• Nie Znaleziono Wyników

Łapownictwo w społecznej świadomości. Wstępne ustalenia badawcze

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Łapownictwo w społecznej świadomości. Wstępne ustalenia badawcze"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

А С Т Д U N I V E R S I T Ä T I S L O D 2 I [ » S I S F O L I A S Û C I Q L Ül îl C A 20, 1 9 9 0 C z ą ś ć d r u g a З а л L u t y ń s k i , A n n a K u b i a k Ł A P O W N I C T W O W S P O Ł E C Z N E J Ś W I A D O M O Ś C I W S T Ę P N E U S T A L E N I A B A D A W C Z E 1. U w a g i w s t ę p n e W ż y c i u c o d z i e n n y m , w p r y w a t n y c h r o z m o w a c h , d y s k u s j a c h p r a s o -wy c h , ś r o d k a c h m a s o w e g o p r z e k a z u n a p o t y k a m y w i e l e o p i n i i i o p i s ó w na t e m a t z j a w i s k a ł a p o w n i c t w a , k t ó r e n a o g ó ł u z n a ć m o ż n a za s t w i e r -d z a n i a n a l e ż ą c e -d o tzw. w i e -d z y p o t o c z n e j na t e m a t r z ec z y w is to ś ci społ e c z n e j . S y s t e m a t y c z n e b a d a n i a t e g o z j a w i s k a n a p o t y k a j ą n a t r u d n o ś -ci, a i w l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u t w i e r d z e n i a u z a s a d n i o n e n a u k o w o p o j a w i a j ą s i ę w z g l ę d n i e r z a d k o . W y n i k a ć to m o ż e ze z ł o ż o n o ś c i , n i e -j e d n o r o d n o ś c i i u w i k ł a n i a t e g o z -j a w i s k a w s z e r o k i k o n t e k s t i n n y c h p r o b l e m ó w s p o ł e c z n y c h , n a w z a j e m ze s o b ą p o w i ą z a n y c h i n a s i e b i e o d d z i a ł y w a j ą c y c h . S t ą d t r u d n o ś c i z j e g o o p i s a n i e m w k a t e g o r i a c h e m p i -r y c z n y c h . I n n y m p o w o d e m b -r a k u k o m p l e k s o w y c h a n a l i z e m p i -r y c z n y c h n a d ł a p o w n i c t w e m j e s t d r a ź l i w o ś ć s p o ł e c z n a i p o l i t y c z n a t e g o z j a w i s k a - z a r ó w n o w p e r s p e k t y w i e j e d n o s t k o w e j , j a k i i n s t y t u c j o n a l n e j . W efek-c i e , o b s z a r z a g a d n i e ń z w i ą z a n y efek-c h z ł a p o w n i efek-c t w e m j e s t d l a s o efek-c j o l o g ó w p o s ł u g u j ą c y c h s i ę s t a n d a r d o w y m r e p e r t u a r e m m e t o d b a d a w c z y c h t r u d n o d o s t ę p n y , n i e k i e d y w r ę c z z a m k n i ę t y , c o s k a z u j e b a d a c z y p o d e j m u j ą -c y -c h t e n p r o b l e m na f o r m u ł o w a n i e t e z n i e w p e ł n i z w e r y f i k o w a n y c h , b ą d ź t w i e r d z e ń n i e p o d d a j ą c y c h s i ę s y s t e m a t y c z n e j k o n t r o l i e m p i r y c z -n ej . N i e o z -n a c z a to, iż t w i e r d z e -n i a te są p o z b a w i o -n e w a r t o ś c i c o n a j m n i e j h e u r y s t y c z n e j , b ą d ź te ż w i n t e r e s u j ą c y s p o s ó b n i e o d z w i e r -P r o f . dr, I n s t y t u t S o c j o l o g i i UŁ; * # dr, I n s t y t u t S o c i o - l i g i i U Ł . J

(2)

