Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945-1961 (zarys działalności)

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 706. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Kazimierz Urban Katedra Nauk Politycznych. Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961 (zarys działalności) 1. Wprowadzenie Celem opracowania jest przybliżenie skomplikowanego procesu odbudowy i umacniania żydowskiego życia religijnego w Polsce w okresie po Holocauście. Dokonywały się one w specyficznych warunkach polityczno-ustrojowych i narodowościowych, odbiegając jednocześnie od analogicznych procesów i rozstrzygnięć dotyczących innych wspólnot religijnych, umacniających i odbudowywujących swoją działalność po zakończeniu wojny. Ramy czasowe wyznaczają z jednej strony próby organizacji żydowskiego życia religijnego, które przypadły na przełom lat 1944/1945, z drugiej – formalna rejestracja i zatwierdzenie statutu wewnętrznego Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego przez Urząd do Spraw Wyznań, co nastąpiło w 1961 r. Ze względu na ograniczone łamy poruszone zostaną zwięźle takie problemy, jak: – kształtowanie się sytuacji prawno-majątkowej wyznania mojżeszowego, – niektóre elementy stanu posiadania wspólnoty oraz – sprawy sporne i konfliktowe z państwem. W okresie międzywojennym działał bardzo prężnie Żydowski Związek Religijny skupiający pod koniec lat 30. ok. 1400 gmin wyznaniowych, liczących ogółem ok. 3 milionów członków. Posługi religijne wypełniało ok. 2500 rabinów, nie licząc pomocniczego dozoru. Gminy posiadały specyficzny ustrój korporacyjny, o przymusowym członkostwie, wypełniały funkcje nie tylko religijne, ale Artykuł napisany przede wszystkim na podstawie materiałów archiwalnych zgromadzonych w Archiwum Akt Nowych, obejmujących zespoły akt Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (dalej: AAN PKWN), Ministerstwa Administracji Publicznej (AAN MAP), Ministerstwa Ziem Odzyskanych (AAN MZO) i Urzędu do Spraw Wyznań (AAN UdW), a także w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie (AŻIH). Wykorzystano też nieliczną literaturę przedmiotu. .

(2) Kazimierz Urban. 62. i prowadziły rozbudowaną działalność dobroczynną, opiekuńczą, oświatową, kulturalną itp. Położenie Związku i poszczególnych gmin regulowało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 14 października 1927 r. o uporządkowaniu stanu prawnego w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na obszarze Rzeczypospolitej z wyjątkiem województwa śląskiego. Zarówno przyjęte rozwiązania prawne, jak i działalność gmin (w których kierunek nadawały zwłaszcza środowiska konserwatywno-religijne), bywały przedmiotem krytyki ze strony wielu organizacji i ugrupowań żydowskich, niechętnych dominacji ortodoksyjnego judaizmu. Gminy stawały się też często terenem ostrej walki politycznej pomiędzy partiami żydowskimi. Ten stan rzeczy, zwłaszcza związanie „narodowości z religią”, usiłowano zmienić i zmieniono po zakończeniu wojny. 2. Kształtowanie się sytuacji prawno-majątkowej Za pierwsze próby odbudowy życia religijnego w przedwojennym kształcie można uznać starania ocalałej ludności żydowskiej o zwrot – z reguły zajętych na inne cele – synagog oraz budynków stanowiących własność żydowskich gmin wyznaniowych. Odnotować tu można takie przypadki z Przemyśla, Jarosławia, Rzeszowa i innych miejscowości. W Lublinie tymczasem utworzyła się samorzutnie reprezentacja żydowska w postaci Komitetu Żydowskiego, który nieco później zostanie uznany jako (Tymczasowy) Centralny Komitet Żydów w Polsce – CKŻP. Skupiała ona w większości działaczy radykalnych i umiarkowanych, w każdym razie przeciwnych dowojennym rozwiązaniom dotyczącym żydowskiej gminy religijnej. Opowiadała się za rozerwaniem związku „narodowości i religii”, chociaż przewidywała reprezentację i pomoc dla praktykujących Żydów. Już w październiku 1944 r. starano się ten problem rozwiązać poprzez wybór i obsadę stanowiska naczelnego rabina. W tym celu skierowano nawet specjalne pismo do resortu wyznań religijnych PKWN, w wyniku którego sporządzona została opinia prawna opowiadająca się za wyłączeniem z gminy czynnika religijnego („czynnik rabinacki ma być wyeliminowany z gminy, mającej charakter świeckiego samorządu”). Jednak wierzący Żydzi mogli tworzyć „stowarzyszenia wyznaniowe i przy nich Tekst jednolity w: Dziennik Ustaw z 1928 r., nr 52, poz. 500.. . Por. fragmentaryczna dokumentacja w: AAN PKWN, sygn. VII/42.. . O CKŻP por. m.in. A. Grabski, Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949), Wydawnictwo „Trio”, Warszawa 2004, s. 57 i nast. Także bogate materiały w zespole akt CKŻP Archiwum ŻIH. . Pismo Komitetu Żydowskiego z 8.10.1944 r. do Resortu Wyznań Religijnych PKWN; „Referat w sprawie podania Komitetu Żydowskiego…” Biura Prawnego Prezydium PKWN z 21.11.1944 r. dla Przewodniczącego PKWN, AAN MAP, t. 1099..

(3) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 63. utrzymywać rabinów”, oczywiście pod ogólnym nadzorem państwowym nad nimi. Te propozycje właśnie stały się podstawą do kolejnych działań i posunięć władz administracyjnych wobec społeczności wyznania mojżeszowego i zaciążyły na długie lata na jego sytuacji prawnej, organizacyjnej, religijnej i innych. Już 6 lutego 1945 r. Ministerstwo Administracji Publicznej (w jego kompetencjach znalazły się sprawy wyznaniowe) wydało „Okólnik Nr 3” o tymczasowym uregulowaniu spraw wyznaniowych ludności żydowskiej. Stwierdzono w nim kategorycznie, że nie przewiduje się w przyszłości tworzenia izraelickich gmin wyznaniowych z zakresem działania przewidzianym w rozporządzeniu Prezydenta z 14 października 1927 r. Majątek tych gmin przejęto w tymczasowy zarząd państwowy, a jego status określić miała ustawa o mieniu opuszczonym. W celu umożliwienia „obywatelom wyznania mojżeszowego” swobodnego wykonywania praktyk religijnych zezwolono na tworzenie Żydowskich Zrzeszeń Religijnych (ŻZR), liczących co najmniej dziesięciu członków (pkt 3). Do lokalnego Zrzeszenia należało „organizowanie, utrzymywanie i wykonywanie wszelkich praktyk i obrządków żydowskiego kultu oraz wychowania religijnego”. Na czele Zrzeszenia stał Zarząd, którego przewodniczącego i zastępcę miał zatwierdzać właściwy terytorialnie starosta. Jako „organ opiniodawczy dla spraw religii i kultu żydowskiego” wystąpić miała Tymczasowa Naczelna Rada Religijna, składająca się z 3 rabinów, zatwierdzanych przez ministra administracji publicznej. W punkcie ósmym polecano starostom „oddać bezzwłocznie w użytkowanie” lokalnym Zarządom Zrzeszenia wszelkie nieruchomości służące celom kultu, jak „bożnice, seminaria religijne, łaźnie rytualne, cmentarze, a także przedmioty związane z kultem religijnym, a mianowicie talmudy, tory itp.”. W miejscowościach, gdzie tych obiektów nie było, istniała możliwość przekazywania innych obiektów stanowiących w przeszłości własność gmin izraelickich. Okólnik zapowiadał odrębne uregulowanie statusu cmentarzy, jednak do tego czasu nakazywał grzebanie na nich wszystkich „osób narodowości żydowskiej”. Potrzeby finansowe Zrzeszenia miały pokrywać ze składek członków oraz opłat za posługi religijne. Jakkolwiek „Okólnik” mówił o tymczasowym uregulowaniu spraw wyznaniowych ludności żydowskiej, to poza przesądzającymi stwierdzeniami o likwidacji przedwojennych gmin wyznaniowych i ich majątku, wszystkie sprawy związane z życiem religijnym pozostawiał otwarte. Istotniejszym – w następnych miesiącach – posunięciem ze strony władz (Departament Wyznaniowy Ministerstwa Administracji Publicznej – DW MAP) było powołanie 17 maja 1945 r. „Reprezentacji Ogółu Żydowskich Zrzeszeń Religijnych”, na czele z „Reprezentantem” – Głównym Rabinem Wojska Polskiego Dawidem Kahane. Przysługiwały mu „Dziennik Urzędowy MAP” 1945, nr 1, s. 21–22.. . Pismo DW MAP z 15.05.1945 r. do D. Kahane, AAN MAP, t. 1099.. .

