i d z i m y . K a n t d l a t y c h m a r z y c i e l s k i c h d ą ż e ń b y ł n i e o d r o d n y m s y n e m s w e g o stulecia, k t ó r e w w y ż s z y m stopniu o d k a ż d e g o i n n e g o , z a s ł u g u j e n a n a z w ę o k r e s u m a r z y c i e l s t w a : n a s z c z ę ś c i e , b y ł n i m t a k ż e w i n n e m , c e n n i e j s z e m z n a c z e n i u ( n a p r z y k ł a d z e w z g l ę d u n a s p o r ą d a w k ę s e n s u a l i z m u , z a w a r t ą w j e g o t e o r y i po­ znania). I j e g o z a k a z i ł a s w y m j a d e m t a m o r a l n a ta­ rantela, R o u s s e a u , i o n k r y ł n a dnie d u s z y m y ś l m o ­ r a l n e g o f a n a t y z m u , k t ó r e g o w y k o n a w c ą c z u ł się i u z n a ­ w a ł i n n y u c z e ń R o u s s e a u ' a , m i a n o w i c i e R o b e s p i e r r e :

»de fonder sur la terre l'empire de la sagesse, de la

5 justice et de la vertu) ( m o w a z 7 c z e r w c a 1794). Z d r u g i e j z a ś strony, m a j ą c taki f r a n c u s k i f a n a t y z m w s e r c u , n i e p o d o b n a b y ł o p o c z y n a ć sobie m n i e j po f r a n c u s k u , b r a ć r z e c z y g ł ę b i e j , g r u n t o w n i e j , b a r d z i e j po n i e m i e c k u — j e ż e l i s ł o w a »niemieckie« w t a k i e m z n a c z e n i u u ż y ć j e s z c z e w o l n o — , a n i ż e l i c z y n i ł t o K a n t : b y s t w o r z y ć m i e j s c e d l a s w e g o » p a ń s t w a m o r a l n e g o « , w i d z i a ł się z m u s z o n y m p r z y j ą ć ś w i a t , k t ó r e g o d o w i e ś ć nie m o ż n a , l o g i c z n y » z a ś w i a t « , — w ł a ś n i e d o t e g o p o t r z e b o w a ł s w e j k r y t y k i c z y s t e g o r o z u m u ! W y r a ż a j ą c się i n a c z e j ; n i e b y ł b y j e j p o t r z e b o w a ł , g d y b y w a ż n i e j s z e m n a d e w s z y s t k o nie b y ł o d l a ń to, b y s w e » p a ń s t w o m o r a l n e « u c z y n i ć n i e d o s t ę p n e m , b a n a w e t n i e p o j ę t e m d l a r o z u m u , — t a k b a r d z o o d c z u w a ł n i e o d p o r n o ś ć m o r a l n e g o ł a d u r z e c z y z e s t r o n y r o z u m u ! G d y ż w o b e c p r z y r o d y i hi-storyi, w o b e c z a s a d n i c z e j n i e m o r a l n o ś c i p r z y ­ r o d y i h i s t o r y i b y ł K a n t , j a k z d a w i e n d a w n a k a ż d y p r a w i e N i e m i e c , p e s s y m i s t ą ; u w i e r z y ł w m o r a ł nie d l a t e g o , ż e g o d o w o d z ą p r z y r o d a i h i s t o r y a , l e c z po­ m i m o to, iż p r z y r o d a i h i s t o r y a , w u s t a w i c z n e j z o ­ stają z n i m s p r z e c z n o ś c i . B y z r o z u m i e ć o w o »po-m i »po-m o « , n a l e ż a ł o b y s n a d ź p r z y p o »po-m n i e ć s o b i e c o ś p o ­ k r e w n e g o u i n n e g o w i e l k i e g o p e s s y m i s t y , u L u t r a , k t ó r y z c a ł e m z u c h w a l s t w e m l u t e r s k i e m t a k się r a z w y r a z i ł w o b e c s w y c h p r z y j a c i ó ł : » i p o c ó ż b y ł a b y w i a r a , g d y b y r o z u m e m d a ł o się p o j ą ć , j a k B ó g , k t ó r y o b j a w i a t y l e g n i e w u i z ł o ś c i , m o ż e b y ć ł a s k a ­ w y m i s p r a w i e d l i w y m ? « N i c b o w i e m nie w y w i e r a ł o o d d a w n a n a d u s z ę n i e m i e c k ą r ó w n i e p o t ę ż n e g o w r a ­ żenia, nic nie »kusiło« j e j b a r d z i e j o d o w e g o najnie­ b e z p i e c z n i e j s z e g o z e w s z y s t k i c h w n i o s k ó w , k t ó r y dla k a ż d e g o p r a w o w i t e g o L a t y n a j e s t g r z e c h e m p r z e c i w

d u c h o w i : credo quia absurdum est: — n i m to p r z e ­ j a w i a się l o g i k a n i e m i e c k a p o r a z p i e r w s z y w histo-r y i d o g m a t u c h histo-r z e ś c i a ń s k i e g o ; aliści j e s z c z e d z i ś p o u p ł y w i e c a ł e g o t y s i ą c l e c i a , w i e t r z y m m y w s p ó ł ­ c z e ś n i N i e m c y , z e w s z e c h m i a r o p ó ź n i e n i N i e m c y — c o ś g d y b y p r a w d ę , j a k o w ą ś m o ż l i w o ś ć p r a w d y z a o w e m s ł y n n e m r e a l n o - d y a l e k t y c z n e m t w i e r d z e n i e m H e g l a , k t ó r e w s w o i m c z a s i e d o p o m o g ł o d u c h o w i n i e m i e c k i e m u d o z w y c i ę s t w a n a d E u r o p ą — »sprze­ c z n o ś ć p o r u s z a ś w i a t , w s z y s t k i e r z e c z y s ą w s p r z e ­ c z n o ś c i z e sobą« — : n a w e t w d z i e d z i n i e l o g i k i je­ s t e ś m y p e s s y m i s t a m i . 4. J e d n a k ż e s ą d y o w a r t o ś c i a c h l o g i c z n y c h nie są j e s z c z e n a j g ł ę b s z y m i i n a j g r u n t o w n i e j s z y m i , do k t ó r y c h d z i e l n o ś ć n a s z e g o p o d e j r z e n i a s i ę g n ą ć m o ż e ; z a u f a n i e d o r o z u m u , n a k t ó r e m w a ż n o ś ć t y c h s ą d ó w j e d y n i e i w y ł ą c z n i e się z a s a d z a , jest, j a k o z a u f a n i e , z j a w i s k i e m m o r a l n e m . . . M o ż e p e s s y m i z m n i e m i e ­ c k i b ę d z i e m u s i a ł u c z y n i ć j e s z c z e k r o k ostatni ? M o ż e s w e credo z e s w e m absurdum p r z y j d z i e m u r a z je­ s z c z e w s t r a s z l i w y z e s t a w i ć s p o s ó b ? W i ę c j e ś l i t a k s i ą ż k a n a w e t w z a k r e s i e m o r a ł u , n a w e t w z g l ę d e m z a u f a n i a do m o r a ł u j e s t p e s s y m i s t y c z n ą — nie jest-li w ł a ś n i e d l a t e g o k s i ą ż k ą n i e m i e c k ą ? G d y ż istotnie p r z e d s t a w i a o n a s p r z e c z n o ś ć i s p r z e c z n o ś c i tej się nie l ę k a : w y p o w i e d z i a n o w niej z a u f a n i e m o r a ł o w i — c z e m u ż t o ? G w o l i m o r a l n o ś c i ! L u b j a k b y t o ina­ c z e j n a z w a ć , co w niej — co w n a s — się d z i e j e ? g d y ż w o l e l i b y ś m y s k r o m n i e j s z e s ł o w o i z n a s z y m s m a k i e m z g o d n i e j s z e . A t o l i nie u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e i w n a s o d z y w a się j e s z c z e j a k i e ś » p o w i n i e n e ś « , że i m y u l e g a m y j e s z c z e s u r o w e m u p r a w u , — ostatni t o m o r a ł , k t ó r y i m y j e s z c z e s ł y s z y m y , k t ó r y m i m y k i e r u j e m się j e s z c z e w ż y c i u , c o d o k t ó r e g o , j a k z r e s z t ą w e w s z y s t k i e m i n n e m , j e s t e ś m y j e s z c z e l u d ź m i s u m i e n i a : m i a n o w i c i e , ż e n i e c h c e m y w r a c a ć d o tego, c o j e s t d l a n a s p r z e ż y t e m i z b u t w i a ­ ł e m , d o ż a d n e g o » n i e - d o - w i a r y « , c h o c i a ż b y się z w a ł o B o g i e m , c n o t ą , p r a w d ą , s p r a w i e d l i w o ś c i ą , m i ł o ś c i ą b l i ź n i e g o : i ż nie b u d u j e m k ł a m l i w y c h m o s t ó w d o da­ w n y c h i d e a ł ó w : i ż z g ł ę b i d u s z y j e s t e ś m y w r o d z y w s z y s t k i e m u temu, c o c h c i a ł o b y w n a s w i c h r z y ć c z y p o ś r e d n i c z y ć ; w r o d z y w s z e l k i e m u t e g o c z e s n e m u ro­ d z a j o w i w i a r y i c h r z e ś c i a ń s t w a ; w r o d z y w s z e l k i m p o ł o w i c z n o ś c i o m r o m a n t y c z n y m i p a t r y o t y c z n y m ; za­ r ó w n o w r o d z y s y b a r y t y z m o w i a r t y s t y c z n e m u , niesu-m i e n n o ś c i a r t y s t y c z n e j , r a d e j s k ł o n i ć n a s d o u w i e l ­ b i e n i a t e g o , w c o j u ż nie w i e r z y m y , — g d y ż j e s t e ś m y a r t y s t a m i — ; s ł o w e m , w r o d z y c a ł e m u f e m i n i z m o w i (lub, j e ś l i k t o w o l i , i d e a l i z m o w i ) e u r o p e j s k i e m u , k t ó r y w i e k u i ś c i e »garnie do siebie« i w ł a ś n i e d l a t e g o w i e -k u i ś c i e » o b n i ż a « : — j e d n a -k ż e j a -k o l u d z i e t e g o su­ m i e n i a p o c z u w a m y się j e s z c z e m y i m m o r a l i ś c i , m y b e z b o ż n i c y dzisiejsi d o p o k r e w i e ń s t w a z o d w i e c z n ą n i e m i e c k ą r z e t e l n o ś c ą i z b o ż n o ś c i ą , w p r a w d z i e li t y l k o j a k o j e j n a j z a g a d k o w s i i ostatni p o t o m k o w i e , b a na­ w e t d o p e w n e g o s t o p n i a j a k o j e j s p a d k o b i e r c y , j a k o w y k o n a w c y j e j n a j w n ę t r z n i e j s z e j w o l i , p e s s y m i s t y -c z n e j , j a k w s p o m n i a n o , w o l i , k t ó r a n i e l ę k a się p r z e ­ c z y ć sobie s a m e j , g d y ż p r z e c z y z r o z k o s z ą ! D o ­ k o n y w a się w n a s , j e ż e l i c h o d z i w a m o f o r m u ł ę , — s a m o - z a g ł a d a m o r a ł u . — —