nietilnjç s t a n u w y e b i a l n i s o c j o l o g i c z n e j a u t o r ó w , j uk i s t a n u s p o -ł e c z n e j ś w j a d b m o ś c i , B a d a n i a, k t ó r e p o d j ę l i b y , s t a w i a j ą s o b i e z a c e l r o z s t r z y g n i ę -c i ! ' z a g a d n i e ń d o t y c z ą c y c h p i ę c i u n a c z e l n y c h p y t a ń p r o b l e m o w y c h . Konc e n t r u j e m y s i f ; w n i Konc h r a Konc z e j na p o z n a w a n i u s t a n u s p o ł e Konc z n e j ś w i a d o -m o ś c i , n i ? na r e k o n s t r u k c j i s t a n u r z c c z y o b i e k t y w n i e i s t n i e j ą c e g o . Sg t o n a s t ę p ującf? p r o b l e m y -д . J a k d e f i n i o w a n e j e s t w ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j z j a w i d k o ł a -p o w n i c t w a 5 J a k i e z a c h o w a n i a s ą -p r z e j a w e m z a c h o w a ń ł a -p o w n i c z y c h ? 0 . J a k i j e s t s p o ł e c z n i e p o s t r z e g a n y z a k r e s i n a t ę ż e n i e z j a w i s k a ł a p o w n i c t w a we w s p ó ł c z e s n y m s p o ł e c z e ń s t w i e p o l s k i m ? J a k i e f u n k c j e p t s ł n i g ł a p ó w k i w n a s z y m o b e c n y m ż y c i u ? C. J a k i e c z y n n i k i w a r u n k u j ą w y s t ę p o w a n i e z j a w i s k a ł a p o w n i c t w a ? • >aki e me c h a n i z m y e k o n o m i c z n e , p o l i t y c z n e , p s y c h o l o g i c z n e s p r z y j a j ą ti;mu z j a w i s k u w o d c z u c i u s p o ł e c z n y m ? 0. J a k i e t y p y p o s t a w w o b e c ł a p o w n i c t w a d a j e s i ę w y o d r ę b n i ć w p o l s k i m s p o ł e c z e ń s t w i e ? t. J a k i e k o n s e k w e n c j e p o w o d u j e z j a w i s k o ł a p o w n i c t w a w o d c z u c i u s p o ł e c z n y m ? ^ z y s k a n i e w y c z e r p u j ą c y c h i d o b r z e u z a s a d n i o n y c h o d p o w i o d z i na te p y t a n i a w y m a g a p r z e p r o w a d z e n i a k o m p l e k s o w y c h b a d a ń 2 z a s t o s o w a n i e m r ó ż n o r o d n y c h m e t o d i t e c h n i k b a d a w c z y c h . W d o t y c h c z a s p r z e p r o w a d z o n y c h a n a l i z a c h e m p i r y c z n y c h w y k o r z y s t a n o o p i s y w a n e w p r o f e s j o -n a l -n y c h p e r i o d y k a c h p r a w -n i c z y c h i k r y m i -n a l i s t y c z -n y c h p r z y k ł a d y a f e r ł a p o w n i c z y c h , m a t e r i a ł y z w y w i a d ó w s w o b o d n y c h , d y s p o z y c j e , d o k t ó -r y c h o b e j m o w a ł y s w y m z a k -r e s e m p -r z a d a t a w i o n e w y ż e j p -r o h l e m y , o-raz da-ne u z y s k a n e na p o d s t a w i e 80 w y w i a d ó w s t a n d a r y z o w a n y c h , p r z e p r o w a d z o n y c h na p o d s t a w i e w s t ę p n e j w e r s j i k w e s t i o n a r i u s z a . D o b ó r r e s p o n -d e n t ó w - z a r ó w n o -do w y w i a -d ó w s w o b o -d n y c h , j a k 1 s t a n d a r y z o w a n y c h m i a ł c h a r a k t e r p r z y p a d k o w y . Ze w z g l ę d u na d u ż ą d r a ż l i w o ś ć t e m a t y k i w i.ej p i e r w s z e j f a z i e b a d a ń c h c i e l i ś m y , a b y a n k i e t e r z y r o z m a w i a l i z o s o b a m i z n a j o m y m i tak, aby z w i ę k s z y ć p r a w d o p o d o b i e ń s t w o u z y s k a n y c h i n f o r m a c j i w i a r y g o d n y c h . W y n i k i b a d a ń , k t ó r e tu p r e z e n t u j e m y , n i e m a j ą w i ę c o c z y w i ś c i e ani r e p r e z e n t a t y w n e g o , ani też k o n k l u z y w r i e g o c h a r a k t e r u . T r a k t u j e -my je r a c z e j j a k o w s t ę p d o d y s k u s j i o r a z d a l s z e j k o n c e p . t u a l1z a c j i i k o n k r e t y z a c j i p r z e d s t a w i o n e j p r o b l e m a t y k i n a s z y c h b a d a ń .

(3)