(4) Kazimierz Urban. 64. prawa i obowiązki Tymczasowej Naczelnej Rady Religijnej. Jego zastępcą został mianowany rabin M. Steinberg. Reprezentacja działała do jesieni tegoż roku, gdyż 21 listopada powołana została Tymczasowa Żydowska Naczelna Rada Religijna oraz Komitet Organizacyjny Żydowskich Zrzeszeń Religijnych. Obydwu instytucjom przewodniczył rabin D. Kahane. O ile Rada miała wypełniać funkcje opiniodawcze w myśl cytowanego „Okólnika” i przedkładać Ministerstwu Administracji Publicznej do zatwierdzenia kandydatów na rabinów, o tyle zadaniem Komitetu Organizacyjnego było przygotowanie w przeciągu roku Zjazdu Delegatów Zrzeszeń Religijnych. Zjazd ten odbył się jednak dopiero w sierpniu 1949 r., natomiast zasadnicze decyzje co do wyznania mojżeszowego i bieżącej działalności religijnej podejmowały pospołu Naczelna Rada i Komitet Organizacyjny. W przypadku Komitetu reprezentował on od 24 czerwca 1946 r. Żydowskie Kongregacje Wyznaniowe, gdyż nazwa Żydowskie Zrzeszenie Religijne postrzegana była jako obelżywa i wnioskowano o jej zmianę. Zarówno wcześniej, jak i w latach następnych bez przerwy dawał znać o sobie problem statusu prawnego czy to zrzeszeń religijnych czy kongregacji wyznaniowych. Wiązało się to zwłaszcza z ubieganiem się zrzeszeń (kongregacji) o majątek po gminach izraelickich dla celów kultu, z nierzadkimi przypadkami obrotu tym majątkiem przez zrzeszenia, jako „prawnym następcą” gmin izraelickich, z toczącymi się licznymi procesami sądowymi o nieruchomości, które stanowiły własność gmin. Świadomości tego stanu prawnego nie miało ani ówczesne ministerstwo sprawiedliwości, ani Główny Urząd Likwidacyjny, ani sądownictwo, ani administracja terenowa (wojewoda, starosta), ani też najbardziej zainteresowana strona – zrzeszenia (kongregacje) wyznaniowe. Na liczne zapytania resort administracji publicznej udzielał różnych odpowiedzi, jak np. mówiącej o tym, że kongregacje „jako organizacje prawnie uznanego przez Państwo wyznania, są instytucjami publiczno-prawnymi” bądź też uchylał się od odpowiedzi na pytanie o ich osobowość prawną, co było wówczas zagadnieniem kluczowym10. Niemniej Departament Wyznaniowy MAP zapowiadał „ustawowe uregulowanie” spraw wyznaniowych ludności żydowskiej.. Pismo DW MAP z 21.11.1945 r. do Reprezentacji Żydowskich Zrzeszeń Religijnych; pismo DW MAP z 21.11.1945 r. do Komitetu Organizacyjnego; pismo D. Kahane z 15.11.1945 r. do DW MAP, tamże. . Pismo D. Kahane z 30.04.1946 r. do MAP; pismo min. W. Kiernika z 24.06.1946 r. do Naczelnej Rady Religijnej Żydów Polskich, tamże. . Por. np. pismo DW MAP z 28.08.1946 r. do KO ŻKW, AAN MAP, t. 1101; pismo DW MAP z 19.08.1947 r. do Głównego Urzędu Likwidacyjnego, AAN MAP, t. 1099. 10.

(5) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 65. Prace nad projektem ustawy podjęto w początkach 1947 r. zarówno w Departamencie Wyznaniowym, jak i Komitecie Organizacyjnym ŻKW11. Analiza poszczególnych zapisów daje pogląd, jak wyobrażano sobie np. instytucję członkostwa, jakiej używano terminologii, jaką proponowano strukturę organizacyjną, jakie przewidywano władze i o jakich kompetencjach. Prace nad projektem przedłużały się jednak ze względu na rozmowy Komitetu Organizacyjnego ŻKW co do przystąpienia do CKŻP, by utworzyć „jednolitą reprezentację” Żydów w Polsce. Ostatecznie Komitet Organizacyjny zdecydował się przystąpić do tej świeckiej organizacji 1 czerwca 1948 r.12 W przeciągu następnych miesięcy Departament Wyznaniowy opracował projekt statutu Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego13. Przedłożony on został do akceptacji na Walnym Zjeździe Komitetu Organizacyjnego Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych w Polsce, który odbył się w dniach 9–10 sierpnia 1949 r. w Warszawie14. Na zjeździe tym powołano „nową organizację religijną Żydów w Polsce” pod powyższą nazwą oraz przyjęto statut wewnętrzny. O tych wydarzeniach informował przewodniczący Walnego Zjazdu – D. Kahane – ministra administracji publicznej, prosząc o uznanie prawne „nowego Związku Religijnego” i zatwierdzenie statutu15. Kilka dni wcześniej, 5 sierpnia 1949 r., został ogłoszony dekret nowelizujący prawo o stowarzyszeniach z 1932 r. i rozciągający jego moc na wspólnoty religijne nowo tworzone16. Przewidywał on inny tryb uznania prawnego, aniżeli to miało miejsce w okresie międzywojennym i w latach 1945–1949, także w przypadku wyznania mojżeszowego. Jednak w warunkach ówczesnych wielkiej improwizacji i powszechnego łamania prawa 16 listopada 1949 r. minister administracji publicznej „przyjął do wiadomości” utworzenie nowego związku wyznaniowego i uznał go za „prawnie istniejący”17. W piśmie tym nie wspomniano o uznaniu statutu wewnętrznego. Formalna rejestracja Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce i uznanie jego statutu nastąpiła dopiero 19 czerwca 1961 r. Przyjęty przez Walny Zjazd projekt statutu stanowił mimo wszystko w latach następnych podstawę dla władz Związku i dla władzy nadzorczej (Ministerstwo Administracji 11 Por. projekty przy pismach: Departamentu Wyznaniowego z 3.04.1947 r. do Departamentu Politycznego MAP, AAN MAP, t. 1100; KO ŻKW z 10.12.1947 r. do DW MAP, AAN MAP, t. 1101.. Pismo D. Kahane z 9.06.1948 r. do DW MAP, tamże.. 12. Tekst statutu przy piśmie (z uwagami) D. Kahane z 20.07.1949 r. do MAP, AAN MAP, t. 1105. 13. 14. Por. Protokół z Walnego Zjazdu…, AAN MAP, t. 1101.. Pismo D. Kahane z 10.08.1949 r. do ministra AP, AAN MAP, t. 1105.. 15. Dz.U. z 1949 r., nr 45, poz. 335; Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z 6 08. 1949 r. w sprawie wykonania dekretu…, Dz.U. z 1949 r., nr 47, poz. 358. 16 17. Pismo ministra W. Wolskiego z 16.11.1949 r. do KO ŻKW, AAN MAP, t. 1105..