8 5. — A n a o s t a t e k : p o c ó ż to, c z e m j e s t e ś m y , c z e g o c h c e m y i c z e g o nie c h c e m y , m ó w i ć t a k g ł o ś n o i z ta­ k i m z a p a ł e m ? P a t r z m y n a nie b a r d z i e j z d a l e k a , bar­ d z i e j z w y s o k a , r o z u m n i e j , c h ł o d n i e j , m ó w m y , j a k m i ę d z y n a m i m ó w i ć w y p a d a , t a k p o k r y j o m u , b y c a ł y ś w i a t nie d o s ł y s z a ł , b y c a ł y ś w i a t n a s nie dosły­ s z a ł ! P r z e d e w s z y s t k i e m m ó w m y p o w o l i . . . Niniej­ s z a p r z e d m o w a j a w i się p ó ź n o , a l e nie z a p ó ź n o , b o i c ó ż w istocie r z e c z y z n a c z y p i ę ć l u b s z e ś ć lat ? T a k a k s i ą ż k a , t a k i e z a g a d n i e n i e nie z n a p o ś p i e c h u ; p r z y t e m ja i m o j a k s i ą ż k a , oboje l u b i m y lento. Nie-d a r m o b y ł e m filologiem, m o ż e j e s t e m n i m j e s z c z e , a f i l o l o g j e s t n a u c z y c i e l e m p o w o l n e g o c z y t a n i a : — w k o ń c u p r z y w y k ł e m t e ż p i s a ć p o w o l i . O b e c n i e nie t y l k o z p r z y z w y c z a j e n i a , l e c z t a k ż e z u p o d o b a n i a — z ł o ś l i w e g o s n a d ź u p o d o b a n i a ? — , k r e ś l ę j e n o to, co k a ż d e g o c z ł o w i e k a , k t ó r e m u »się s p i e s z y » , d o p r o w a ­ d z a d o r o z p a c z y . F i l o l o g i a j e s t b o w i e m o w ą c z c i g o ­ d n ą s z t u k ą , k t ó r a o d s w e g o c z c i c i e l a d o m a g a się p r z e d e w s z y s t k i e m j e d n e g o , b y stał n a u b o c z u , b y nie l i c z y ł się z c z a s e m , by n a w y k ł do c i c h o ś c i i p o w o l ­ n o ś c i — , s z t u k a t o z ł o t n i c z a i z n a w s t w o S ł o w a , l i d e l i k a t n e j i p r z e z o r n e j o d d a n e p r a c y , k t ó r a n i c z e g o nie osięgnie, j e ż e l i nie s i ę g a lento. A l i ś c i w ł a ś n i e d l a t e g o j e s t p o t r z e b n i e j s z a d z i ś n i ż k i e d y k o l w i e k , w ł a ­ śnie d l a t e g o c z a r u j e i najsilniej p o c i ą g a n a s k u sobie w t e m s t u l e c i u » p r a c y « , c h c ę r z e c : p o ś p i e c h u , nie­ p r z y z w o i t e g o i u z n o j o n e g o p o ś p i e c h u , k t ó r y z e w s z y s t -k i e m c h c i a ł b y » p r ę d -k o się z a ł a t w i ć « , a w i ę c i z -k a ż d ą s t a r ą c z y n o w ą k s i ą ż k ą : — g d y ż o n a nie z b y w a ni­ c z e g o n a p r ę d c e , u c z y c z y t a ć d o b r z e , t o z n a c z y 9 p o w o l i , g ł ę b o k o , o g l ę d n i e i p r z e z o r n i e — p r z y d r z w i a c h n a ś c i ę ż a j o t w a r t y c h , p r z e n i k l i w ą m y ś l ą , s u b t e l n y m i p a l c a m i i o c z y m a c z y t a ć u c z y . . . Moi c i e r p l i w i p r z y ­ j a c i e l e , k s i ą ż k a t a p r a g n i e j e n o d o b o r o w y c h c z y ­ t e l n i k ó w i f i l o l o g ó w : u c z c i e s i ę c z y t a ć m n i e do­ b r z e ! — R U T A pod Genuą, jesienią 1886 roku.

I. N a b y t a r o z t r o p n o ś ć . — W s z y s t k i e r z e ­ c z y , k t ó r e d ł u g o ż y j ą , p r z e s i ą k a j ą z w o l n a d o t e g o s t o p n i a r o z u m e m , i ż i c h p o c h o d z e n i e o d n i e r o z u m u staje się d l a t e g o n i e p r a w d o p o d o b n e m . C z y ż n i e o m a l k a ż d a d o k ł a d n a h i s t o r y a j a k i e g o ś p o w s t a w a n i a nie b r z m i d l a u c z u c i a p a r a d o k s a l n i e i z d r o ż n i e ? N i e p o p a d a ż d o b r y h i s t o r y k u s t a w i c z n i e w s p r z e c z n o ­ ś c i ? 2. P r z e s ą d u c z o n y c h . — S ł u s z n i e u t r z y m u j ą u c z e n i , i ż l u d z i e w s z y s t k i c h c z a s ó w ż y l i w m n i e m a ­ niu, ż e w i a d o m o im, c o j e s t d o b r e m a c o z ł e m , c o j e s t c h w a l e b n e m a c o n a g a n n e m . Jest t o w s z a k ż e p r z e s ą d e m u c z o n y c h , j a k o b y ś m y o b e c n i e w i e ­ d z i e l i t o l e p i e j o d k t ó r e j k o l w i e k i n n e j epoki.

3. 4. P r z e c i w k o u r o j o n e j d y s h a r m o n i i s f e r . — T r z e b a w i e l e f a ł s z y w e j w s p a n i a ł o ś c i p r e c z u s u ­ n ą ć z e ś w i a t a , g d y ż nie z g a d z a się o n a z e s p r a w i e ­ d l i w o ś c i ą , d o której w s z y s t k i e r z e c z y m a j ą w o b e c n a s p r a w o ! W t y m c e l u n a l e ż a ł o b y nie w y o b r a ż a ć sobie ś w i a t a m n i e j h a r m o n i j n y m , aniżeli j e s t w istocie!