y - t o k c p ł B p ó w k o w a łaprtwka ł a p o n i c t w o - r o z u m i e n i e t e r m i n ó w Ł a p o w n i c t w o t r a k t u j e m y j a k o i s t o t n y e l e m e n t k o r u p c j i , z j a w i s k a w z g l ę d n i e t r w a l e t o w a r z y s z ą c e g o r o z w o j o w i w i e l u s p o ł e c z e ń s t w , v; t ym s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e i j o . O b s z a r z a i n t e r e s o w a ń b a d a w c z y c h z a k r e ś l o n y j e s t p r z e z d e f i n i c j ę k o r u p c j i t r a k t o w a n ą ( z g o d n i e z e S ł o w n i k i e m j ę z y k a p o l s k i e g o ) j a k o " p r z y j m o w a n i e l u b ż ą d a n i e p r z e z p r a c o w n i k a i n -s t y t u c j i p a ń -s t w o w e j l u b -s p o ł e c z n e j k o r z y ś c i m a j ą t k o w e j l u b o -s o t i i -s t e j w z a m i a n z a w y k o n a n i e c z y n n o ś c i u r z ę d o w e j l u b z a n a r u s z e n i e pr awa"* i<3 p o d s t a w i e a n a l i z y z a b r a n y c h m a t e r i a ł ó w e m p i r y c z n y c h m o ż n a - n a s z y m z d a n i e m - w s k a z a ć n a p e w n e u n i w e r s a l n e c e c h y te j w z a j e m n e j w y m i a n y k o r z y ś c i , t w o r z ą c e j k / s ż d or a z o wo s p o ł e c z n ą i n t e r a k c j ę . U z n a -l i ś m y , i7 w r a m a c h i n t e r a k c j i ł a p ó w k o w e j z a w s z o w y s t ę p u j ą n a s t ę p u -j ą c e e l e m e n t y : 1. P o r o z u m i e n i e - o b i e s t r o n y u c z e s t n i c z ą c e w i n t e r a k c j i ł a p ó w k o w e j m u s z ą d o j ś ć do p o r o z u m i e n i a , n i e z a l e ż n i e od s t o p -n i a j e g o j a w -n o ś c i d l a i -n -n y c h . M o ż e o -n o w i e ć c h a r a k t e r z w y c z a j o w y , b ą d ź p o w s t a w a ć w w y n i k u n e g o c j a c j i . P o r o z u m i e n i e m o ż e b y ć o s i ą g a n o j a w n i e , w p r o s t , j a k r ó w n i e ż z z a s t o s o w a n i e m r ó ż n o r o d n y c h f o r m k a m u -f l a ż u . 2. » l y m i a n a k o r z y ś c i - k a ż d o r a z o w o w i n t o r a k c j i ł a p ó w k o w e j w y s t ę p u j e w y m i a n a k o r z y ś c i . N i e m u s z ą b y ć o n e w o d c z u -c i u p a r t n e r ó w r ó w n o r z ę d n e . U w z g l ę d n i a m y a s y m e t r i ę k o r z y ś -c i ze względu na s t o p i e ń r y z y k a k a ż d e j ze s t r o n . K o r z y ś ć n i e m u s i b y ć w y ł ą c z -n i e m a t e r i a l -n a , m o ż e m i e ć r ó w -n i e ż c h a r a k t e r p s y c h o l o g i c z -n y . 3 . P a r t n e r z y i n t e r a k c j i : d a w c a i b i o r c a . P a r t n e r ó w i n t e r a k c j i m o g ą d z i e l i ć z a r ó w n o c e c h y s p o -ł e c z n e , j a k i r ó ż n e m o t y w a c j e o s i ą g a n i a k o r z y ś c i , a c o za t y m i d z i e r ó ż n e t ypy r a c j o n a l i z o w a n i a w ł a s n e g o p o s t ę p o w a n i a . M o ż e w y s t ę p o w a ć w z g l ę d n a s t a ł o ś ć r ó l d a w c y b ą d ź biorcy, m o ż e m y też m i e ć d o c z y -n i e -n i a ze z m i e -n -n o ś c i ą ról w o d -n i e s i e -n i u d o tej s a m e j o s o b y . D a w c y i b i o r c y m o g ą b y ć w o h e c s i e b i e n i e z a l e ż n i , a b s t r a h u j ą c o d i n t e r a k -cj i ł a p ó w k o w e j , m o g ą i c h r ó w n i e ż ł ą c z y ć r ó ż n e g o r o d z a j u z a l e ż n o ś c i , n p. s ł u ż b o w e . N o w e u z a l e ż n i e n i a m o g ą p o w s t a ć w e f e k c i e i n t e r a k c j i ł a p ó w k o w e j . _____________ i 1 S ł o w n i k j ę z y k a p o l s k i e g o , red. W . D o r o s z e w s k i . PWN W a r s z a w a 19/ 9, s. 1018.

(4)