(6) 66. Kazimierz Urban. Publicznej, od 1950 r. Urząd do Spraw Wyznań), jeśli idzie o wewnętrzne funkcjonowanie i relacje z władzami administracyjnymi18. W paragrafie pierwszym Statutu stwierdzono, że: „Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego tworzą wierni należący do kongregacji tego wyznania istniejących na terytorium Państwa Polskiego”. Członkami Związku są natomiast osoby przyjęte do jednej z kongregacji miejscowych, przewidziano bowiem wyższy szczebel w strukturze organizacyjnej – kongregacje wojewódzkie (jako organ kontrolny i koordynujący działalność kongregacji miejscowych). Kongregację miejscową mogło utworzyć co najmniej 25 członków („pełnoletnich osób”), chociaż funkcjonować mogły „placówki” – jako struktury mniej liczebne. Kongregacją miejscową kierował zarząd, wybierany na trzy lata. W zakresie działania zarządu znalazły się takie m.in. sprawy, jak: – przyjmowanie (i wykluczanie) członków oraz prowadzenie ich rejestru, – zakładanie i utrzymywanie synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i sprawowanie opieki nad cmentarzami, – organizowanie i utrzymywanie rabinatu oraz szkół religijnych, – starania o dostarczenie członkom mięsa koszernego, – zarządzanie majątkiem kongregacji miejscowej i urządzeniami religijnymi oraz zakładami dobroczynnymi, – przeprowadzanie wyborów do zarządu i delegatów na zjazdy wojewódzkie i związkowe. Dla całego Związku organami były Związkowy Zjazd Kongregacyjny zwoływany co trzy lata (jako organ uchwałodawczy i kontrolny), Związkowa Rada Kongregacyjna jako władza wykonawcza i Związkowa Rada Religijna jako organ opiniodawczy w sprawach religii i kultu – obydwie powoływane na trzy lata. W skład Związkowej Rady Kongregacyjnej wchodziło 8 członków wybranych na Zjeździe oraz trzech z urzędu (rabinów) delegowanych przez Związkową Radę Religijną. W zakresie działania Związkowego Zjazdu i Związkowej Rady szczególnie wyeksponowano sprawy sprawozdawczości, budżetowo-finansowe i organizacyjne. Kongregacje miejscowe i wojewódzkie oraz Związek jako całość posiadały osobowość prawną, mogły nabywać i zbywać oraz obciążać majątek ruchomy i nieruchomy. Brak zatwierdzenia statutu czynił ten przepis – w odniesieniu przynajmniej do kongregacji – martwym (z wyjątkiem „zarządzania” przydzielonym w użytkowanie), podobnie jak i inne. Pozwalało to władzom administracyjnym na dowolną ingerencję, zresztą nie tylko w stosunki własnościowe, w sprawy Związku, co było charakterystyczną cechą ówczesnej polityki wyznaniowej i „prawa” wyznaniowego. Sytuacja ta była zgoła powszechna dla wielu działa18 Został on nieznacznie skorygowany w 1950 r. Usunięto z niego artykuły dotyczące przynależności Związku do CKŻP oraz paragrafy mówiące o możliwości prowadzenia przez kongregacje instytucji dobroczynnych – tekst po poprawkach m.in. w: AAN UdW, sygn. 13/378..

(7) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 67. jących wówczas Kościołów i związków religijnych, sytuacja niedookreśloności prawnej i swoistego „zawieszenia” prawnego. 3. Wybrane elementy stanu posiadania Charakteryzując stan posiadania wspólnoty wyznania mojżeszowego, należy uwzględnić takie jego elementy, jak: wierni, kongregacje, domy modlitwy i synagogi, cmentarze, urzędujący rabini, dozór pomocniczy i instytucje kultowo‑dobroczynne, domy opieki, instytucje teologiczno-kształcące, łaźnie i kuchnie rytualne itp. Stan ten był niezwykle płynny i uwarunkowany kolejnymi falami emigracyjnymi ludności żydowskiej z Polski zarówno w latach 40., jak i w latach 1956–196119. Uwarunkowany był też reglamentacyjną i represyjną polityką państwa wobec ZRWM, zwłaszcza w latach 1950–1956. Przedkładane władzom administracyjnym sprawozdania były często obciążone przysłowiową „szarą strefą statystyki kościelnej”, zniekształcane i nie oddające faktycznego stanu rzeczy. Mimo tych obiekcji można jednak przywołać przynajmniej niektóre wielkości i sytuacje, które by zaświadczały i informowały o tym stanie. Według sprawozdania z marca 1947 r. do Głównego Urzędu Statystycznego na koniec 1946 r. działało 80 kongregacji zgrupowanych w pięciu okręgach (Warszawa, Łódź, Kraków, Katowice, Wrocław), które miały liczyć ok. 80 tysięcy członków („uważamy wszystkich Żydów w Polsce w liczbie około 80.000 za członków naszych Kongregacji Wyznaniowych”), było 22 czynnych rabinów oraz działało 38 synagog. Istniał także Rabinat Wojskowy (Główny Rabin oraz 2 polowych). Wykazywano ponadto trzy szkoły talmudyczne (Kraków, Szczecin i Wrocław) i 36 ludowych szkół religijnych (Talmud Tory), 51 kuchni rytualnych, 17 łaźni rytualnych, 4 domy noclegowe, 34 punkty opieki nad dzieckiem oraz 68 cmentarzy20. Dane te były prawdopodobnie zaniżone, gdyż aż 11 kongregacji nie nadesłało danych. W powojennym pięcioleciu działało też wiele wspólnot wyznania mojżeszowego nie utrzymujących kontaktów z Komitetem Organizacyjnym (tzw. kongregacje dzikie). Masowa emigracja zmniejszyła w następnych latach stan posiadania, jednak na koniec 1949 r. nie był on tak mały21. Nadal prowadziło działalność 41 kongregacji, obsługiwanych przez 131 osób personelu administracyjno-pomocniczego. Przy 19 Por. np. A. Stankowski, Nowe spojrzenie na statystyki dotyczące emigracji Żydów z Polski po 1944 roku [w:] G. Berendt, A. Grabski, A. Stankowski, Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 r., Wyd. Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2000, s. 103 i nast.. Pismo KO ŻKW z 18.03.1947 r. do GUS, AAN MAP, t. 1101.. 20. Pismo KO ŻKW z 13.01.1950 r. do DW MAP, AAN UdW, t. 5b/32. Nieco inne dane w podobnym piśmie z 11.11.1949 r., AAN MAP, t. 1101. 21.