5. B ą d ź c i e w d z i ę c z n i ! — W i e l k i m r e z u l t a ­ t e m d o t y c h c z a s o w e j l u d z k o ś c i j e s t to, i ż nie p o t r z e -b u j e m j u ż u s t a w i c z n i e l ę k a ć się d z i k i c h z w i e r z ą t , b a r b a r z y ń c ó w , b o g ó w i w ł a s n y c h s n ó w . 6. 7. P r z e o b r a ż e n i e p o c z u c i a p r z e s t r z e n i . — C o p r z y c z y n i ł o się w i ę c e j d o s z c z ę ś c i a l u d z k i e g o : r z e c z y r z e c z y w i s t e c z y r z e c z y u r o j o n e ? T o p e w n a , ż e r o z d z i a ł p r z e s t r z e n i m i ę d z y n a j w y ż s z e m s z c z ę ś c i e m i n a j g ł ę b s z e m n i e s z c z ę ś c i e m w y t w o r z y ł się d o p i e r o p r z y p o m o c y r z e c z y u r o j o n y c h . T e n r o d z a j p o c z u c i a p r z e s t r z e n i z m n i e j s z a się z a t e m c o r a z bar­ dziej p o d w p ł y w e m w i e d z y : p o d o b n i e j a k j u ż n a u c z y ­ l i ś m y się, i j e s z c z e u c z y m y się o d niej, o d c z u w a ć zie­ m i ę j a k o c o ś m a ł e g o , b a n a w e t s y s t e m s ł o n e c z n y j a k o p u n k c i k . N a w s z y s t k o p r z y j d z i e c z a s . — C z ł o ­ w i e k , o z n a c z a j ą c y p ł e ć w s z e c h r z e c z y , nie p r z y p u ­ s z c z a ł , ż e się b a w i , l e c z ż e w n i k n ą ł g ł ę b o k o w ich istotę: — o l b r z y m i z a k r e s t e g o b ł ę d u p o z n a ł bar­ d z o p ó ź n o i s n a d ź nie c a ł k i e m j e s z c z e . — T a k s a m o w s z y s t k o , c o istnieje, u c z y n i ł c z ł o w i e k z a l e ż n e m o d m o r a ł u i z a r z u c i ł ś w i a t u n a b a r k i z n a c z e n i e e t y ­ c z n e . K i e d y ś b ę d z i e t o m i a ł o j o t a w j o t ę t ę s a m ą w a r t o ś ć , j a k ą o b e c n i e m a j u ż w i a r a w p ł e ć s ł o ń c a . K u g l a r z i j e g o p r z e c i w i e ń s t w o . — T o , c o z d u m i e w a n a s w n a u c e , j e s t w r ę c z o d m i e n n e m o d t e g o , c z e m b u d z ą p o d z i w s z t u c z k i k u g l a r z a . G d y ż k u g l a r z c h c i a ł b y w n a s w m ó w i ć , i ż to, c o d z i e j e się w istocie z a s p r a w ą p r z y c z y n o w o ś c i n a d e r z ł o ż o n e j , j e s t d z i e ł e m p r z y c z y n o w o ś c i b a r d z o p r o s t e j . N a o d -w r ó t -w i e d z a z n i e -w a l a n a s t a m -w ł a ś n i e o d r z u c a ć w i a r ę w p r z y c z y n o w o ś ć prostą, g d z i e w s z y s t k o w y ­ daje się o g r o m n i e ł a t w e m i g d z i e j e s t e ś m y i g r a s z k ą p o z o r u . R z e c z y »najprostsze« s ą b a r d z o z ł o ż o n e , — w p r o s t n a d z i w i ć się t e m u nie m o ż n a !

16 9. P o j ę c i e o b y c z a j n o ś c i o b y c z a j u . — W p o r ó w n a n i u z e s p o s o b e m ż y c i a c a ł y c h t y s i ą c l e c i l u d z k o ś c i , ż y j e m m y , l u d z i e t e g o c z e ś n i w e p o c e n a d e r n i e o b y c z a j n e j : p o t ę g a o b y c z a j u z d u m i e w a j ą c o osła­ bła, z a ś u c z u c i e o b y c z a j n o ś c i w y s u b t e l n i ł o się i w z n i o ­ sło d o t e g o stopnia, i ż z d a się n i e m a l , j a k g d y b y ulotniło się z u p e ł n i e . D l a t e g o d l a n a s , k t ó r z y ś m y p ó ź n o n a ś w i a t p r z y s z l i , p o g l ą d y z a s a d n i c z e n a po­ w s t a n i e m o r a ł u s ą r z e c z ą trudną, a g d y m i m o w s z y s t k o j e z d o b ę d z i e m y , w i ę z n ą n a m w u s t a c h i w y r a z i ć się nie d a j ą : g d y ż b r z m i ą z a r u b a s z n i e ! L u b o b y c z a j n o ś ć s p o t w a r z a ć się z d a j ą ! W e ź m y n a p r z y k ł a d c h o c i a ż b y z a s a d ę g ł ó w n ą : o b y c z a j n o ś ć nie j e s t n i c z e m in­ n e m ( a w i ę c n i c z e m w i ę c e j ! ) , j a k p o s ł u s z e ń ­ s t w e m w z g l ę d e m o b y c z a j ó w b e z w z g l ę d u n a i c h ro­ d z a j ; z a ś o b y c z a j j e s t t o t r a d y c y j n y s p o s ó b po­ s t ę p o w a n i a i o c e n i a n i a . W r z e c z a c h , k t ó r e m i nie r z ą ­ d z i t r a d y c y a , o b y c z a j n o ś c i n i e m a ; i m m n i e j z a l e ż y ż y c i e o d t r a d y c y i , t e m t e ż z a k r e s o b y c z a j n o ś c i j e s t m n i e j s z y . C z ł o w i e k w o l n y j e s t c z ł o w i e k i e m nieoby-17 T r a n s f i g u r a c y a . — B e z r a d n i e c i e r p i ą c y , roz­ w i c h r z e n i m a r z y c i e l e , n a d z i e m s k o u p o j e n i , — oto t r z y s t o p n i e , n a k t ó r e R a f a e l p o d z i e l i ł l u d z k o ś ć . My j u ż nie p a t r z y m na ś w i a t w ten s p o s ó b — i R a ­ f a e l nie m ó g ł b y p a t r z e ć n a ń t a k o b e c n i e : n a w ł a ­ s n e o c z y n o w ą w i d z i a ł b y t r a n s f i g u r a c y ę . 8.

DZIEŁA NIETZSCHEGO T. VII. 2

c z a j n y m , g d y ż w e w s z y s t k i e m c h c e z a l e ż e ć o d sie­ bie, nie o d t r a d y c y i : w e w s z y s t k i c h p i e r w o t n y c h sta­ n a c h l u d z k o ś c i »zły« z n a c z y tyle, c o » i n d y w i d u a l n y « , » s w o b o d n y « , s a m o w o l n y « , » n i e p r z y z w y c z a j o n y « , »nie­ p r z e w i d z i a n y « , » n i e o b l i c z a l n y « . M i e r z ą c d a l e j m i a r ą t y c h s t a n ó w , w i d z i m y : j e ż e l i j a k i e g o ś c z y n u doko­ n a n o n i e z r o z k a z u t r a d y c y i , l e c z z i n n y c h p o b u d e k ( n a p r z y k ł a d z e w z g l ę d u n a p o ż y t e k osobisty), c h o ­ c i a ż b y n a w e t b y ł y t o p o b u d k i , k t ó r e n i e g d y ś s t w o ­ r z y ł y t ę t r a d y c y ę , t o c z y n taki z w i e się n i e o b y c z a j -n y m i -n a w e t p r z e z s w e g o s p r a w c ę t a k o d c z u w a -n y m b y w a : g d y ż nie w y n i k ł z p o s ł u s z e ń s t w a w z g l ę d e m t r a d y c y i . C o t o j e s t t r a d y c y a ? W y ż s z a p o w a g a , któ­ rej j e s t się p o s ł u s z n y m nie d l a t e g o , ż e p r z e k a z u j e n a m c o ś p o ż y t e c z n e g o , l e c z ż e p r z y k a z u j e . — C z e m - ż e r ó ż n i się t o u c z u c i e w z g l ę d e m t r a d y c y i o d uczucia, t r w o g i w o g ó l e ? Jest t o o b a w a p r z e d w y ż s z y m intelektem, k t ó r y r o z k a z e m się o d z y w a , p r z e d j a k ą ś nie­ o k r e ś l o n ą , niepojętą m o c ą , p r z e d c z e m ś w i ę c e j niż oso-bistem, — j e s t t o lęk z a b o b o n n y . — C a ł e w y c h o ­ w a n i e i p i e l ę g n o w a n i e z d r o w i a , m a ł ż e ń s t w o , s z t u k a l e c z n i c z a , u p r a w a roli, w o j n a , m i l c z e n i e i m ó w i e n i e , o b c o w a n i e ze s o b ą i z b o g a m i n a l e ż a ł y p i e r w o t n i e do z a k r e s u o b y c z a j n o ś c i : d o m a g a ł a się, b y p r z e s t r z e g a n o p r z e p i s ó w , n i e m y ś l ą c p r z y t e m o s o b i e j a k o o j e d n o s t c e . T a k w i ę c p i e r w o t n i e w s z y s t k o b y ł o oby-c z a j e m , kto z a ś oby-c h oby-c i a ł s t a n ą ć p o n a d nim, ten m u s i a ł z o s t a ć p r a w o d a w c ą i l e k a r z e m i r o d z a j e m p ó ł b o g a : t o z n a c z y , m u s i a ł o b y c z a j e t w o r z y ć , — stra­ s z l i w e , z a t r w a ż a j ą c e z a d a n i e ! — K t o j e s t n a j o b y c z a j -n i e j s z y m ? N a j p i e r w te-n, kto p r z y k a z a -n i e -n a j c z ę ­ ściej w y p e ł n i a : z a t e m , n a p o d o b i e ń s t w o b r a m a n ó w , w s z ę d z i e i w k a ż d e m o k a m g n i e n i u do n i e g o się p o c z u w a ,