4. N a r u s z e n i e n o r m y . w t r a k c i e i n t e r a k c j i ł a -p ó wk o we j n a s t ę -p u j e z a w s z e n a r u s z e n i e j a k i e j ś s -p o ł e c z n e j b ą d ź p r a w -n e j n o r m y , np. z a k a z u b y c i a b i o r c ę , n a k a z u t r a k t o w a n i a na r ó w n i w s z y s t k i c h , b y c i a s p r a w i e d l i w y m , b r a n i a por) u wa g ę w z g l ę d ó w m e r y t o -r y c z n y c h itp. 5. N a r u s z e n i e d o b r a , Za ws z e mamy r ówni e ż do c z y -n i e -n i a z -n a r u s z e -n i e m j a k i e g o ś d o b r a , -n p . d o b r e g o i m i e -n i a u r z ę d -n i k ó w, z a s a d y u s t r o j o w e j , w ł a s n o ś c i p a ń s t w o w e j , u p r a w n i e ń i n n y c h l u d z i . 6. K o n t e k s t s p o ł e c z n y . I n t e r a k c j a ł a p ó w k o w a n i e moż e w y s t ą p i ć w s p o ł e c z n e j i z o l a c j i , a ty m s a m y p o w o d u j e o k r e ś -l o n e k o s z t y l u b k o r z y ś c i s p o ł e c z n e , z a r ó w n o d l a m a ł y c h g r u p b e z p o -ś r e d n i o z w i ą z a n y c h z p a r t n e r a m i i n t e r a k c j i ; d a w c ą (np. r o d z i n a ) i b i o r c ą (np. ś r o d o w i s k o p r a c y , r o d z i n a , g r u p a p r z e s t ę p c z a o c h a r a k -t e r z e k o r u p c y j n y m ) , j ak i d l a i n n y c h g r u p s p o ł e c z n y c h n i e z w i ą z a -n y c h b e z p o ś r e d -n i o z p a r t -n e r a m i i -n t e r a k c j i . Z a n a l i t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a m o ż e m y w y r ó ż n i ć d w i e o d m i a n y i n t e r a k c j i ł a p ó w k o w e j : 1. N a d c z y n n o ś c i a m i p r z e w i d z i a n y m i p r z e z p r a g m a t y k ę s ł u ż b o w ą , n a l e ż ą c y m i do o b o w i ą z k ó w b i o r c y , n a d b u d o w a n e z o s t a j ą c z y n n o ś c i i d z i a ł a n i a d o d a t k o w e , o b e j m u j ą c e w y m i a n ę k o r z y ś c i , k t ó r e d o p i e r o wów-c z a s t w o r z ą i n t e r a k wów-c j ę ł a p ó w k o w ą . 2. I n t e r a k c j a s p r o w a d z a s i ę w y ł ą c z n i e d o i n t e r a k c j i ł a p ó w k o w e j , a m o ż e w y s t ą p i ć t y l k o w ó w c z a s , gdy łapówka w r ę c z a n a i p r z y j m o w a n a jest za n a r u s z e n i e p r a w a . K o d e k s k a r n y w k i l k u a r t y k u ł a c h d o k o n u j e p r a w n e j k w a l i f i k a c j i c z y n ó w k o r u p c y j n y c h . Ł a p o w n i c t w o w art. 2 5 9 - 2 4 0 o k r e ś l a s i ę j a k o c z y n y z w i ą z a n e z p e ł n i e n i e m f u n k c j i p u b l i c z n e j , a p o l e g a j ą c e na: (1) P r z y j ę c i u k o r z y ś c i m a j ą t k o w e j l u b o s o b i s t e j : (2) u z a l e ż n i e n i u c z y n -n o ś c i s ł u ż b o w e j od o t r z y m a -n i a k o r z y ś c i ; (3) ż ą d a -n i u k o r z y ś c i ; (4) p r z y j n o w a n i u k o r z y ś c i l u b j e j o b i e t n i c y za c z y n n o ś ć s t a n o w i ą c ą n a -r u s z e n i e p -r a w a . 0 il e a-rt. 2 3 9 - 2 4 0 kk, r e g u l u j ą z a g a d n i e n i e tzw. p r z e k u p s t w a b i e r n e g o , o t y l e art. 241 o d n o s i s i ę do przekupstwa czyn-n e g o , s t a czyn-n o w i ą c e g o d r u g ą s t r o czyn-n ę p r z e s t ę p s t w a i o k r e ś l a k a r y d l a o- s ó b p r z e k u p u j ą c y c h , j a k r ó w n i e ż d l a p o d ż e g a j ą c y c h i p o m o c n i k ó w . W r e s z c i e art. 24 4 kk. s t a n o w i r e g u l a c j ę p r a w n ą p r z e s t ę p s t w a p ł a t -n e j p r o t e k c j i , a w i ę c u z y s k i w a -n i a k o r z y ś c i m a j ą t k o w y c h l u b o s o b i -s t y c h w z a m i a n za p o ś r e d n i c t w o w z a ł a t w i e n i u -s p r a w y , p o w o ł u j ą c s i ę na w p ł y w y w i n s t y t u c j i p a ń s t w o w e j lub s p o ł e c z n e j , w y w o ł u j ą c p r z e

(5)

