Dzieje nauk geograficznych i geologicznych na Uniwersytecie w Poznaniu. T. I – Historia, T. II – Biografie. Wydawnictwo Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk, Poznañ 2012, 468 str. (T. I), 281 str. (T. II).
Z wielk¹ przyjemnoœci¹ pragnê poinformowaæ P.T. Czytel-ników, ¿e po kilkuletniej pracy zespo³u autorskiego ukaza³o siê pieczo³owicie wydane, monumentalne dwutomowe dzie³o o cha-rakterze monografii dokumentuj¹ce dzieje nauk geograficznych i geologicznych na Uniwersytecie w Poznaniu.
W monografii, poprzedzonej s³owem wstêpnym prof. Broni-s³awa Marciniaka JM Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickie-wicza, zespó³ redakcyjny pod przewodnictwem prof. Marka Mar-ciniaka, w sk³adzie prof. Teresa Czy¿, prof. Alfred Kaniecki, prof. Andrzej Kostrzewski, prof. Janusz Skoczylas, Iwona Ludwi-czak, Genowefa Rozmiarek, Wanda Stêpska, Aleksandra Wyso-kiñska oraz in¿. Jacek Zwoliñski, bardzo wszechstronnie opisa³ zarówno historiê, jak i rozwój oraz dorobek nauk geograficznych i geologicznych w Wielkopolsce.
Wa¿n¹ rolê w tej historii Autorzy przypisuj¹ Janowi D³ugo-szowi (1415–1480), który jako pierwszy przedstawi³, z zadzi-wiaj¹ca dok³adnoœci¹, geografiê Wielkopolski. W XVI w. istotny wp³yw na rozwój nauk w Poznaniu i Wielkopolsce mia³o za³o¿e-nie pierwszej wy¿szej szko³y – Akademii Lubrañskiego (1519), a nastêpnie kolegium jezuickiego (1571), w którym pierwszym rektorem by³ ks. Jakub Wujek. W XVII w. poznañskim jezuitom nie uda³y siê natomiast dwukrotne próby przekszta³cenia swoje-go kolegium w uniwersytet, i to mimo przychylnoœci i wsparcia królów Zygmunta III Wazy (1611) oraz Jana III Sobieskiego (1678). Za ka¿dym razem na przeszkodzie stawa³ brak poparcia Akademii Krakowskiej. Dla nauk geologicznych tego wieku za-s³u¿yli siê Jan Jonston (1603–1675), który dokona³ podzia³u cia³ kopalnych na piêæ grup (ziemie, soki zsiad³e, ¿ywice, kamienie i metale-kruszce), oraz pracuj¹cy w latach 1622–1655 w Lesznie Jan Amos Komeñski (czeski filozof, pedagog, reformator dydak-tyki), dziel¹cy kamienie na pospolite i drogie. W XVIII w. nauki przyrodnicze, w tym geografiê i historiê naturaln¹, krzewi³a Aka-demia Wielkopolska, za³o¿ona po rozwi¹zaniu zakonu jezuitów (1773). Po przy³¹czeniu do niej podupad³ej Akademii Lubrañ-skiego, w 1780 r., powsta³a Poznañska Szko³a Wydzia³owa. Jej rektorem zosta³ ks. Józef Rogaliñski (zas³u¿ony dla poznawania cech fizycznych minera³ów), którego najwybitniejszymi uczniami byli Stanis³aw Staszic i Jan Œniadecki (jako jeden z pierwszych wprowadzi³ do literatury polskiej termin geologia). Te poznañskie szko³y zlikwidowa³a Komisja Edukacji Narodowej. Za wa¿n¹ dla wielkopolskiej geologii XIX w. nale¿y uznaæ dzia³alnoœæ ojca polskiej geologii Stanis³awa Staszica, w tym jego szczegó³owe opisy budowy geologicznej regionu, ujête w dziele „O ziemio-rodztwie Karpatow, i innych gor i rownin Polski” (1815). Udoku-mentowa³ on m.in. znaleziska z zakresu geologii i geomorfologii, hydrologii i hydrogeologii, jak równie¿ paleozoologii, zwracaj¹c szczególn¹ uwagê na genezê utworów. Wyró¿ni³ ró¿nego rodzaju piaski, ziemie bagienno-mu³owe oraz ró¿norodne utwory ilaste odpowiadaj¹ce glebom powsta³ym z gliny zwa³owej. Zaznaczy³ tak¿e wystêpowanie g³azów narzutowych, które nazywa³ runio-nymi. Równie¿ Jerzy Bogumi³ Pusch opisywa³ budowê geolo-giczn¹ Wielkopolski, m.in. jurajskie wychodnie wapieni Kalisza i Sieradza. Badania geologiczne jury Ciechocinka kontynuowa³ Ludwik Zejszner (1805–1871). W XIX w. powsta³o tak¿e Poznañ-skie Towarzystwo Przyjació³ Nauk (1857). Prawdziw¹ podpor¹ nauk o Ziemi w Poznaniu by³ Franciszek Ch³apowski (1846– 1923), z wykszta³cenia lekarz, który czêœæ swoich oryginalnych prac naukowych poœwiêci³ balneologii, geologii i paleontologii.