u s t a w i c z n i e w i ę c w y n a j d u j e s p o s o b n o ś c i , b y p r z y k a z a ­ nie w y p e ł n i ć . N a s t ę p n i e ten, kto n a w e t w najtrud­ n i e j s z y c h w y p e ł n i a j e w a r u n k a c h . N a j o b y c z a j n i e j s z y m j e s t ten, k t o n a j w i ę c e j o b y c z a j o w i o f i a r o w y w a: co w s z a k ż e j e s t n a j w i ę k s z ą o f i a r ą ? Z a l e ż n i e o d o d p o ­ w i e d z i n a t o p y t a n i e , d a się r o z r ó ż n i ć k i l k a m o r a ł ó w ; n a j w a ż n i e j s z ą atoli r ó ż n i c ą j e s t ta, k t ó r a dzieli m o r a l n o ś ć n a j c z ę s t s z e g o w y p e ł n i a n i a o d m o ­ r a l n o ś c i n a j t r u d n i e j s z e g o w y p e ł n i a n i a . N i e ł u d ź m y się c o d o p o b u d e k o w e g o m o r a ł u , k t ó r y n a z n a k o b y c z a j n o ś c i ż ą d a n a j t r u d n i e j s z e g o w y p e ł n i a ­ nia o b y c z a j u ! W y m a g a się s a m o p r z e z w y c i ę ż e n i a n i e z e w z g l ę d u n a p o ż y t e c z n e d l a j e d n o s t k i następ­ s t w a , l e c z b y o b y c z a j , b y t r a d y c y a m i a ł a s p o s o b n o ś ć o k a z a ć s w ą w ł a d z ę w b r e w w s z y s t k i m i n d y w i d u a l n y m w z g l ę d o m i z a c h c i a n k o m : j e d n o s t k a w i n n a się ofia­ r o w a ć , — t a k n a k a z u j e o b y c z a j n o ś ć o b y c z a j u . — Ci z a ś m o r a l i ś c i , k t ó r z y , w s t ę p u j ą c w ś l a d y S o k r a t e s a , z a l e c a l i j e d n o s t c e m o r a ł p o w ś c i ą g l i w o ś c i i pano­ w a n i a n a d s o b ą j a k o najistotniejszą d l a niej k o r z y ś ć , j a k o jej n a j o s o b l i w s z y k l u c z d o s z c z ę ś c i a , s t a n o w i ą w y j ą t e k — i j e ż e l i n a m z d a j e się i n a c z e j , t o t y l k o d l a t e g o , i ż z o s t a l i ś m y w y c h o w a n i p o d i c h w p ł y w e m : p o d ą ż a j ą oni n o w ą d r o g ą śród n a j ż y w s z e g o n i e z a d o ­ w o l e n i a w s z y s t k i c h p r z e d s t a w i c i e l i o b y c z a j n o ś c i oby­ c z a j u , — z r y w a j ą , j a k o n i e o b y c z a j n i , z g m i n ą i są, w n a j g ł ę b s z e m r o z u m i e n i u , z ł y m i . T a k s a m o cnotli­ w e m u R z y m i a n i n o w i s t a r e g o p o k r o j u k a ż d y c h r z e ś c i a n i n , k t ó r y » p r z e d e w s z y s t k i e m d b a ł o s w e w ł a s n e z b a w i e n i e « , — w y d a w a ł się z ł y m . — W s z ę ­ dzie, g d z i e istnieje g m i n a , z a t e m t a k ż e o b y c z a j n o ś ć o b y c z a j u , w ł a d a z a r a z e m m y ś l , i ż k a r a z a p r z e k r o ­ c z e n i e o b y c z a j u s p a d a p r z e d e w s z y s t k i e m n a g m i n ę : o w a n a d n a t u r a l n a k a ź ń , k t ó r e j p r z e j a w y i g r a n i c e t a k t r u d n o p o j ą ć , k t ó r ą u z a s a d n i a się z t a k ą z a b o b o n n ą t r w o g ą . G m i n a m o ż e j e d n o s t k ę z m u s i ć , b y w y n a g r o d z i ł a innej j e d n o s t c e lub g m i n i e n a j b e z p o ś r e d n i e j s z e s z k o d y , s p o w o d o w a n e j e j c z y n e m , m o ż e t e ż w y w r z e ć n a j e d ­ n o s t c e c o ś g d y b y z e m s t ę z a to, i ż p r z e z nią, w r z e k o -m e -m c z y n u jej n a s t ę p s t w i e , z a l e g ł y n a d g -m i n ą g n i e w u b o ż e g o g r o m y i n a w a ł n i c e , — aliści o d c z u w a w i n ę j e d n o s t k i p r z e d e w s z y s t k i e m j a k o s w ą w i n ę i u w a ż a jej k a r ę z a s w ą k a r ę — : »snadź r o z l u ź n i ł y się oby­ c z a j e , s k a r ż ą się w d u s z y w s z y s c y , s k o r o c z y n y t a k i e s ą m o ż l i w e « . K a ż d y i n d y w i d u a l n y p o s t ę p e k , k a ż d y i n d y w i d u a l n y s p o s ó b m y ś l e n i a b u d z i g r o z ę ; w p r o s t o k r e ś l i ć niepodobna, c o w ł a ś n i e n i e z w y k l e j s z e , w y b o -r o w s z e , p i e -r w o t n i e j s z e d u c h y m u s i a ł y w y c i e -r p i e ć w c a ł y m t o k u h i s t o r y i d l a t e g o , i ż u c h o d z i ł y z a w s z e z a z ł e i n i e b e z p i e c z n e , b a n a w e t s a m e d o w i n y s i ę p o c z u w a ł y . P o d p a n o w a n i e m o b y c z a j n o ś c i o b y c z a j u n i e o d ł ą c z n y m w s z e l k i e j o r y g i n a l n o ś c i t o w a ­ r z y s z e m stają się w y r z u t y s u m i e n i a ; oto j e s z c z e je­ d e n p o w ó d , d l a k t ó r e g o n i e b i o s a n a j l e p s z y c h s ą d o tej p o r y p o s ę p n i e j s z e , a n i ż e l i b y n a l e ż a ł o . 10. S t o s u n e k w z a j e m n y ! z m y s ł u o b y c z a j -n o ś c i i z m y s ł u p r z y c z y -n o w o ś c i . — W m i a r ę w z r o s t u z m y s ł u p r z y c z y n o w o ś c i z a c i e ś n i a się z a k r e s d z i e d z i n y o b y c z a j n o ś c i : g d y ż i l e k r o ć z d a m y sobie sprawę z k o n i e c z n y c h s k u t k ó w i p o t r a f i m y p o m y ś l e ć je sobie n i e z a l e ż n i e o d w s z y s t k i c h p r z y p a d k ó w , o d w s z e l -2*

20 k i e g o p r z y g o d n e g o post hoc, t y l e k r o ć o b a l a m y m n ó s t w o f a n t a s t y c z n y c h p r z y c z y n o w o ś c i , w które w i e r z o n o d o t y c h c z a s j a k o w p o d s t a w y o b y c z a j ó w , — ś w i a t r z e c z y w i s t y j e s t b o w i e m o w i e l e m n i e j s z y o d ś w i a t a f a n t a s t y c z n e g o — t y l e k r o ć z n i k a z e ś w i a t a c z ą s t k a l ę k l i w o ś c i i p r z y m u s u o r a z c z ą s t k a c z c i dla p o w a g i o b y c z a j ó w : z u j m ą dla o b y c z a j n o ś c i . K t o z a ś c h c e j ą p o m n o ż y ć , ten n i e c h a j się p o s t a r a u n i e ­ m o ż l i w i ć k o n t r o l ę w y n i k ó w . 1 1 . M o r a ł l u d o w y i l e c z n i c t w o l u d o w e . — N a d m o r a ł e m , p a n u j ą c y m w j a k i e j ś g m i n i e , p r a c u j e n i e u s t a n n i e k a ż d y : najliczniejsi g r o m a d z ą p r z y k ł a d y z a p r z y k ł a d a m i n a u t a r t y s t o s u n e k p r z y c z y n y i s k u t k u , w i n y i k a r y , d o c h o d z ą d o p r z e k o n a n i a , że j e s t n a j z u p e ł n i e j u z a s a d n i o n y i u m a c n i a j ą się w s w e j w i e r z e : n i e k t ó r z y r o b i ą s p o s t r z e ż e n i a n a d u c z y n k a m i i s k u t k a m i , t u d z i e ż s n u j ą z n i c h p r a w i d ł a i w n i o s k i : najnieliczniejsi g o r s z ą się t e m i o w e m i n a r u s z a j ą n a t y c h p u n k t a c h w i a r ę . — Atoli w s z y s c y s ą sobie r ó w n i w n a j z u p e ł n i e j s u r o w y m , n i e n a u k o w y m r o d z a j u s w e j d z i a ł a l n o ś c i ; c z y c h o d z i o p r z y k ł a d y , s p o s t r z e ż e n i a lub z g o r s z e n i a , c z y też o u d o w o d n i e n i e , s t w i e r d z e n i e , w y r a ż e n i e lub o b a l e n i e j a k i e g o ś pra­ w i d ł a , — z a w s z e j e s t t o b e z w a r t o ś c i o w y m a t e r y a ł i b e z w a r t o ś c i o w a forma, podobnie j a k m a t e r y a ł i f o r m a w s z e l k i e g o l e c z n i c t w a l u d o w e g o . L e c z n i c t w o l u d o w e i m o r a ł l u d o w y z o s t a j ą ze s o b ą w z w i ą z k u i nie na­ l e ż a ł o b y i c h t a k r o z m a i c i e o c e n i a ć , j a k t o w c i ą ż j e s z 21 c z e się d z i e j e : o b a d w a s ą n a j n i e b e z p i e c z n i e j s z e m i u m i e j ę t n o ś c i a m i p o z o r n e m i . 12. S k u t e k j a k o d o d a t e k . — O n g i w i e r z o n o , i ż w y n i k j a k i e g o ś c z y n u nie j e s t s k u t k i e m , l e c z luź­ n y m d o d a t k i e m — m i a n o w i c i e b o ż y m . C z y ż m o ż n a w y o b r a z i ć sobie w i ę k s z y z a m ę t ! O c z y n i w y n i k m u s i a n o z a b i e g a ć z osobna, c a ł k i e m i n n y m i s p o s o b a m i i p r a k t y k a m i ! 13. W s p r a w i e n o w e g o w y c h o w a n i a r o ­ d z a j u l u d z k i e g o . — D o p o m ó ż c i e ż , w y m o ż n i i z a c n i , w y t ę p i ć p o j ę c i e k a r y , k t ó r e z a c h w a ś c i ł o c a ł y ś w i a t ! N i e m a s z g o r s z e g o z i e l s k a ! N i e d o ś ć , ż e o b a r ­ c z o n o n i e m n a s t ę p s t w a n a s z e g o s p o s o b u p o s t ę p o w a ­ nia — j a k i e ż to o k r o p n e i n i e r o z u m n e p o j m o w a ć p r z y c z y n ę i s k u t e k j a k o p r z y c z y n ę i k a r ę ! — l e c z po­ sunięto się j e s z c z e d a l e j i, z p o m o c ą t e g o p r z e k l ę t e g o i n t e r p r e t o w a n i a p o j ę c i a k a r y , p r z y p r a w i o n o o utratę nie­ w i n n o ś c i c a ł ą c z y s t ą p r z y p a d k o w o ś ć z j a w i s k . B a , z a p a ­ m i ę t a n o się w s w e m s z a l e ń s t w i e do t e g o stopnia, iż r o z k a z a n o n a w e t istnienie o d c z u w a ć j a k o k a r ę , — zaiste, z d a się, j a k g d y b y w y c h o w a n i e m r o d z a j u ludz­ k i e g o k i e r o w a ł y d o t y c h c z a s m r z o n k i k a t ó w i d o z o r -c ó w w i ę z i e n n y -c h !