(8) Kazimierz Urban. 68. 18 kongregacjach istniały kuchnie rytualne, przy 19 – łaźnie rytualne, czynnych było 15 rabinów, 43 rzezaków, 15 moheli. W 30 kongregacjach prowadzono kursy religijne (52 nauczycieli, 555 uczniów). W użytkowaniu kongregacji znajdowały się 43 synagogi i domy modlitwy oraz 49 cmentarzy, a także pewna liczba budynków administracyjnych. Zasadnicze zmiany w stanie posiadania nastąpiły w latach 1950–1951. Spowodowane to było nie tylko dalszymi wyjazdami z Polski, ale przede wszystkim przerwaniem przez władze państwowe zorganizowanej pomocy dla organizacji i środowisk żydowskich przez American Joint Distribution Committee. Przykładowo do maja 1947 r. udzieliła ona pomocy na kwotę 1 258 380 220 ówczesnych złotych (6,25 mln dolarów), z czego na rzecz kongregacji i innych pomniejszych organizacji przypadło ponad 171 mln zł 22. W pierwszym półroczu 1947 r. subwencja ta wyniosła 26 mln zł, a w pierwszym półroczu 1948 r. – 39,6 mln zł 23. Z tej ostatniej kwoty 20,5% wykorzystano na „działalność wyznaniową”, 20,6% na opiekę społeczną i charytatywną, 10,8% na oświatę i wychowanie religijne oraz 22,9% na opiekę nad dziećmi i młodzieżą. W 1949 r. miesięczne wydatki Komitetu Organizacyjnego i Kongregacji kształtowały się w granicach 7 775 000 zł 24. Można nadmienić, że dotacje państwowe na rzecz Komitetu Organizacyjnego miały wymiar symboliczny, podobnie zresztą jak i wpływy kongregacji ze składek członkowskich25. Cała więc działalność opierała się na pomocy zagranicznej, przede wszystkim Jointu, która została przerwana oczywiście ze względów politycznych z dniem 1 stycznia 1950 r. Podcięte więc zostały skutecznie materialne podstawy działalności Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. Sytuację pogarszało swego rodzaju załamanie organizacyjne. Polskę opuszczali: przewodniczący Komitetu Organizacyjnego – D. Kahane, kolejni przewodniczący Związku – Sz. Treistman, J. Blank i J. Dattner, wielu członków władz kierowniczych, przewodniczących i członków zarządów kongregacji, urzędujący rabini, pracownicy rozmaitych instytucji kultowo-religijnych 26. W takich warunkach władzom – był to zwłaszcza Urząd do Spraw Wyznań – stosunkowo łatwo przychodziło realizować swoistą politykę „produktywizacji” – tyle tylko, że wyznania mojżeszowego w całości oraz poszczególnych kongregacji. Związek stanął bowiem. Por. zestawienie American Joint Distribution Committee, AAN, zespół akt Urzędu Rady Ministrów, sygn. 2/24. 22. 23 „Sprawozdanie kasowe za I-sze półrocze 1947 r.”; pismo KO ŻKW z 29.09.1948 r. do DW MAP, AAN MAP, t. 1101. 24 25. Pismo KO ŻKW z 11.11.1949 r. do DW MAP, tamże.. Por. „Notatka służbowa” z 10.02.1950 r., AAN UdW, sygn. 5b/29.. Por. np. pismo KO ŻKW z 17.08.1950 r. do Urzędu do Spraw Wyznań, tamże.. 26.

(9) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 69. przed groźbą samolikwidacji. Zresztą wyjazdy z lat 1949–1951 wydatnie osłabiły wszystkie jego struktury organizacyjne i zmniejszyły liczbę wiernych. Zasadnicze posunięcia Urzędu do Spraw Wyznań zmierzały wówczas do likwidacji „nieefektywnych” kongregacji, różnych instytucji i form działalności (np. Talmud Tory)27. Już w czerwcu 1951 r. przewodniczący Związku – J. Blank – skierował do Kongregacji „Okólnik Nr 3”, w którym informował o nowym „podziale terytorialnym”, obejmującym kongregacje i „okolice”, a mianowicie: Warszawa, Łódź, Lublin, Białystok, Kraków, Katowice, Wrocław, Szczecin, Dzierżoniów, Świdnica, Legnica, Wałbrzych, Bielsko-Biała, Częstochowa, Kłodzko, Gliwice, Bytom, Tarnów i Przemyśl28. Jednocześnie zażądał od przewodniczących kongregacji niezwykle szczegółowych informacji odnośnie do „projektu miesięcznego preliminarza budżetowego”, które miały uściślić „koszty” funkcjonowania kongregacji i instytucji przez nie prowadzonych. Opracowano nawet nieco później „projekt etatów” (wraz z uposażeniami), który miałby racjonalizować koszty funkcjonowania kongregacji i Związku29. W wielu jednak kongregacjach reorganizacja spotkała się z protestami i władzom nie udało się wówczas przeprowadzić docelowego planu z 1951 r., by ostało się tylko 18 czynnych placówek, chociaż w 1953 r. akcję tę nadal kontynuowano30. Z zachowanych sprawozdań wynika, że na koniec 1951 r. działało 27 kongregacji, czynnych było 36 synagog i domów modlitwy, a liczba wiernych wynosiła 8821 osób (wielkość ta wydaje się bardzo wątpliwa)31. Rok później, w podobnym zestawieniu wykazywano 8157 członków (w Krakowie liczba miała zmniejszyć się z 600 do 100 członków), 23 kongregacje, 158 pracowników „płatnych”. W użytkowaniu kongregacji znajdowało się 14 synagog, 19 domów modlitwy, 28 cmentarzy oraz 22 budynki. W 1952 r. dochody kongregacji zamknęły się kwotą 977 845 zł (w nowej walucie), a wydatki wyniosły 975 619 zł32. Źródło dochodów stanowiły symboliczne składki członków oraz „dotacje” Urzędu, bezwzględnie reglamentowane, ze środków Jointu, znajdujących się na zablokowanym koncie, którego jedynym dysponentem był Urząd do Spraw Wyznań. Na dzień 11 stycznia 1951 r. znajdowało się tych środków 4 507 814 zł (w nowej walucie, już po wymianie pieniędzy w 1950 r.), z czego na Związek 27 Por. np. „Notatka” S.K. z 27.07.1951 r. „Budżet Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce”, AAN UdW, sygn. 13/390. Tamże inna bogata dokumentacja.. Tekst „Okólnika…”, AAN UdW, sygn. 13/390.. 28. Por. „Projekt etatów…” z 27.08.1951 r., tamże.. 29. Por. pismo przewodniczącego Związku z 15.02.1953 r. do Urzędu, AAN UdW, sygn. 14/443a. 30. Pismo J. Dattnera z 17.03.1952 r. do Urzędu do spraw Wyznań, AAN UdW, sygn. 13/433.. 31. Por. „Wykaz Kongregacji…”, AAN UdW, sygn. 13/433.. 32.

(10) Kazimierz Urban. 70. przypadało 1 215 814 zł 33. Ze środków tych opłacano pracowników kongregacji oraz wydatki administracyjne. Większe wydatki, zasadniczo związane jedynie z dorocznym wypiekiem macy, były pokrywane z pożyczek udzielanych władzom Związku przez Urząd do Spraw Wyznań z powyższego właśnie konta. Urząd bezwzględnie kontrolował gospodarkę finansową kongregacji i Związku, a wydatki związane z wypiekiem macy były skrupulatnie badane i rozliczane. Władze Związku obowiązane były do zwrotu wspomnianych „pożyczek”. Ten stan rzeczy utrzymywał się prawie do końca lat 50. Sprzedaż macy przynosiła niewielkie dochody w granicach 250–400 tys. zł rocznie, co stanowiło pewne wsparcie przede wszystkim dla władz Związku. Dla Urzędu sprzedaż macy stanowiła też okazję do szacowania liczby wiernych wyznania mojżeszowego. Nie dowierzano bowiem statystykom przedkładanym przez władze Związku. Ta rytualna potrawa, którą bezwzględnie musieli spożyć praktykujący, rokrocznie trafiała do ok. 30 tys. osób. W tej liczbie znajdowała się też pewna liczba Żydów nie związanych z kongregacjami. Przykładowo w 1951 r. przed świętem Pesach sprzedano 73 583 kg macy, a w 1954 r. – 90 651 kg macy oraz 27 980 kg mąki macowej34. Po wspomnianej akcji organizacyjno-likwidacyjnej pod koniec 1954 r. działało 15 kongregacji (Bielawa, Bielsko-Biała, Bytom, Częstochowa, Dzierżoniów, Gliwice, Kraków, Legnica, Lublin, Łódź, Stalinogród, Szczecin, Tarnów, Wałbrzych, Wrocław) oraz 6 placówek kongregacyjnych (Nowy Sącz, Sosnowiec, Szczawno Zdrój, Świdnica, Warszawa). Czynnych było zaledwie dwóch rabinów. W użytkowaniu Związku znajdowało się 29 synagog i domów modlitwy. W czterech kongregacjach prowadzono Talmud Tory. W sprawozdaniu za ten rok (ostatnim, dostępnym tak szczegółowym) nie wykazano liczby cmentarzy, stołówek i łaźni rytualnych, punktów sprzedaży mięsa koszernego i innych instytucji kultowo‑religijnych35. Zachowały się natomiast statystyki dotyczące 159 pracowników kongregacji (umysłowych i fizycznych) oraz ich zarobków. Byli oni zatrudnieni m.in. jako nauczyciele Talmud Tory, pracownicy kuchen i łaźni rytualnych, obsługiwali jatki z mięsem koszernym, pracowali jako dozór synagogalno-cmentarny czy dokonywali uboju zwierząt i drobiu (rzezacy). Zachowały się też statystyki dotyczące przydziału mięsa koszernego z tego okresu. W okresie obowiązywania bonów żywnościowych społeczność wyznania mojżeszowego otrzymywała je od 1946 r. poprzez kongregacje na podstawie przedkładanych bonów. Z chwilą ich likwidacji mięso to było przydzielane na 33 Pismo M. Broniatowskiego z 15.03.1951 r. do Banku Komunalnego (odpis), AAN UdW, sygn. 14/462. 34 Por. Zestawienie ZRWM z 25.07.1951 r., AAN UdW, sygn. 13/390; „Sprawozdanie z akcji macowej za rok 1954 (5713)”, AAN UdW, sygn. 19/472.. Pismo ZRWM z 21.02.1955 r. do Urzędu do Spraw Wyznań, AAN UdW, sygn. 131/13.. 35.