-k o n a n i e i n n e j o s o b y l u b u t w i e r d z a j ą c j ą w p r z e -k o n a n i u o i s t n i e n i u i - a k i c h wpł ywów. P r z e p i s y p r a w n e o d n o s z ą c e s i ę d o ł a p o w n i c t w a w y w o ł u j ą szereg nie-j a s n o ś c i i n t e r p r e t a c y nie-j n y c h u s a m y c h p r a w n i k ó w . S z c z e g ó l n e k o n t r o -w e r s j e d o t y c z ą z n a c z e n i a i z a k r e s u d w ó c h p o j ę ć : 2 1) f u n k c j o n a r i u s z p u b l i c z n y c z y f u n k c j a p u b l i c z n a , 2) k o r z y ś ć m a j ą t k o w a i o s o b i s t a . F u n k c j o n a r i u s z e m p u b l i c z n y m , j a k o p o d m i o t e m p r z e k u p s t w a b i e r -n e g o , j e s t : 1) p r a c o w n i k a d m i n i s t r a c j i p a ń s t w o w e j ( c h y b a , że p e ł n i w y ł ą c z -n i e c z y -n -n o ś c i u s ł u g o w e - w p r a k t y c e k a ż d o r a z o w o -n a l e ż y ustalać, c z y są to w y ł ą c z n i e f u n k c j e u s ł u g o w e ) ; 2) s ę d z i a , ł a w n i k l u d o w y , p r o k u r a t o r ; 3) o s o b a z a j m u j ą c a k i e r o w n i c z e s t a n o w i s k o l u b p e ł n i ą c a f u n k c j e z w i ą z a n e ze s z c z e g ó l n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą w i n n e j p a ń s t w o w e j j e d -n o s t c e o r g a -n i z a c y j -n e j , o r g a -n i z a c j i s p ó ł d z i e l c z e j l u b i -n -n e j o r g a n i -z a c j i s p o ł e c -z n e j l u d u p r a c u j ą c e g o ; 4) o s o b a s z c z e g ó l n i e o d p o w i e d z i a l n a za o c h r o n ę p o r z ą d k u l u b bez-p i e c z e ń s t w a bez-p u b l i c z n e g o , l u b te ż o c h r o n ę m i e n i a s bez-p o ł e c z n e g o ( g ł ó w -n i e MO, S O K , W S W ) ; 5) o s o b a p e ł n i ą c a c z y n n ą s ł u ż b ę w o j s k o w ą ; -6 ) i n n a o s o b a k o r z y s t a j ą c a , z m o c y p r z e p i s u s z c z e g ó l n e g o , z o- c h r o n y p r a w n e j p r z e w i d z i a n e j d l a f u n k c j o n a r i u s z y p u b l i c z n y c h (n a - .iczyciełe, p o c z t o w c y ) ; 7) p o s e ł n a S e j m , r a d n y . S z c z e g ó l n e k o n t r o w e r s j e w y w o ł u j e r e l a c j a p o j ę ć f u n k c j o n a r i u s z j u b l i c z n y - p e ł n i e n i e f u n k c j i p u b l i c z n e j . P r z e w a ż a w y k ł a d n i a , według c t ó r e j za o s o b ę p e ł n i ą c ą f u n k c j ę p u b l i c z n ą n a l e ż y r ó w n i e ż u z n a ć nie- K t ó r e o s o b y n i e b ę d ą c e f u n k c j o n a r i u s z a m i p u b l i c z n y m i (np. c z ł o n k ó w k o m i t e t u b l o k o w e g o , k o m i s j i l o k a l o w e j ,*s ą d u s p o ł e c z n e g o ) , c o n i e -z m i e r n i e r o -z s -z e r -z a g r o n o o s ó b , k t ó r e m o ż n a u z n a w a ć za p o d m i o t y 2 P or. H. P o p ł a w s k i , M. S u r k o n t , P o d m i o t y ł a p o w n i c t w a , " N o w e P r a w o " 19 7 1 , nr 6; A. S p o t o w s k i , Z p r o b l e m a t y k i o d p o w i e d z i a l n o ś c i za ł a p o w n i c t w o , " N o w e P r a w o " 1 9 7 1 , n r 10; t e n ż e, P r z e s t ę p s t w o s ł u ż b o w e . N a d u ż y c i e s ł u ż b o w e i ł a p o w n i c t w o w n o w y m k o d e k s i e k a r n y m , Wy d . P r a w n . , W a r s z a w a 19 7 2; E-. S z w e d e k , P o j ę c i e f u n k c j o n a r i u s z a p u b l i c z n e g o w N o w y m k o d e k s i e k a r n y m , " N o w e P r a w o " 1 9 7 0 nr 1; K. K r a s n y , N i e k t ó r e a s f i e k t ^ ę o j ę c i a ^ f u n k c j o n a r i u s z P u b l i c z n y " , " P r o b l e m y P r a w o r z ą d n o ś

(6)