14. Z n a c z e n i e o b ł ę d u w d z i e j a c h m o r a l ­ n o ś c i . — J e ż e l i m i m o t e g o s t r a s z l i w e g o u c i s k u »oby­ c z a j n o ś c i o b y c z a j u « , w j a k i m ż y ł y w s z y s t k i e u s t r o j e g m i n n e l u d z k o ś c i p r z e z c a ł e t y s i ą c l e c i a , p o p r z e d z a ­ j ą c e n a s z ą r a c h u b ę c z a s u , a t a k ż e p ó ź n i e j a ż p o d z i e ń d z i s i e j s z y (my s a m i p r z e b y w a m y w m a ł y m ś w i a t k u w y j ą t k ó w i n i e j a k o w z ł e j strefie): — j e ż e l i , p o w i a d a m , k i e ł k o w a ł y m i m o t o w c i ą ż n o w e i o d r ę b n e m y ś l i , o c e n y i p o p ę d y , to w z ł o w r o g i c h d z i a ł o się to w a r u n k a c h : t o r o w a n i e n o w y c h d r ó g m y ś l i , ł a m a n i e u ś w i ę c o n y c h z a b o b o n ó w i z w y c z a j ó w j e s t n i e m a l w s z ę -d z i e -d z i e ł e m obłę-du. R o z u m i e c i e ż , -d l a c z e g o m u s i a ł t o b y ć obłęd? C o ś w r u c h u i g ł o s i e t a k o k r o p n e g o i nie­ o b l i c z a l n e g o j a k d e m o n i c z n e w y b r y k i a t m o s f e r y i mo­ r z a , g o d n e g o p r z e t o r ó w n e j u w a g i i g r o z y ? C o ś , co m i a ł o t a k w i d o c z n e o z n a k i z u p e ł n e j n i e d o b r o w o l n o ś c i j a k d r g a w k i i p i a n a n a u s t a c h e p i l e p t y k a , w i ę c z d a ł o się c z y n i ć z o b ł ą k a ń c a m a s k ę i t r ą b ę j a k i e g o ś b ó s t w a ? C o ś , c o s a m e g o n o w e j m y ś l i p r z e d s t a w i c i e l a nie na­ p a w a ł o j u ż w y r z u t a m i sumienia, l e c z c z c i ą i g r o z ą , z n i e w a l a ł o g o , b y z o s t a w a ł jej p r o r o k i e m i m ę c z e n ­ n i k i e m ? O b e c n i e w m a w i a się w n a s w c i ą ż j e s z c z e , j a k o b y g e n i u s z m i a s t z i a r n k a soli z a w i e r a ł do­ m i e s z k ę o b ł ę d u , n a t o m i a s t w s z y s c y l u d z i e d a w n i e j s i bliżsi b y l i m y ś l i , i ż w s z ę d z i e , g d z i e istnieje obłęd, istnieje t e ż z i a r n o m ą d r o ś c i i g e n i u s z u , — c o ś »bos k i e g o « , j a k p o w i a d a n o sobie s z e p t e m . L u b r a c z e j : j a k w y r a ż a n o się dobitnie. » N a j w i ę k s z e d o b r a z e s ł a ł o b ł ę d n a G r e c y ę « , o ś w i a d c z y ł P l a t o w r a z z c a ł ą s t a r o ż y t n ą l u d z k o ś c i ą . P o s t ą p m y o k r o k d a l e j : w s z y s t k i m t y m n i e -p o s -p o l i t y m ludziom, k t ó r z y n i e o d -p a r t e m u u l e g a j ą c -po­ p ę d o w i , p r a g n ę l i s k r u s z y ć j a r z m o tej lub o w e j oby­ c z a j n o ś c i i n o w e n a d a ć p r a w a , o i l e n i e b y l i i s t o t n i e o b ł ą k a n y m i , nie p o z o s t a w a ł o nic in­ n e g o , j a k p o p a ś ć w o b ł ę d lub o b ł ą k a n y c h u d a w a ć — a stosuje się to do n o w a t o r ó w we w s z y s t k i c h dzie­ d z i n a c h , nie t y l k o w z a k r e s i e u s t a w p o l i t y c z n y c h i k a ­ p ł a ń s k i c h : — n a w e t t w ó r c a p o e t y c k i e g o metrum m u ­ siał się u c i e c d o p o m o c y obłędu. ( O d t ą d t a k ż e ła­ g o d n i e j s z e e p o k i p r z y z n a w a ł y p o e t o m p r e r o g a t y w y o b ł ę d u , k t ó r e m i n a p r z y k ł a d p o s ł u ż y ł się S o l o n , c h c ą c s k ł o n i ć A t e ń c z y k ó w do o d z y s k a n i a S a l a m i n y . ) — »Jak z o s t a ć o b ł ą k a n y m , g d y się n i m nie j e s t i nie ś m i e się o b ł ę d u u d a w a ć ? « n a d t ą o k r o p n ą m y ś l ą z a s t a n a w i a l i się n i e m a l w s z y s c y w y b i t n i e j s i l u d z i e c y w i l i z a c y j d a w n i e j s z y c h ; w y t w o r z y ł a się w ten s p o s ó b t a j e m n a n a u k a o ś r o d k a c h i w s k a z a n i a c h d y e t e t y c z n y c h , o r a z r o z w i n ę ł o się u c z u c i e n i e w i n n o ś c i , b a n a w e t ś w i ę ­ tości t a k i c h r o z m y ś l a ń i z a m i a r ó w . P r z e p i s y , j a k z o s t a ć u I n d y a n z n a c h o r e m , u c h r z e ś c i a n ś r e d n i o w i e c z n y c h ś w i ę t y m , u G r e n l a n d c z y k ó w angekok'iem, u B r a z y l i j -c z y k ó w p a j e ' m , s ą w i s t o -c i e t e s a m e : n i e d o r z e -c z n e p o s t y , n i e u s t a n n a p o w ś c i ą g l i w o ś ć p ł c i o w a , p o b y t w pu­ styni, w s t ę p o w a n i e n a g ó r y lub n a s ł u p y , c z y w r e s z ­ c i e » p r z e s i a d y w a n i e n a s ę d z i w e j w i e r z b i e , p o c h y l o n e j n a d j e z i o r e m « , z m y ś l ą j e d y n i e o tem, co m o ż e po­ g r ą ż y ć w e k s t a z i e i n i e ł a d z i e d u c h o w y m . K t ó ż od­ w a ż y się z a j r z e ć w p u s t k o w i e n a j b o l e ś n i e j s z y c h i n a j -n i e p o t r z e b -n i e j s z y c h m ą k d u c h o w y c h , w k t ó r y c h -ni­ s z c z e l i p o w s z y s t k i e c z a s y s n a d ź n a j p ł o d n i e j s i l u d z i e ! P o s ł u c h a ć t a k i c h w e s t c h n i e ń t y c h s a m o t n y c h i roz­ d a r t y c h d u s z : » A c h , z e ś l i j c i e ż obłęd, b o g o w i e ! O b ł ę d , b y m u w i e r z y ł w r e s z c i e w siebie! D a j c i e d r g a w k i