(11) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 71. poszczególne województwa i rozprowadzane przez specjalne punkty sprzedaży. W 1954 r. miesięcznie przydzielano na woj. wrocławskie 6000 kg (punkty sprzedaży: Wrocław, Legnica, Wałbrzych), szczecińskie – 4000 kg (Szczecin), stalinogrodzkie – 9000 kg (Stalinogród, Siemianowice, Bytom, Gliwice, Sosnowiec i Kraków – 32 kg) oraz Łódź – 4000 kg36. Problem ten w latach następnych także dawał znać o sobie, o czym świadczyłyby kilkakrotnie organizowane kursy dla rzezaków37. Wobec dostępności do mięsa i drobiu wzrastało bowiem zapotrzebowanie na tych pracowników kultu żydowskiego. Okres okołopaździernikowy wpłynął nieznacznie na zwiększenie stanu posiadania Związku. W 1957 r. za przyzwoleniem władz akcję pomocową wznowił Joint 38. Już wcześniej władze zezwoliły na otrzymywanie pomocy od innych organizacji żydowskich ze Szwajcarii. Zezwoliły także przedstawicielom Związku na wyjazdy za granicę. Pewnym symptomem tych zmian byłby wzrost sprzedaży w 1956 r. macy (100 226 kg) oraz mąki macowej (30 926 kg) przed świętami Pesach39. W latach następnych wznowiły działalność niektóre kongregacje (np. Gdańsk) bądź utworzono nawet nowe (Zgorzelec). Jednak masowe wyjazdy ludności żydowskiej z Polski dotknęły także społeczność wyznania mojżeszowego. Dodatkowo na ten stan posiadania wpływała mimo wszystko reglamentacyjna (jeśli nie represyjna) polityka Urzędu, kształtowana również pod wpływem przeciwników Związku – działaczy Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce40. Mimo to władze zdecydowały się na wspomnianą rejestrację Związku w 1961 r. W tym roku także zatwierdziły powołanie na stanowisko naczelnego rabina Z. Uszera, jedynego czynnego rabina w Polsce – przy kongregacji wrocławskiej41. Po ustaniu wyjazdów stan posiadania Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego ustabilizował się na kilka lat następnych. Na koniec 1963 r. działało 20 kongregacji (Wrocław, Wałbrzych, Legnica, Dzierżoniów, Świdnica, Zgorzelec, Żary, Szczecin, Lublin, Włocławek, Katowice, Gliwice, Bytom, Częstochowa, Por. notatka z 19.01.1955 r. „Sprawa przydziału mięsa koszernego”, AAN UdW, sygn. 22/472. 36. 37 Por. wykaz kwalifikowanych rzezaków po kursach, zatrudnionych w kongregacjach w 1958 r., AAN UdW, sygn. 26/472. Zawiera on 16 nazwisk z niemałymi zarobkami od 1,5 do 3 tys. zł. Także sygn. 26/467.. Por. interesujące uwagi w: A. Grabski, Współczesne życie religijne Żydów w Polsce [w:] A. Grabski, A. Pisarski, A. Stankowski, Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo „Trio”, Warszawa 1997, s. 143 i nast. 38. 39. Por. bogata dokumentacja i sprawozdanie w: AAN UdW, sygn. 24/590–591.. Por. np. „Notatka” z maja 1959 r. Komisji KC PZPR do spraw Narodowościowych, AAN, zespół akt PZPR, sygn. 237/XIV/138. 40 41. Por. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 41/467; 30/472..

(12) Kazimierz Urban. 72. Sosnowiec, Bielsko-Biała, Kraków, Tarnów, Gdańsk, Łódź)42. Jedynym czynnym rabinem był naczelny rabin Z. Uszer. Wykazywano także w sprawozdaniu 1 kantora (Tarnów), 8 rzezaków (Lublin, Kraków, Wrocław – 3, Legnica, Częstochowa, Warszawa), 2 szamesów (Warszawa, Sosnowiec). Czynnych było 27 synagog i domów modlitwy. W użytkowaniu i pod opieką kongregacji były 53 cmentarze. Wiernych szacowano na ok. 6000 osób (woj. katowickie – 1300, wrocławskie – 2260, krakowskie – 1020, łódzkie – 480, lubelskie – 120, szczecińskie – 440, warszawskie – 220 i zielonogórskie – 160). Były to szacunki, gdyż według władz wyznaniowych wrocławskich tamtejsza kongregacja w 1960 r. miała liczyć zaledwie 300 członków, ale aż 2500 sympatyków. Te proporcje były charakterystyczne dla całego omawianego okresu i zdaje się, że dla całego kraju. Mimo to władze Związku stopniowo zmuszone były ograniczać, jeśli nie likwidować, działalność tych czy innych instytucji kongregacyjnych. Jakimś przykładem byłaby likwidacja stołówek rytualnych „z dniem 15 grudnia 1961 r.” w kongregacjach w Bytomiu, Świdnicy i Żarach43. Zarówno Komitet Organizacyjny ŻKW, jak i Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego nie prowadziły specjalnych zakładów produkcyjnych, wytwarzających np. przedmioty kultu, utensylia itp. W miarę potrzeby sprowadzano je z zagranicy (za zezwoleniem Urzędu), dość często z Izraela. Jedyną stałą pozycją „w stanie posiadania” był „Kalendarz Żydowski” (formatu kieszonkowego), ukazujący się rokrocznie od początków lat 50. w nakładzie kilku tysięcy egzemplarzy. 4. Sprawy sporne i konfliktowe z państwem Niewątpliwie najbardziej spornym problemem, o którym już nadmieniono, była sprawa ciągłości prawnej Zrzeszeń Religijnych, Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych i Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego po przedwojennych gminach wyznaniowych żydowskich. Przesądził już o tym, jak się okazało, „Okólnik” z 6 lutego 1945 r., ogólnie potwierdzony w sprawach majątkowych przez ustawę z 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych44, a następnie dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich45. Tak więc majątek ten został podzielony na trzy grupy: 42 Por. pismo ZRWM z 7.02.1964 r. do Urzędu, Archiwum GUS w Warszawie. Tamże sprawozdanie Wydziału do Spraw Wyznań PRN m. Wrocławia. 43. Pismo przewodniczącego ZRWM z 18.01.1962 r. do Urzędu, AAN UdW, sygn. 45/465.. Dz.U. z 1945 r., nr 17, poz. 97 zmieniona ustawą z 23.07.1945 r., Dz.U. z 1945 r., nr 30, poz. 179. 44 45. Dz.U. z 1946 r., nr 13, poz. 87..