-p r z e s t ę -p s t w a a i a m t . t a . 2 k o i e i u z n a n i e - z g o d n i e z z a s a d ą r y g o r y z m u p r a w n e g o - że c z ł o n k o w i e w ł a d z p a r t i i i s t r o n n i c t w p o l i t y c z n y c h nie są f u n k c j o n a r i u s z a m i p u b l i c z n y m i , w y d a j e si ę w y ł ą c z a ć n i e z m i e r n i e w a ż n ą s p o ł e c z n i e g r u p ę o s ó b z z a k r e s u ty ch, k t ó r e m o g ą b y ć u z n a w a n e ja k to o k r e ś l a j ą p r z e p i s y p i a w n e za p o d m i o t p r z e k u p s t w a b i e r n e -go ( c z y l i b ę d ą c e p r z e k u p y w a n y m i i p o n o s z ą c y m i z t e g o t y t u ł u f o r -m a l n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć ) . T a k i e r o z s t r z y g n i ę c i e p r a w n e c z ę s t o т о г е n a r u s z a ć p o t o c z n e p o c z u c i G sp ra v «i öd i i w o ^ c i . R ó w n i e ż p o j ę c i e k o r z y ś c i m a j ą t k o w e j , a s z c z e g ó l n i e k o r z y ś c i o- s o b i s t e j , j a k o f o r m y ł a p ó w k i , m a ż e p o w o d o w a ć r o z b i e ż n o ś c i w o d c z u * c i u s p o ł e c z n y m w p o r ó w n a n i u z w y k ł a d n i ą p r a w n ą 3 . Z f o r m a l n e g o b o w i e m p u n k t u w i d z e n i a , z a r ó w n o n a p i w k i , j a k i w s z e l k i e p r e z e n t y , p o -d z i ę k o w a n i a i w y r a z y w d z i ę c z n o ś c i w o b e c f u n k c j o n a r i u s z y p u b l i c z n y c h są ł a p ó w k a m i . P r a w n i c y p r o p o n u j ą w p r o w a d z a n i e d o d a t k o w y c h k r y t e r i ó w p o z w a l a j ą c y c h na ich o d r ó ż n i e n i e o d ł a p ó w e k " r z e c z y w i s t y c h " (takich, jak: z w y c z a j , o s o b a p r z y j m u j ą c a k o r z y ś c i , r o z m i a r i c h a r a k t e r k o -r z y ś c i , ce l j e j u d z i e l e n i a c z y s t o p i e ń s p o ł e c z n e g o niebezpieczeń-s t w a ) , a l e r o z w i ą z a n i o m t y m d a l e k o do j e d n o z n a c z n o ś c i , Z k o l e i , pi .u bo w ai iś m y b a d a ć za puniocą w y w i a d ó w s w o b o d n y c h , ja k w p o t o c z n e j ś w i a d o m o ś c i r o z u m i a n e są t e r m i n y ł a p o w n i c t w o i ł a p ó w -ka. E l e m e n t e m k o n s t r u u j ą c y m z n a k o m i t ą w i ę k s z o ś ć d e f i n i c j i j e s t z g o d n a z r e s z t ą z r o z u m i e n i e m p r a w n y m - w y m i a n a k o r z y ś c i . Z a k r e s tej w y m i a n y , a t y m s a m y m z j a w i s k a ł a p o w n i c t w a , jest. j e d n a k w w y p o w i e d z i a c h r e s p o n d e n t ó w b a r d z o z r ó ż n i c o w a n y . Na p o d s t a w i e a n a l i z y w y p o -w i e d z i r e s p o n d e n t ó -w m o ż e m y m ó -w i ć o d -w ó c h t y p a c h i n t e r p r e t a c j i t e g o z j a w i s k a : 1. I n t e r p r e t a c j a " r o z s z e r z a j ą c a " - k i e d y za ł a p o w n i c t w o u z n a j e si ę p r a k t y c z n i e w s z e l k i e f o r m y n i e u c z c i w y c h zachowali w y s tę p u ją c y c h к s p o ł e c z e ń s t w i e . W t y m u j ę c i u ł a p o w n i c t w e m są m a l w e r s a c j e g o s p o d a r -cze, d e f r a u d a c j e , ' k r a d z i e ż e r ó ż n y c h p r z e d m i o t ó w w z a k ł a d a c h p r a c y , z a r ó w n o na u ż y t e k w ł a s n y , j a k i n a s p r z e d a ż , w r e s z c i e w s z e l k i e w y -m i a n y u s ł u g w z a j e -m n y c h -m i ę d z y l u d ź -m i s o b i e o b c y -m i , a i l u d ź m i z n a -j o m y m i n a z a s a d z i e p r o t e k c -j i , c z y też w y k o r z y s t y w a n i e s t a n o w i s k a , s y t u a c j i ż y c i o w e j d l a o s i ą g a n i a w ł a s n y c h k o r z y ś c i . W ty m o s t a t n i m ł Г j p o t o w s k i , P r z e s t ę p s t w o s ł u ż b o w a . . . , ą.. 1 2 8 - 1 4 1 - n a p i w k i , " N o w e W pr a w o "

l Æ , n f

V

* ° "

(7)