Zespó³ autorski „Dziejów…” bardzo skrupulatnie przedsta-wi³ strukturê organizacyjn¹ jednostek naukowych prowadz¹cych dzia³alnoœæ w zakresie geografii i geologii w czasach najnowszych, czyli po I wojnie œwiatowej. W pierwszej kolejnoœci opisano dzia³alnoœæ obejmuj¹c¹ lata 1919–1939, a wiêc dzieje Wszech-nicy Piastowskiej i Uniwersytetu Poznañskiego, zaœ w dalszej czêœci losy poznañskich naukowców podczas okupacji niemiec-kiej (1939–1945), zwi¹zane najczêœciej z represjami i przeœlado-waniami. Nauki geograficzne i geologiczne po II wojnie œwiatowej pocz¹tkowo wyk³adano na Wydziale Matematyczno-Przyrod-niczym (1945–1951), a nastêpnie na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi (1951–1984) oraz na nadal dzia³aj¹cym Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych (od 1984 r.). W monografii scharakteryzowano i przybli¿ono równie¿ aktywnoœæ i osi¹g-niêcia zwi¹zane z dydaktyk¹, wydawaniem czasopism wydzia³o-wych oraz z funkcjonowaniem towarzystw i kó³ naukowydzia³o-wych na uczelni. Opisano tak¿e stacje terenowe uniwersytetu oraz wypra-wy naukowe organizowane przez jego pracowników. Szczególn¹ uwagê zwraca dzia³alnoœæ poznañskich geografów i geologów na Spitsbergenie, gdzie postawiono najbardziej na pó³noc wysuniêt¹ polsk¹ placówkê badawcz¹.
Interesuj¹ce s¹ równie¿ dzieje wielkich podró¿ników – geo-grafów i geologów – wywodz¹cych siê z Wielkopolski, w tym m.in. Krzysztofa Arciszewskiego, który w s³u¿bie Kompanii Indii Zachodnich wyprawia³ siê w pocz¹tkach XVII w. do Brazylii, Paw³a E. Strzeleckiego, znakomitego geologa badaj¹cego kopa-liny Australii, który urodzi³ siê niedaleko Poznania, oraz Stefana Szolc-Rogoziñskiego, podró¿nika i przyrodnika, absolwenta Aka-demii Morskiej w Petersburgu, uczestnika podró¿y dooko³a œwia-ta, badacza Afryki, który wspólnie z innym Wielkopolaninem, Klemensem Tomczekiem, absolwentem Akademii Górniczej we Freibergu, zbada³ wybrze¿e Kamerunu i dorzecze rzeki Mungo. Badania geologiczne na obszarze dzisiejszej Indonezji oraz Nowej Gwinei na potrzeby holenderskiej s³u¿by geologicznej prowadzi³ natomiast Józef Zwierzycki, absolwent geologii i górnictwa w Berlinie, pracownik Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.
Wymieni³em ju¿ wiele nazwisk wybitnych poznañskich geo-grafów i geologów, i choæ nie sposób wspomnieæ wszystkich, to nazwisko Stanis³awa Paw³owskiego (1882–1940) po prostu nie mo¿e byæ pominiête. Ten wybitny uczony, geograf z lwowskiej szko³y Eugeniusza Romera, od samego pocz¹tku, od 1919 r. uczestniczy³ w tworzeniu Uniwersytetu Poznañskiego. Jego auto-rytet by³ doceniany, m.in. wybrano go na rektora uniwersytetu, a tak¿e na wiceprezydenta Miêdzynarodowej Unii Geograficznej w Amsterdamie (1938). Nie dane mu by³o s³u¿yæ swoj¹ wiedz¹ po wojnie, bowiem w 1940 r. zosta³ rozstrzelany przez Niemców w Forcie VII w Poznaniu.
Trudno omówiæ bardziej szczegó³owo zawartoœæ tej piêknej i po¿ytecznej monografii w zwyczajowo skromnej objêtoœci przeznaczonej na tego typu recenzje. Mam jednak nadziejê, ¿e moje refleksje zachêc¹ Czytelników do siêgniêcia po orygina³. Polecam!
Jestem tak¿e pewny jednego – œrodowisko poznañskich geo-grafów i geologów mo¿e byæ dumne zarówno z tego dzie³a, jak i ze swoich dotychczasowych osi¹gniêæ. Podziwiaæ nale¿y tak¿e i to, ¿e uda³o siê zrêcznie scaliæ obfity materia³, o czym mo¿e œwiadczyæ zbiór cytowanej literatury. Utrzymano równie¿ jedno-lity charakter pracy, co przy tak licznym zespole autorskim wcale nie jest spraw¹ ³atw¹.
Niezwykle interesuj¹ce fakty zgromadzone w monografii przedstawiono w sposób bardzo skromny (wiadomo, ¿e nie wypada siê chwaliæ). Recenzent ocenia tê skromnoœæ bardzo pozytywnie, zaœ o ca³oœci opiniowanego dzie³a wypowiada siê z najwy¿szym uznaniem.
Krystian Probierz
559
Przegl¹d Geologiczny, vol. 61, nr 10, 2013