(13) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 73. 1) znajdujący się w użytkowaniu CKŻP i jego agend (od 1950 r. – Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce), 2) znajdujący się w użytkowaniu zrzeszeń religijnych, kongregacji, a następnie Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego, 3) traktowany jako majątek opuszczony, który z mocy prawa przeszedł w zarząd państwa, a znalazł się w użytkowaniu rozmaitych instytucji, organizacji, przedsiębiorstw, samorządów i osób prywatnych. W przypadku wyznania mojżeszowego sytuację pogarszał brak uregulowanego statusu prawnego i co się z tym wiąże osobowości prawnej. Decyzja z 19 listopada 1949 r. o uznaniu „za związek prawnie istniejący” ZRWM w niczym – jak się okazało – nie przesądzała sprawy. Ani wcześniej, ani później Związek czy Kongregacje nie mogły dochodzić swoich racji na drodze sądowej, domagając się np. od władz lokalnych prawa do użytkowania nieruchomości związanych z kultem. W 1948 r. ŻKW zostały nawet potraktowane przez Departament Wyznaniowy MAP nie jako reprezentujące osoby prawne, ale jako „organizacje pomocy dla grup ludności szczególnie prześladowanych przez Niemców”46. Liczne wyroki sądowe z lat 1945–1947, przyznające Zrzeszeniu (Żydowskim Kongregacjom Wyznaniowym) na własność te czy inne nieruchomości były na przełomie lat 50. i 60. uchylane i uznawane za nieważne. W latach 1949–1956 sprawy sukcesji majątkowej i roszczeń Związku do tego majątku (a przynajmniej części) nie były podnoszone ze względów politycznych. Jednak stały się one znów aktualne po 1956 r. za sprawą głośnego procesu, jaki wytoczyła kongregacja krakowska przeciwko Skarbowi Państwa47. Miejscowe władze zdecydowały się bowiem pozbawić kongregację użytkowania i zarządu kilkoma nieruchomościami, które zostały jej przydzielone decyzjami władz lokalnych w latach 1945–1947. W pierwszej instancji zapadł wyrok korzystny dla kongregacji i, co więcej, na podstawie tego wyroku dokonano stosownych wpisów do ksiąg hipotecznych. Sprawa stała się na tyle precedensowa, że oparła się o Sąd Najwyższy i zmusiła przy okazji Urząd do Spraw Wyznań do podjęcia kwestii uregulowania majątku pożydowskiego, przynajmniej znajdującego się w użytkowaniu Związku i poszczególnych kongregacji. W przypadku „mienia opuszczonego” doszedł jeszcze jeden problem – jego przewłaszczenia w związku z 10-letnim okresem zasiedzenia, co wiązało się ze stosownymi wpisami na rzecz nowego właściciela w księgach hipotecznych. Kongregacje oraz Związek nie mogły z tego 46. Pismo DW MAP z 2.12.1948 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, AAN MAP, t. 1102.. Pismo Kongregacji w Krakowie z 30.07.1957 r. do Prokuratora Generalnego PRL, AAN UdW, sygn. 26/476. Dokumentacja z m.in. procesów sądowych, a także słynne „Postanowienie” Sądu Najwyższego z 13.10.1960 r. w sprawie tzw. Starej Bożnicy (Skarb Państwa nadużywa swego prawa, jeżeli żąda stwierdzenia zasiedzenia nieruchomości, z którą związany jest pietyzm pozostałych z zagłady wyznawców religii mojżeszowej) pod sygn. 131/512. 47.

(14) Kazimierz Urban. 74. prawa skorzystać, gdyż nie miały osobowości prawnej. Statut z 1961 r. nadał osobowość prawną tylko Związkowi jako całości, jednak do połowy lat 60. przewłaszczenia nie dokonano. W obrębie trzeciej wymienionej grupy majątku po przedwojennych gminach izraelickich szczególnie sporna i konfliktowa stała się sprawa synagog i cmentarzy (po części także cmentarzy użytkowanych przez Związek)48. W myśl religii mojżeszowej były one postrzegane jako miejsca (rzeczy) święte – zwłaszcza cmentarze i ich nienaruszalność. W Polsce sytuację cmentarzy (ich zamykanie i likwidację) regulowała ustawa z 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyn zgonu. Zamknięcie cmentarza mogło nastąpić po 40 latach od ostatniego pochówku, natomiast likwidacja po 50 latach. Przepisy prawne zderzały się więc z nakazami religijnymi, co rodziło powszechne i rozliczne konflikty. Decyzje o zamknięciu bądź likwidacji podejmował formalnie resort gospodarki komunalnej po zasięgnięciu opinii resortu zdrowia i Urzędu do Spraw Wyznań (wcześniej: Ministerstwo Administracji Publicznej). Jednak decydująca była tu opinia administracji wyznaniowej. Urząd do Spraw Wyznań „zasięgał opinii” reprezentanta czynnika żydowskiego: w przypadkach bardziej skomplikowanych – TSKŻ, w innych – władz ZRWM. Bardziej kompleksowe prace związane z zamykaniem cmentarzy podjęto w Urzędzie w latach 1953–1954, wespół zresztą z ministerstwem gospodarki komunalnej. Przewidziano wówczas 387 cmentarzy do zamknięcia, 48 do likwidacji, a 56 pozostawiono w użytkowaniu kongregacji49. Wiele konfliktów wywoływał stan cmentarzy, które nie były użytkowane przez kongregacje. Formalnie o ich stan i zabezpieczenie winny dbać władze lokalne. Jednak pozostawione one były na pastwę losu, stawały się obiektem profanacji, zaniedbania, grabieży nagrobków itp. Trzeba nadmienić, że społeczności lokalne (nie tylko władze!) traktowały ten stan jako naturalny. Dbałość o cmentarze (i użytkowane, i nieczynne) była obowiązkiem statutowym zarówno Związku (wcześniej Komitetu Organizacyjnego ŻKW), jak i CKŻP (później TSKŻ). Jednak brak środków, przynajmniej w latach 1949–1961, nie pozwalał na wywiązywanie się z tych obowiązków. Bez wydatnego wsparcia państwa i zmiany mentalności władz i społeczności lokalnych problem ten nie mógł być rozwiązany po myśli szacunku dla miejsca „nienaruszalnego” (świętego). W podobnej sytuacji znalazły się obiekty kultu – także synagogi o zabytkowym charakterze. Bodaj najbardziej drastycznie przedstawił ten problem przewodniczący kongregacji krakowskiej M. Jakubowicz w memoriale z 19 sierpnia 1957 r. do premiera J. Cyrankiewicza. Przytaczał w nim m.in. przykłady z terenu kongregacji: Por. bliżej K. Urban, Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce w latach 1945– 1956 (zarys problematyki), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2005, nr 692, s. 39–62. 48. Por. notatka S.K. (bez daty) „Cmentarze wyznaniowe w PRL” (rękopis), AAN UdW, sygn. 25/351. 49.