LapQtKHßtb'o ч ôH}a&.*uoéïi. 15 9 p r z y p a d k u w s k a z u j e s i ę z a r ń w n o na d o s t ę p tia û d b r c i e li c y ;o w y c h ( a s y - j iaty na s a n o c h r d y ) , j a k i m o ż l i w o ś ć wykorzystywani.-, m i e j s c a p r a c y d l a o s i ą g a n i a , c z ę s t o d r o b n y c h , a l e w s u m i o i s t o t n y c h k o r z y ś c i (mię-so, p a p i e r t o a l e t o w y , u d z i a ł w b a n k i e t a c h , d a r m o w e o b i a d y i t p . ) . W tej i n t e r p r e t a c j i ł a p o w n i c t w o to s ł o w o - k l u c z , a w ł a ś c i w i e w y t r y c h , k t ó r y m o k r e ś l a s i ę s z e r e g b a r d z o r ó ż n o r o d n y c h z j a w i s k o c h a r a k -t e r z e - z d a n i e m r e s p o n d e n -t ó w - p a -t o l o g i c z n y m , c z ę s -t o f a k -t y c z n i e - tyl-k o p o ś r e d n i o z w i ą z a n y c h z ł a p o w n i c t w e m . 2. i n t e r p r e t a c j a z a w ę ż a j ą c a " z j a w i s k o ł a p o w n i c t w a w r o z u m i e -n i u b a d a -n y c h j e s t ś c i ś l e z w i ą z a -n e z e s > o w e m " ł a p ó w k a " , » w i ę c z o- k r e ś l o n y m p r z e d m i o t o m . W t y m r o z u m i e n i u za ł a p o w n i c t w o u z n a j e s i ę t y l k o d a w a n i e j a k i c h ś , n a j c z ę ś c i e j w a r t o ś c i o w y c h p r z e d m i o t ó w w z a -m i a n za p r z e k a z y w a n i e j a k i e g o ś d o b r a . N i e z a l e ż n i e od s p o s o b u u j m o w a n i a z j a w i s k a ł a p o w n i c t w a , r e s p o n -d e n c i w s k a z u j ę na k ł o p o t y ze s f o r m u ł o w a n i e m j e -d n o z n a c z n e j d o f i n i - cji ł a p ó w k i . T y l k o w t e d y , y d y p r z e d m i o t e m w r ę c z a n y m są p i e n i ą d z e , i to p r z e d z a ł a t w i e n i e m d a n e j s p r a w y , w s z y s c y są z g o d n i , że m a m y do c z y n i e n i a z ł a p ó w k ą . W s z e l k i e i n n e w a r i a n t y dalekie są od t a k j e d n o z n a c z n e j i n t e r p r e t a c j i . R e s p o n d e n c i w s k a z u j ą w i ę c na d o d a t k o w e k r y -ter ia , k t ó r y m i k i e r u j ą s i ę o d r ó ż n i a j ą c ł a p ó w k ę o d n i e ł a p ó w k i . Są to k r y t e r i a w p r o w a d z o n e z p o z y c j i d a w c ó w ł a p ó w e k , b o w p r z e w a ż a j ą c e j m i e r z e za t a k i c h s i ę u z n a j ą . D e c y d u j ą c y m k r y t e r i u m j e s t w p r z e k o n a -n i u r e s p o -n d e -n t ó w s t a -n ś w i a d o m o ś c i u c z e s t -n i k ó w w y m i a -n y , i c h w z a j e m -ne i n t e n c j e , i l u s t r a c j ą m o ż e b y ć j e d n a z w y p o w i e d z i : O l a m r u e to n i e j e s t ł a p ó w k a , j e ż e l i k t o ś s i ę ze m n ą n i e u m a w i a , że co., za c o ś , c z y ja p a n i z a ł a t w i ę to za il e ś , a l e ja s a m a mu to d a j ę , to j e s t m o j a s z c z o o r o s ć , c z y w d z i ę c z n o ś ć . . . G d y ta s t r o n a , k t ó r a mi z a ł a t w i a d a j e d o z r o z u m i e n i a , że j e ś l i . . . j a k s i ę da, to s i ę z r o -bi. I d l a m n i e to j u ż j e s t ł a p ó w k a . K o l e j n y m k r y t e r i u m p o z w a l a j ą c y m n a o k r e ś l e n i e w r ę c z a n e g o p r z e d -m i o t u j e s t p e w i e n s t a n p s y c h i c z n y p o w o d u j ą c y d z i a ł a n i e p o d w p ł y w e m e m o c j i , a n i e z w y r a c h o w a n i a . Ta k m ó w i o t y m j e d e n z r e s p o n d e n t ó w : K i e d y to j e s t t a k i e z i m n e w y r a c h o w a n i e , w y l i c z a n i e , że d a m m u t y le d a m m u t r o c h ę m n i e j , że o d l i c z a m , w y l i c z a m , p i e c z ę t u j ę te k o -pci tę ł a d n i e z a p a k u j e k w i a t y , to j e s t z i m n e p o t r a k t o w a n i e s p r a w y i w t e d y to j e s t ł a p ó w k a , a w t u d y , gdy c z ł o w i e k r ob i c o ś p o d w p ł y -w e m e m o c j i , to t r u d n o to n a z -w a ć , ż e b y to b y ł a ł a p ó -w k a . K t o ś k t o n a