24 i s z a ł y , n a g ł e c i e m n o ś c i i olśnienia, z a t r w ó ż c i e zią­ b e m i ż a r e m , j a k i e g o nie d o z n a ł j e s z c z e ż a d e n śmier­ t e l n y , z g i e ł k i e m i p o j a w i e n i e m się w i d z i a d e ł , s p r a w ­ cie, b y m w y ł , s k o m l a ł i p e ł z a ł j a k z w i e r z : l e c z n i e c h u w i e r z ę w s i e b i e ! T a r g a m n ą z w ą t p i e n i e , z a b i ł e m p r a w o , p r a w o p r z e r a ż a m n i e g d y b y trup c z ł o w i e c z y ; j e ś l i m nie w a r t w i ę c e j o d t e g o p r a w a , t o j e s t e m n a j n i k c z e m n i e j s z y m z e w s z y s t k i c h ludzi. S k ą d - ż e p o ­ c h o d z i ten n o w y d u c h , k t ó r y j e s t w e m n i e , j e ż e l i n i e o d w a s ? D o w i e d ź c i e ż mi, ż e m w a s z ; j e n o obłęd do­ w i e d z i e m i t e g o « . I , niestety, ż a r l i w o ś ć t a a ż n a z b y t c z ę s t o d o p i n a ł a c e l u : w c z a s a c h , k i e d y r z e k o m y m d o w o d e m n a k o r z y ś ć c h r z e ś c i a ń s t w a b y ł a n a j w i ę k ­ s z a ilość p u s t e l n i k ó w i ś w i ę t y c h , i s t n i a ł y w Jerozoli­ m i e w i e l k i e d o m y o b ł ą k a n y c h d l a w y k o l e j o n y c h ś w i ę ­ t y c h , d l a t y c h , k t ó r z y o d d a l i w z a m i a n s w e ostatnie z i a r n k o soli. 15. N a j d a w n i e j s z e s p o s o b y p o c i e s z a n i a s i ę . — P i e r w s z y s t o p i e ń : W k a ż d e j niedoli c z y nie p o w o d z e n i u w i d z i c z ł o w i e k c o ś , z a c o w s w e m mnie-m a n i u w i n i e n o b a r c z y ć c i e r p i e n i e mnie-m k o g o ś i n n e g o , — p r z y tej s p o s o b n o ś c i u ś w i a d a m i a o n sobie n i e p o s t r a d a n ą j e s z c z e c z ą s t k ę s w e j m o c y , i t o g o p o c i e s z a . W t ó r y s t o p i e ń : W k a ż d e j niedoli c z y n i e p o w o d z e n i u w i d z i c z ł o w i e k k a r ę , t o z n a c z y z m a z a n i e w i n y o r a z ś r o d e k d o o t r z ą ś n i ę c i a s i ę z e z ł o ś l i w e g o c z a r u r z e c z y ­ w i s t e j c z y d o m n i e m a n e j k r z y w d y . S p o s t r z e g ł s z y t ę k o r z y ś ć , j a k ą d a j e n i e s z c z ę ś c i e , n i e m a j u ż p o w o d u 25 o b a r c z a ć za nie c i e r p i e n i e m k o g o ś i n n e g o , — wy-r z e k a się tej p o c i e c h y , g d y ż p o s i a d a i n n ą . 16. P i e r w s z a z a s a d a c y w i l i z a c y i . — U dzi­ k i c h l u d ó w s p o t y k a się p e w i e n r o d z a j o b y c z a j u , k t ó r y l i t y l k o o b y c z a j z d a j e się m i e ć n a c e l u : s ą t o uciąż­ l i w e i w istocie r z e c z y z b y t e c z n e p r z e p i s y (jak na p r z y k ł a d u K a m c z a d a l ó w , iż do o s k r o b y w a n i a ś n i e g u z b u t ó w n i e w o l n o n i g d y u ż y w a ć n o ż a , i ż n i e w o l n o d o t y k a ć w ę g l i n o ż e m , i ż n i e w o l n o k ł a ś ć ż e l a z a w o g i e ń — a ś m i e r ć t e m u , kto p o s t ą p i inaczej!), j e d n a k ż e p r z y p o m i n a j ą c i ą g l e b l i s k o ś ć o b y c z a j u o r a z m u s p r z e s t r z e g a n i a t e g o ż : n a p o t w i e r d z e n i e w i e l k i e j z a s a d y , o d której z a c z y n a się c y w i l i z a c y a , i ż jakikol­ w i e k o b y c z a j l e p s z y j e s t n i ż z g o ł a ż a d e n . 17. D o b r a i z ł a p r z y r o d a . — N a j p i e r w dopa­ t r y w a l i się l u d z i e w p r z y r o d z i e siebie: w s z ę d z i e w i ­ dzieli siebie i s w e p o d o b i e ń s t w a , m i a n o w i c i e s w e z ł e i n i e r ó w n e u s p o s o b i e n i e , ni to utajone w o b ł o k a c h , b u r z a c h , d r a p i e ż n y c h z w i e r z ę t a c h , d r z e w a c h i z i o ł a c h : w ó w c z a s o d k r y l i »złą p r z y r o d ę « . P ó ź n i e j n a s t a ł a e p o k a , g d y z n ó w w y o d r ę b n i o n o się o d p r z y r o d y , e p o k a R o u s ­ s e a u ' a : p r z e s y c a n o się w z a j e m s o b ą d o t e g o stopnia,

18. M o r a ł d o b r o w o l n e g o c i e r p i e n i a . — C o j e s t n a j w i ę k s z ą r o z k o s z ą dla c z ł o w i e k a , k t ó r e g o ż y ­ c i e u p ł y w a śród w o j e n n y c h n i e s n a s e k d r o b n y c h , w c i ą ż z a g r o ż o n y c h g m i n , n a j s u r o w s z e j p o d l e g a j ą c y c h o b y c z a j n o ś c i ? Z a t e m d l a k r z e p k i c h , m ś c i w y c h , za­ w z i ę t y c h , c h y t r y c h , p o d e j r z l i w y c h , d o najstraszli­ w s z e g o g o t o w y c h , n i e d o s t a t k i e m i o b y c z a j n o ś c i ą z a h a r ­ t o w a n y c h d u s z ? R o z k o s z o k r u c i e ń s t w a : podo­ bnie j a k p o m y s ł o w o ś ć i n i e n a s y c o n o ś ć w o k r u c i e ń s t w i e z a l i c z a się w t y c h w a r u n k a c h d o c n ó t t a k i e j d u s z y . C z y n y o k r u t n i k a n a p a w a j ą o t u c h ą g m i n ę , p o z w a l a j ą j e j n i e k i e d y z r z u c i ć p o s ę p n e b r z e m i ę n i e u s t a n n e j prze­ z o r n o ś c i i t r w o g i . O k r u c i e ń s t w o n a l e ż y do n a j d a w n i e j ­ s z y c h r o z r y w e k g o d o w y c h l u d z k o ś c i . W n a s t ę p s t w i e w y t w a r z a się m n i e m a n i e , i ż b o g o w i e r ó w n i e ż w e s e l ą się i r a d u j ą n a w i d o k o k r u c i e ń s t w a , — i w ten s p o s ó b u c i e r a się p r z e k o n a n i e o w a r t o ś c i i z b a w i e n n o ś c i d o-b r o w o l n e g o c i e r p i e n i a , w ł a s n o w o l n e j k a t u s z y . Z w o l n a t o p r z e k o n a n i e n a b i e r a w g m i n i e d r o g ą z w y ­ c z a j u z n a c z e n i a p r a k t y c z n e g o : w s z e l k a w y g ó r o w a n a p o m y ś l n o ś ć b u d z i o d t ą d z d w o j o n ą nieufność, w s z y s t ­ kie s t a n y p r z y k r e i b o l e s n e t e m w i ę k s z ą o t u c h ę ; po­ w i a d a się s o b i e : s n a d ź n a s z e s z c z ę ś c i e ś c i g a j ą b o g o ­ w i e s w ą n i e ł a s k ą , z a ś n a niedolę n a s z ą p a t r z ą ł a s k a ­ w i e , — ż a d n ą m i a r ą z e w s p ó ł c z u c i e m ! G d y ż w s p ó ł ­ c z u c i e j e s t c z e m ś p o g a r d l i w e m , silnej, s t r a s z l i w e j d u s z y n i e g o d n e m : — a l e ł a s k a w i e , g d y ż b a w i i c h t o i u s p a s a b i a p o g o d n i e : o k r u t n i k l u b u j e się b o w i e m n a j w y ź s z e m w e z b r a n i e m u c z u c i a m o c y . W ten spo­ s ó b w s k ł a d p o j ę c i a » n a j o b y c z a j n i e j s z e g o c z ł o w i e k a « z g m i n y w c h o d z i c n o t a c z ę s t e g o cierpienia, niedo­ statku, s u r o w e g o t r y b u ż y c i a , o k r u t n e g o b i c z o w a n i a się, — n i e , p o w t a r z a m y j e s z c z e r a z z n a c i s k i e m , j a k o ś r o d e k k a r n o ś c i c z y p a n o w a n i a n a d s o b ą , c z y t e ż p o ż ą d a n i a o s o b i s t e g o s z c z ę ś c i a , — l e c z j a k o cnota, k t ó r a z j e d n y w a g m i n i e w z g l ę d y z ł y c h b o g ó w i g d y b y n i e u s t a j ą c a o f i a r a p r z e b ł a g a l n a d y m i z o ł t a r z a w niebo. W s z y s c y d u c h o w i w o d z o w i e l u d ó w , w s z y s c y ci, któ­ r y m p o w i o d ł o się w z r u s z y ć n i e c o c i ę ż k i ż y z n y n a m u ł i c h o b y c z a j ó w , by w z b u d z i ć w i a r ę — z a ś w p i e r w ­ s z y m r z ę d z i e i p r z e d e w s z y s t k i e m , j a k t o z w y k l e b y w a , by w z b u d z i ć w i a r ę w s i e b i e ! — p o t r z e b o w a l i p r ó c z o b ł ę d u t a k ż e d o b r o w o l n y c h k a t u s z y . I m n o w s z y m i t o r y p o d ą ż a ł d u c h i c h , u d r ę c z a n y t r w o g ą i r o z t e r k ą s u m i e n i a , t e m okrutniej p a s t w i l i się n a d w ł a s n e m cia­ ł e m , w ł a s n e m i ż ą d z a m i , w ł a s n e m z d r o w i e m , — j a k g d y b y w i d o k i e m s w e j m ę k i c h c i e l i w y n a g r o d z i ć b ó s ­ t w o , o i l e b y się u c z u ł o o b r a ż o n e m z w a l c z a n i e m i za­ n i e d b y w a n i e m z w y c z a j ó w t u d z i e ż n o w e m i d ą ż e n i a m i . N i e p o d d a w a j m y się p r z e d w c z e s n e m u z ł u d z e n i u , j a k g d y b y ś m y b y l i j u ż c a ł k i e m wolni o d takiej l o g i k i u c z u c i a ! N i e c h a j p y t a j ą o to siebie n a j s z c z y t n i e j bo­ h a t e r s k i e d u s z e . K a ż d y n a j d r o b n i e j s z y k r o k c z y t o n a p o l u w o l n e g o m y ś l e n i a , c z y t e ż i n d y w i d u a l n i e u k s z t a ł ­ t o w a n e g o ż y c i a o k u p y w a n o z d a w i e n d a w n a d u c h o -wemi i c i e l e s n e m i m ę k a m i : nie t y l k o p o s u w a n i e się n a p r z ó d , nie! p r z e d e w s z y s t k i e m s a m o p o s u w a n i e się, ruch, z m i a n a w p r z e b i e g u d ł u g i c h s z u k a j ą c y c h ś c i e ż e k i z a k ł a d a j ą c y c h w ę g ł y t y s i ą c l e c i , w y m a g a ł y nie-i ż s z u k a n o ustronnie-ia, n nie-i e d o s t ę p n e g o d l a c z ł o w nie-i e k a nie-i j e g o