(15) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 75. „1. Nowy Targ: cmentarz kompletnie zniszczony w konsekwencji wydzierżawiony ob. Węglarczykowi Ignacemu zam. w Nowym Targu za czynszem 302 kg zboża rocznie przez P.P.R.N. Wydział Rolnictwa. 2. Olkusz: zburzono do fundamentów zabytkową bóżnicę w roku 1957. 3. Brzesko: cmentarz zamieniono na składowisko materjałów budowlanych. 4. Brzesko: toczy się obecnie postępowanie odnośnie sprzedaży bóżnicy żydowskiej osobie prywatnej w Wojniczu. 5. Myślenice: cmentarz kompletnie zniszczony, a po 12 latach są jeszcze chodniki wyłożone płytami z pomników. 6. Dąbrowa Tar.: bóżnicę zamieniono na skład, mimo iż mieszkają tam żydzi nie mając innego pomieszczenia na modlitwy. 7. Szczurowa: rozebrano bóżnicę, cmentarz zniszczony i wydzierżawiony […]”50. Opisane tu sytuacje były niestety charakterystyczne dla całego kraju. Sporo kontrowersji wywoływały też decyzje o upaństwowieniu części cmentarzy użytkowanych przez kongregacje i przeznaczeniu tych terenów na cele gospodarcze. Najgłośniejszymi w omawianym okresie przypadkami tego typu były cmentarze w Warszawie (budowa nowego układu komunikacyjnego), Częstochowie (budowa huty) oraz Łodzi (lokalizacja budynków mieszkalnych). Reasumując można nadmienić, że stan cmentarzy na terenie Polski wywoływał sporo reperkusji w środowiskach żydowskich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Izraelu. Kolejną sprawą sporną i konfliktową był ubój rytualny. Te kwestie regulowała ustawa z 17 kwietnia 1936 r. o uboju zwierząt gospodarskich w rzeźniach51. Przewidywała ona w miejscowościach, gdzie ludność innych wyznań, wymagających przy uboju zwierząt specjalnych zabiegów, przekracza 3% istnienie specjalnych rzeźni. W pozostałych przypadkach dozwalała na działalność tych instytucji za zgodą władz lokalnych. Dotyczyło to zwłaszcza ludności wyznania mojżeszowego. Po wojnie wszędzie odsetek tej ludności spadł poniżej ustawowej wielkości i zachodziła potrzeba przeprowadzenia uchwał na szczeblu gminnym oraz miejskim. Ministerstwo Administracji Publicznej zobligowało nawet wojewodów pismem okólnym z 9 sierpnia 1945 r. do oddziaływania na gminne i miejskie rady narodowe do przyjęcia tej treści stosownych uchwał, jednak wojewodowie w przeważającej większości odnieśli się do tego polecenia krytycznie z obawy Memoriał M. Jakubowicza z 19.08.1957 r. do „Obywatela Prezesa Rady Ministrów”, AAN UdW, sygn. 26/476. Symboliczne w tym kontekście byłoby pismo Komitetu Organizacyjnego ŻKW z 6.06.1949 r. do Ministra Administracji Publicznej w sprawie przyznania środków na odbudowę zabytkowych synagog w Warszawie („Rotunda”) i Wrocławiu, AAN MAP, t. 1101. 50. 51. Dz.U. z 1936 r., nr 29, poz. 237..

(16) Kazimierz Urban. 76. wzrostu wystąpień antysemickich społeczności lokalnych52. Nie zdecydowano się wówczas na uchylenie ustawy z 1936 r., jak i nie rozstrzygnęły tego problemu kilkakrotne konferencje międzyresortowe, chociaż zapowiedziano wydanie rozporządzenia, które regulowałoby ten problem. Potrzeby ludności żydowskiej szacowano w początkach 1948 r. na ok. 350 000 kg rocznie. Komitet Organizacyjny ŻKW wielokrotnie apelował do władz w tej sprawie i proponował nawet, by w wybranych ośrodkach (Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław, Wałbrzych, Rychbach – Mieroszów, Szczecin, Lublin, Białystok, Gdańsk, Przemyśl, Katowice, Poznań i Pomorze) ubój ten był przeprowadzany53. Od strony formalnej nie rozwiązano wówczas tego zagadnienia, licząc się z wyjazdami i ustaniem problemu. Jednak w latach następnych w drodze pisemnych poleceń i uzgodnień międzyresortowych dokonywano uboju rytualnego w wyznaczonych kilku rzeźniach, funkcjonujących w miejscowościach o większym skupisku ludności wyznania mojżeszowego. Powszechnym zjawiskiem jednak było samowolne obniżanie przez władze lokalne (wojewódzkie, resort handlu) norm przydzielanego mięsa z „placówek uspołecznionych”. Urząd do Spraw Wyznań rozważał nawet, by sprawę uboju i mięsa koszernego kongregacje załatwiały we własnym zakresie poprzez zakupy prywatne, jednak nie zdecydowały się na takie rozwiązania – przeciwne zresztą kolektywizacji54. Sprawy te dawały znać o sobie w 1958 r. wskutek głośnych protestów pracowników rzeźni w Katowicach (wespół z działaczami Ligi Ochrony Przyrody) przeciwko dokonywaniu tam uboju rytualnego. Protesty te, o podłożu humanitarnym, wyznaniowym (katolickim) i antysemickim zostały spacyfikowane. Jednak Urząd do Spraw Wyznań zdecydował w porozumieniu z Ministerstwem Handlu Wewnętrznego, by o dopuszczeniu uboju decydowały Wojewódzkie Zarządy Handlu wespół z prezydiami wojewódzkich rad narodowych i podejmowały decyzje „w zależności od uzasadnionych potrzeb ludności i miejscowych warunków technicznych”55. Już pod koniec omawianego okresu pojawiła się kolejna sprawa sporna – czynszów i podatków z tytułu prowadzonej działalności „gospodarczej”. W latach poprzednich nieruchomości służące bezpośrednio czynnościom kultowym były przekazywane w bezpłatne użytkowanie (synagogi i domy modlitwy, cmentarze, łaźnie rytualne). Inne obiekty przekazywano w najem „zgodnie z obowiązującymi Pismo okólne DW MAP z 10.09.1945 r. do wojewodów, AAN MAP, t. 1097. Tamże obszerne materiały w tej sprawie. 52. Pismo Komitetu Organizacyjnego ŻKW z 26.02.1948 r. do MAP, tamże.. 53. Por. nie wysłane pismo Urzędu ze stycznia 1955 r. do wojewódzkich Referatów do Spraw Wyznań. 54. Pismo Urzędu z 31.07.1958 r. do Ministerstwa Handlu Wewnętrznego, AAN UdW, sygn. 26/462. 55.

(17) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 77. przepisami”56. Liberalnie też traktowano sprzedaż mięsa z uboju rytualnego, macy czy działalność stołówek koszernych, nie obciążając podatkami i domiarami tej formy działalności kongregacji i Związku. Dopiero w latach 1959–1960 Wydziały Finansowe zaczęły obciążać kongregacje podatkiem obrotowym i dochodowym z tytułu tej działalności – i to za kilka lat wstecz. Sam Związek otrzymał nakazy: za 1956 r. – 641 460 zł, za 1957 r. – 1 462 067 zł, za 1958 r. – 353 650 zł i za 1959 r. – 1 236 980 zł57. W podaniu odwoławczym do Wydziału Finansowego w Warszawie władze Związku uzasadniały, że prowadzona działalność ma charakter charytatywny i nie powinna być obciążona podatkami. Jednak ustalenia Urzędu z Ministerstwem Finansów poszły w tym kierunku, by dotychczasowe płatności (lata 1956–1959) zawiesić i rozłożyć na raty, a od 1960 r. podatek dochodowy i obrotowy bezwzględnie ściągać. Było to niewątpliwie dotkliwe i znaczne obciążenie dla mocno osłabionej już z powodu wyjazdów społeczności wyznania mojżeszowego. W obrębie spraw spornych i konfliktowych – obok tych z władzami państwowymi – należałoby wskazać na strukturalny konflikt i wrogość pomiędzy społecznością wyznania mojżeszowego a laicką częścią środowiska żydowskiego. Tak więc na stosunki pomiędzy CKŻP i TSKŻ a Komitetem Organizacyjnym ŻKW i Związkiem Religijnym Wyznania Mojżeszowego58. Formalne przystąpienie do CKŻP Komitetu Organizacyjnego ŻKW niczego w gruncie rzeczy nie rozwiązywało. Istnienie wspólnej komisji do spraw cmentarzy żydowskich nie oznaczało bynajmniej współpracy obu organizacji w tej newralgicznej dziedzinie. Strona laicka krytykowała Komitet Organizacyjny ŻKW za prowadzenie Domu Dziecka w Chorzowie, organizowanie kolonii dziecięcych, naukę w Talmud Tory, działalność opiekuńczą, cały kompleks spraw związanych z ubojem rytualnym itp. Społeczność wyznania mojżeszowego była postrzegana jako środowisko zacofane, wsteczne, konserwatywne i stojące na przeszkodzie dokonującym się wówczas przemianom. Urząd do Spraw Wyznań (i nie tylko) zasięgał niekiedy opinii władz TSKŻ co do rozwiązywania niektórych spraw (zamykanie cmentarzy, przeznaczanie synagog na inne cele, przeprowadzanie kontroli kongregacji, rozmiary ilościowe uboju rytualnego itp.). Już pod koniec lat 50. działacze TSKŻ wysunęli pod adresem kierownictwa ZRWM najcięższe zarzuty natury politycznej obwiniając go o szerzenie nastrojów syjonistycznych wśród ludności wyznania mojżeszowego, także wśród Żydów przybyłych po 1956 r. z ZSRR. Tymczasem 56 Por. pismo Urzędu z 27.11.1953 r. do Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, AAN UdW, sygn. 14/485.. Pismo Przewodniczącego ZRWM z 27.04.1960 r. do Wydziału Finansowego w Warszawie, AAN UdW, sygn. 43/1017. 57. Bogate materiały co do oblicza CKŻP w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, zespół akt CKŻP. 58.