28

p r z e l i c z o n y c h m ę c z e n n i k ó w , o k t ó r y c h z a z w y c z a j z g o ł a się nie m y ś l i , g d y się m ó w i o » d z i e j a c h ś w i a t a « , o t y m ś m i e s z n i e m a ł y m o k r u c h u l u d z k i e g o b y t u ; z r e s z t ą n a w e t w t y c h t a k z w a n y c h d z i e j a c h ś w i a t a , w t y m z g i e ł k u , w y w o ł a n y m ostatniemi n o w o ś c i a m i , n i e m a w ł a ś c i w i e w a ż n i e j s z e g o t e m a t u o d p r a o d w i e c z -nej t r a g e d y i m ę c z e n n i k ó w , k t ó r z y c h c i e l i p o r u ­ s z y ć b a g n o . N i c z e g o nie o k u p i o n o d r o ż e j o d odro­ b i n y l u d z k i e g o r o z u m u o r a z u c z u c i a s w o b o d y , sta­ n o w i ą c e g o o b e c n i e d u m ę n a s z ą . A t o l i t a d u m a j e s t p r z y c z y n ą , dla której o b e c n i e o m a l n i e p o d o b n a w c z u ć się w te n i e s k o ń c z o n e epoki » o b y c z a j n o ś c i o b y c z a j u « , p o p r z e d z a j ą c e »dzieje ś w i a t a « , a s t a n o w i ą c e w ł a ś ­ c i w ą i r o z s t r z y g a j ą c ą p r a h i s t o r y ę , k t ó r a u s t a l i ł a c h a r a k t e r l u d z k o ś c i : g d y cierpie­ nie b y ł o cnotą, o k r u c i e ń s t w o cnotą, o b ł u d a c n o t ą z e m s t a cnotą, z a p a r c i e się r o z u m u c n o t ą ; g d y po­ m y ś l n o ś ć u c h o d z i ł a z a n i e b e z p i e c z e ń s t w o , i ż ą d z a w i e d z y z a n i e b e z p i e c z e ń s t w o , i s p o k ó j z a niebezpie­ c z e ń s t w o , i w s p ó ł c z u c i e z a n i e b e z p i e c z e ń s t w o , z a ś o b j a w y w s p ó ł c z u c i a z a o b e l g ę , p r a c a z a o b e l g ę , obłęd z a b o s k o ś ć , z m i a n a z a c o ś n i e o b y c z a j n e g o i b r z e m i e n ­ n e g o z a g ł a d ą ! — W a m się z d a j e , ż e t o w s z y s t k o u l e g ł o z m i a n i e , ż e m u s i a ł z a t e m z m i e n i ć się c h a r a -kter l u d z k o ś c i ? Oh, w y z n a w c y ludzi, p o z n a j c i e le­ piej s i e b i e ! 19. O b y c z a j n o ś ć i o g ł u p i e n i e . — O b y c z a j re­ p r e z e n t u j e d o ś w i a d c z e n i a d a w n i e j s z y c h l u d z i n a d tem, 29 20. W o l n y c z y n i w o l n a m y ś l . — S p r a w c y w o l n y c h c z y n ó w s ą w n i e k o r z y s t n i e j s z e m p o ł o ż e n i u o d t w ó r c ó w w o l n y c h m y ś l i , g d y ż l u d z i e c i e r p i ą w i ­ d o c z n i e j w s k u t e k n a s t ę p s t w c z y n ó w niż w s k u t e k na­ s t ę p s t w m y ś l i . Jeżeli w s z a k ż e się z w a ż y , ż e t a k j e d n i j a k d r u d z y s z u k a j ą z a s p o k o j e n i a , o r a z ż e d l a t w ó r ­ c ó w w o l n y c h m y ś l i t e m z a s p o k o j e n i e m j e s t j u ż prze­ m y ś l e n i e i w y p o w i e d z e n i e r z e c z y n i e d o z w o l o n y c h , to z e w z g l ę d u n a m o t y w y ż a d n e j n i e m a r ó ż n i c y : z e w z g l ę d u n a n a s t ę p s t w a w y n i k p r z e d s t a w i a się n a w e t n i e k o r z y s t n i e dla t w ó r c ó w w o l n e j m y ś l i , o ile się nie s ą d z i na p o d s t a w i e n a j b l i ż s z e j i n a j n a m a c a l n i e j s z e j o c z y w i s t o ś c i — to z n a c z y : o ile się nie idzie za g ł o ­ s e m c a ł e g o ś w i a t a . N i e j e d n ą o d w o ł a n o j u ż o b e l g ę , r z u c o n ą n a t y c h , k t ó r z y z a k l ę c i e j a k i e g o ś o b y c z a j u p r z e ł a m a l i c z y n e m , — n a o g ó ł z w i e się i c h z b r o -d n i a r z a m i . K a ż -d y , kto i s t n i e j ą c e p r a w o o b y c z a j o w e obalił, u c h o d z i ł z a w s z e z p o c z ą t k u z a z ł e g o c z ł o ­ w i e k a : j e d n a k ż e z c z a s e m , g d y p o g o d z o n o się z m y ś l ą , że p r a w o to w s k r z e s i ć się nie da, n a s t ę p o -co j e s t r z e k o m o s z k o d l i w e m a -co p o ż y t e c z n e m , — ale u c z u c i e w z g l ę d e m o b y c z a j u ( o b y c z a j n o ś ć ) nie d o t y c z y o w y c h d o ś w i a d c z e ń j a k o takich, l e c z staro d a w n o ś c i , ś w i ę t o ś c i , n i e t y k a l n o ś c i o b y c z a j u . I d l a t e g o t o u c z u c i e nie d o p u s z c z a , b y t w o r z o n o n o w e d o ś w i a d ­ c z e n i a i p o p r a w i a n o o b y c z a j e : to z n a c z y , o b y c z a j n o ś ć p r z e c i w d z i a ł a p o w s t a w a n i u n o w y c h i l e p s z y c h oby­ c z a j ó w : c z y l i o g ł u p i a .