(18) Kazimierz Urban. 78. strona przeciwna oskarżała stronę laicką o sprzeniewierzenie się zasadom religii mojżeszowej i w ogóle wykluczała ją spośród „narodu wybranego”. Druga grupa konfliktów wewnętrznych sytuowała się w obrębie kongregacji i Związku. Najgłośniejszy konflikt (i najdłuższy) związany był z osobą łódzkiego rabina Wowy Morejno. Nie był on uznawany za rabina przez kongregację łódzką, a tym bardziej kierownictwo wyznania mojżeszowego59. W. Morejno reprezentował konserwatywny nurt judaizmu i oskarżał wszystkich zgoła o sprzeniewierzanie się religii mojżeszowej. Był przeciwnikiem rabina D. Kahane, reprezentującego nurt judaizmu reformowanego. Oskarżenia, pisma do władz, zakłócanie nabożeństw wyłączały W. Morejnę z życia kongregacji i Związku, a wobec władz administracyjnych pełnił po prostu rolę denuncjatorską60. Osłabiało to wszystko Związek Religijny od wewnątrz, także i z tego powodu, że te oskarżenia kierował do środowisk laickich. Dość często dawały znać o sobie konflikty w kongregacjach. Ich powodem były rozmaite sprawy, jak animozje personalne, oskarżenia o defraudacje i kradzieże, także o niezbyt gorliwą pobożność. Osłabiały one i tak wątłe życie religijne w kongregacjach i je po prostu destabilizowały. Strony zwaśnione szukały bardzo często „sprawiedliwości” w powiatowych czy wojewódzkich referatach do spraw wyznań, a nawet w samym Urzędzie61. Władzom administracyjnym było więc bardzo łatwo nadzorować, ingerować i kontrolować oraz rozstrzygać na swoją korzyść. Tak często przedstawiała się sytuacja i w skali kongregacji, i w skali całego Związku. 5. Podsumowanie W artykule przybliżono ogólne warunki społeczno-polityczne i prawne, w jakich dokonywała się odbudowa żydowskiego życia religijnego po II wojnie światowej i jego dalszy rozwój. Ogólnie zostało ono zdeterminowane dwoma czynnikami: braku unormowań prawnych dla działalności wspólnot wyznania mojżeszowego oraz masowymi wyjazdami ludności żydowskiej z Polski. Brak ustawy czy innego aktu prawnego regulującego działalność wyznania mojżeszowego pozbawiał go osobowości prawnej i gwarancji dla rewindykacji majątku na cele kultu, pozostałego po przedwojennych gminach żydowskich. Stąd i owo 59 W latach 50. dwukrotnie był rabinem w Łodzi – jednak bardzo krótko. Por. A. Grabski, Współczesne życie religijne…, s. 187 i nast.. Dla lat 1945–1950 por. bogata dokumentacja m.in. w: AAN MAP, t. 1104. Por. także dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 5b/30 (Dom Dziecka w Zabrzu). 60. Por. np. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 13/371 (Warszawa), 19/438 (Krosno), 22/404 (Tarnów), 24/535 (Legnica), 24/535a (Bielawa), 67/40 (Gdańsk). 61.

(19) Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961…. 79. „zawieszenie prawne” oraz kilkunastoletni stan tymczasowości prawnej. Ale nawet w warunkach tejże tymczasowości najdotkliwszym posunięciem władz państwowych okazało się podcięcie podstaw materialnych działalności poprzez przerwanie zagranicznej pomocy w latach 1950–1956 oraz niezwykle represyjny nadzór nad działalnością „kultowo-gospodarczą” kongregacji i Związku. Polityka ta wpisywała się – chcąc nie chcąc – w zjawisko emigracji Żydów z powojennej Polski. Ograniczenia na odcinku religijnym stanowić mogły dodatkową przyczynę exodusu. Wielką stratą dla społeczności wyznania mojżeszowego był wyjazd rabina D. Kahane, który jako jedyny z działaczy religijnych mógłby neutralizować represyjną niekiedy politykę władz w latach 50., tym bardziej że w latach 1950–1951 opuścili Polskę jego następcy, a w latach 1952–1956 stanowisko przewodniczącego wakowało. Emigracja osłabiała najogólniej stan posiadania kongregacji i Związku, wpływała na zmniejszanie się liczby kongregacji i jej członków, świadomie czy nieświadomie wypełniała funkcję likwidacyjną. Żydowskie życie religijne trwało jednak, w ograniczonych rozmiarach, ale mimo wszystko. W jakich warunkach ono funkcjonowało na poziomie kongregacji zaświadczają nieliczne opracowania dotyczące tej problematyki62. Trzeba też i o tym pamiętać, że to życie religijne funkcjonowało w warunkach wielkiej niekiedy obcości wyznaniowej i narodowej, co nie sprzyjało również jego umacnianiu. Literatura Archiwum Akt Nowych w Warszawie: zespoły akt Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Urzędu Rady Ministrów, Ministerstwa Administracji Publicznej, Urzędu do Spraw Wyznań. Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie: zespoły akt CKŻP. Berendt G., Żydzi na gdańskim rozdrożu, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000. Berendt G., Grabski A., Stankowski A., Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 2000. Grabski A., Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949), Wydawnictwo „Trio”, Warszawa 2004. Grabski A., Pisarski M., Stankowski A., Studia z dziejów kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo „Trio”, Warszawa 1997. Urban K., Zagadnienie pożydowskich cmentarzy i synagog w Polsce 1945–1956 (zarys problematyki), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2005, nr 692. 62 Por. E. Waszkiewicz, Kongregacja Wyznania Mojżeszowego na Dolnym Śląsku na tle polityki wyznaniowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945–1968, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, passim oraz inne prace autorki; G. Berendt, Żydzi na gdańskim rozdrożu 1945–1950, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000, s. 173–182..

(20) 80. Kazimierz Urban. Waszkiewicz E., Kongregacja Wyznania Mojżeszowego na Dolnym Śląsku na tle polityki wyznaniowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945–1968, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999. Judaism in Poland, 1945–1961 (An Outline of Activities) In this article, the author discusses the hugely complex problems relating to the reconstruction and functioning of Jewish religious life after the Holocaust. Until its formal registration in 1961, it had functioned in a largely improvised manner and its status was somewhat transient. The organisational status of the Jewish community was exceptionally fluid. This was due not only to the regulatory policy of the authorities but also to the emigration of Jews from Poland, which greatly weakened religious life. The termination by the state of assistance from Jewish international organizations in 1950–1957 also had an impact. A particularly complex and controversial problem was the property issue, as the authorities consistently refused to recognize the succession rights of Jewish communities (congregations) to pre-war property..

(21)