w a ł a z w o l n a z m i a n a o k r e ś l e n i a ; — d z i e j e m ó w i ą nie m a l w y ł ą c z n i e o t y c h z ł y c h l u d z i a c h , k t ó r y c h p ó ź n i e j p r z e m i a n o w a n o n a d o b r y c h ! 2 1 . » W y p e ł n i a n i e p r z y k a z a ń « . — G d y po­ m i m o p r z e s t r z e g a n i a j a k i e g o ś p r z e p i s u m o r a l n e g o , w y ­ nik p r z e d s t a w i a się i n a c z e j , aniżeli p r z e k o n a n o i o c z e ­ k i w a n o , a c z ł o w i e k o w i o b y c z a j n e m u nie o b i e c a n e s z c z ę ś c i e , l e c z t r o s k a i n i e d o l a d o s t a j ą się w u d z i a l e , z a w s z e ć c n o t l i w y m i b o j a ź l i w y m p o z o s t a j e j e s z c z e j e d n a w y m ó w k a : » s n a d ź z a n i e d b a n o c z e g o ś w w y ­ k o n a n i u « . W n a j g o r s z y c h r a z a c h g ł ę b o k o b o l e j ą c a i u c i ś n i o n a l u d z k o ś ć z a w y r o k u j e : » p r z y k a z a n i a w y ­ p e ł n i ć d o b r z e n i e p o d o b n a , j e s t e ś m y z n a t u r y g r z e s z n i , słabi i do m o r a l n o ś c i n a j z u p e ł n i e j niezdolni, z a t e m nie m a m y t e ż p r a w a d o s z c z ę ś c i a i p o w o d z e n i a . M o r a l n e p r z e p i s y i o b i e t n i c e d a n o l e p s z y m o d n a s i s t o t o m « . 22. C z y n y i w i a r a . — K r z e w i c i e l e p r o t e s t a n ­ t y z m u w c i ą ż j e s z c z e t r w a j ą w n a s t ę p u j ą c y m z a s a ­ d n i c z y m b ł ę d z i e : iż o w s z y s t k i e m s t a n o w i w i a r a i że c z y n y n i e o d z o w n i e z w i a r y w y n i k n ą ć m u s z ą . Jest t o s t a n o w c z o n i e p r a w d ą , l e c z b r z m i t a k z w o d n i c z o , ż e o m a m i a ł o j u ż i n n e i n t e l i g e n c y e , nie t y l k o s a m e g o L u t r a ( m i a n o w i c i e S o k r a t e s a i P l a t o n a ) : a c z p r z e c z y m u o c z y ­ w i s t o ś ć w s z y s t k i c h d o ś w i a d c z e ń i w s z y s t k i c h c z a s ó w . N a j n i e z a w o d n i e j s z a w i e d z a c z y w i a r a nie m o ż e d a ć sił d o c z y n u n i s p r a w n o ś c i d o c z y n u , nie m o ż e za­ stąpić ć w i c z e n i a o w e g o s u b t e l n e g o , i w i e l o c z ą s t k o w e g o m e c h a n i z m u , k t ó r e m u s i p o p r z e d z i ć p r z e m i a n ę w y o ­ b r a ż e n i a w c z y n . N a j p i e r w i p r z e d e w s z y s k i e m d z i e ł a ! T o z n a c z y ć w i c z e n i e , ć w i c z e n i e , ć w i c z e n i e ! P o t r z e b n a d o » c z y n u « w i a r a p o j a w i się s a m a , — b ą d ź c i e t e g o p e w n i ! 23. W c z e m j e s t e ś m y n a j s u b t e l n i e j s i . — U c z u c i e b e z s i l n o ś c i j e s t u l u d z i o w i e l e c z ę s t s z e m i silniejszem, a n i ż e l i b y b y ć p o w i n n o ; p o c h o d z i to stąd, i ż p r z e z c a ł e t y s i ą c l e c i a u t r z y m y w a ł o się p r z e k o n a n i e , j a k o b y p r z e d m i o t y ( p r z y r o d a , n a r z ę d z i a , w s z e l a ­ k i e mienie) r ó w n i e ż ż y ł y i p o s i a d a ł y d u s z ę , z a t e m m o g ł y s z k o d z i ć i s p r z e c i w i a ć się z a m i a r o m l u d z ­ k i m : t r z e b a b y ł o o c h r a n i a ć się p r z e d r z e c z a m i t a k s a m o , j a k p r z e d l u d ź m i i z w i e r z ę t a m i , p r z e t o u c i e k a ć się do p r z e m o c y , g w a ł t u , p o c h l e b s t w a , u k ł a d ó w , ofiar, — i t u j e s t p o c z ą t e k m n ó s t w a z a b o b o n n y c h z w y c z a j ó w , t o z n a c z y n a d e r z n a c z n e j , m o ż e p r z e w a ż a j ą c e j , a m i m o t o z m a r n o w a n e j i n i e u ż y t e c z n e j c z ę ś c i c a ł e j d o t y c h c z a s p r z e z ludzi d o k o n y w a n e j d z i a ł a l n o ś c i ! — P o n i e w a ż t o u c z u c i e n i e m o c y i t r w o g i p o d s y c a n o t a k d ł u g o i tak c z ę s t o i niemal b e z u s t a n n i e , d o s z ł o u c z u ­ c i e m o c y d o takiej s u b t e l n o ś c i , i ż o b e c n i e m o ż e w a ż y ć j e c z ł o w i e k n a j c z u l s z ą z ł o t n i c z ą w a g ą . S t a ł o

32

się ono n a j s i l n i e j s z y m j e g o p o p ę d e m ; środki, które w y n a l e z i o n o , b y u c z u c i e t o p o s i ą ś ć , s t a n o w i ą n i e m a l d z i e j e kultury.

24.

D o w ó d j a k i e g o ś p r z e p i s u . — N a o g ó ł w a r t o ś c i j a k i e g o ś p r z e p i s u , n a p r z y k ł a d p r z e p i s u n a p i e c z e n i e c h l e b a d o w o d z i się w ten s p o s ó b , iż z a p o ­ w i e d z i a n y w n i m r e z u l t a t o s i ą g a się lub go się nie o s i ą g a , o c z y w i ś c i e , o ile d o k ł a d n i e go się w y k o n a ł o . I n a c z e j d z i e j e się o b e c n i e z p r z e p i s a m i m o r a l n y m i : g d y ż w ł a ś n i e i c h r e z u l t a t y albo nie d a j ą się z b a d a ć , a l b o są d w u z n a c z n e i nieokreślone. P r z e p i s y te pole­ g a j ą n a h y p o t e z a c h n a d e r m a ł e j n a u k o w e j w a r t o ś c i , k t ó r y c h w istocie r z e c z y t a k s a m o n i e p o d o b n a u d o ­ w o d n i ć , j a k obalić n a p o d s t a w i e r e z u l t a t ó w : — j e ­ d n a k ż e ongi, w o k r e s i e p i e r w o t n e j d z i k o ś c i w s z e l k i e j w i e d z y , g d y j e s z c z e n i e w i e l e w y m a g a n o , b y p r z y j ą ć r z e c z j a k ą ś z a u d o w o d n i o n ą , — o n g i w a r t o ś ć ja­ k i e g o ś p r z e p i s u o b y c z a j o w e g o s t w i e r d z a n o w ten s a m sposób, j a k o b e c n i e s t w i e r d z a się w a r t o ś ć k a ż d e g o in­ n e g o p r z e p i s u : p o w o ł y w a n i e m się n a w y n i k . P r z e p i s , z o b o w i ą z u j ą c y m i e s z k a ń c ó w A l a s z k i : nie r z u c a j k o ś c i z w i e r z ę c y c h w o g i e ń i nie d a w a j i c h p s o m , — u z a s a -d n i a się, j a k n a s t ę p u j e : »zrób to, a nie b ę -d z i e s z m i a ł s z c z ę ś c i a n a ł o w a c h « . A l i ś c i p r a w i e z a w s z e w t e m c z y o w e m z n a c z e n i u » n i e m a się s z c z ę ś c i a n a ł o w a c h « ; nie­ ł a t w ą j e s t r z e c z ą w a r t o ś c i t e g o p r z e p i s u t a k i m sposo­ b e m z a p r z e c z y ć , z w ł a s z c z a j e ż e l i k a r a nie s p a d a n a j e d n o s t k ę l e c z n a g m i n ę ; o w s z e m , z a w s z e z d a r z y się 33 c o ś t a k i e g o , c o b ę d z i e ś w i a d c z y ł o p o z o r n i e o p r a w ­ d z i w o ś c i p r z e p i s u . 25. O b y c z a j i p i ę k n o ś ć . — Jest j e d n a d o d a t n i a strona o b y c z a j u , k t ó r e j p r z e m i l c z e ć nie m o ż n a ; kto o d d a się mu od s a m e g o p o c z ą t k u n a j z u p e ł n i e j i z c a ­ ł e g o s e r c a , u t e g o n a r z ą d y z a c z e p n e i o d p o r n e — za r ó w n o c i e l e s n e j a k d u c h o w e — z a n i k a j ą : t o z n a c z y , i ż staje się o n c o r a z p i ę k n i e j s z y m ! B o w i e m ć w i c z e n i e o w y c h n a r z ą d ó w o r a z o d p o w i a d a j ą c e g o i m u s p o s o ­ bienia p o d t r z y m u j e b r z y d o t ę i j ą p o w i ę k s z a . D l a t e g o s t a r y p a w i a n b r z y d s z y j e s t o d m ł o d e g o , z a ś m ł o d a sa­ m i c z k a p a w i a n a j e s t d o c z ł o w i e k a n a j p o d o b n i e j s z a : z a t e m n a j p i ę k n i e j s z a . — N a tej p o d s t a w i e m o ż n a b y w y s n u ć w n i o s e k c o d o p o c h o d z e n i a u r o d y n i e w i e ś c i e j ! 26. Z w i e r z ę t a i m o r a ł . — P r a k t y k i , w y m a g a n e w w y t w o r n e m t o w a r z y s t w i e : j a k s t a r a n n e u n i k a n i e w s z e l k i e j ś m i e s z n o ś c i , p r e t e n s y o n a l n o ś c i , w s z e l k i e g o z w r a c a n i a n a siebie u w a g i , p o w ś c i ą g a n i e z a r ó w n o s w y c h c n ó t j a k g w a ł t o w n i e j s z y c h p o ż ą d a ń , r ó w n e usposobienie, t r z y m a n i e siebie w k a r b a c h , u m n i e j ­ s z a n i e siebie, — w s z y s t k i e te c e c h y t o w a r z y s k i e g o m o r a ł u w n a j g r u b s z y c h z a r y s a c h p r z e j a w i a j ą się w s z ę -dzie, a ż p o n a j n i ż s z e s z c z e b l e z w i e r z ę c e g o ś w i a t a , —