(8)

z i m n o to o c e n i , m o ż e p o w i e d z i e ć : o, w y k u p i ł si ę, a l e c z y ż y c i e l u d z k i e , c z y j a k i e ś i nne d D b r o n i e j e s t w a ż n i e j s z e od t y c h p i e n i ę -d z y ? O l a r e s p o n d e n t ó w w a ż n e w y d a j ą s i ę też f o r m y z a c h o w a n i a w t r a k c i e w y m i a n y u s ł u g . J e ż e l i l u d z i e z a c h o w u j ą b i ę w s p o s ó b na t u ra l n y , wprost c o ś o f i a r o w u j ą - to z n a c z y , że n i o t r a k t u j ą tych p r z e d m i o t ó w j a k o ł a p ó w e k . J e ś l i k t o ś mi p r z y n i e s i e k w i a t y , c z e k o l a d ę c z y kawę, m ó w i j e d e n 2 b a d a n y c h - po z a ł a t w i e n i u s p r a w y i w c h o d z i na p r z y k ł a d d o p o k o j u , p o d c h o d z i do c i e b i e i m ó w i : d z i ę k u j ę pani s e r d e c z n i e , b o w s z y s t k o tak g ł a d k o p o s z ł o i b y ł o tak p r z y j e m n i e i d a j e roi te k w i a t y c z y k a -wę, n o to n i e j e s t ł a p ó w k a d l a m n i e . A l e na p r z y k ł a d , j e ś l i by s i ę c z a i ł , c z e k a ł m o m e n t u , aż w s z y s c y w y j d ą , w s a d z i ł b y ci d o k i e s z e n i c z e k o l a d ę c z y k a w ę , c z y c o k o l w i e k , to d l a m n i e j u ż t a k i e c o ś to ł a p ó w k a , to w s t y d . To w t e d y j u ż ta k k r ę p u j ą c o do c z e g o ś t a k i e g o p o d -c h o d z i ć . I I I. S p o ł e c z n e f u n k c j e ł a p ó w e k W o b e c w s k a z a n y c h r o z b i e ż n o ś c i i t r u d n o ś c i z j e d n o z n a c z n y m o p i -sem, d o o k r e ś l a n i e ł a p ó w e k , s y t u a c j i i c h d a w a n i a i b r a n i a n a s t ę p u j e p o p r z e z c h a r a k t e r y z o w a n i e r ó ż n y c h s p o s o b ó w t r a k t o w a n i a ł a p ó w e k , p o s t r z e g a n i a i c h r ó ż n o r o d n y c h f u n k c j i . K i l k a z t y c h f u n k c j i , w y i n t e r -p r e t o w a n y c h z w y p o w i e d z i r e s p o n d e n t ó w , w y d a j e s i ę s z c z e g ó l n i e c i e -k a w y c h : A. Ł a p ó w k a w s y t u a c j i p o w s z e c h n e g o n i e d o b o r u i r e gl a m e nt ac j i peł-ni f u n k c j ę c z y n n i k a p o w o d u j ą c e g o , iż z d e z o r g a n i z o w a n e a k t y w y m i a n y s t a j ą s i ę " n o r m a l n e " . D z i ę k i ł a p ó w c e m o ż n a k u p o w a ć b e z k o -l e j k i d o b r a i n a c z e j n i e d o s t ę p n e ; p o r o z m a w i a ć s p o k o j n i e z l e k a r z e m , k t ó r y i n a c z e j n i e m a c z a s u , o s w o i m z d r o w i u ; k u p i ć t y l e s u r o w c ó w d l a w ł a s n e j p r o d u k c j i , i l e j e s t p o t r z e b n e , itp. B. Ł a p ó w k i r ó w n o l e g l e p e ł n i ą f u n k c j ę o d w r o t n ą do w y ż e j o p i s a -n ej . P o w o d u j ą z n i s z c z e n i e n o r m a l n e j s y t u a c j i w y m i a -ny, k u p n a • s p r z e d a ż y , n o r m a l n e g o e g z e k w o w a n i a p r a w i n a l e ż n o ś c i , w ł a ś n i e p r z e z k o n i e c z n o ś ć d o d a t k o w y c h ś w i a d c z e ń za n o ś , za c o p ł a -ci m y , c c n a m s i ą n a l e ż y , za co b i o r c a ł a p ó w k i p o b i e r a w y n a g r o d z ę

(9)

-n i e itp. Ł a p ó w k i p e ł n i ą w t y m r o z u m i e n i u f u n k c j ę d e s t r u k c y j -ną. C. Ł a p ó w k i m o g ę te ż p e ł n i ć f u n k c j ę z a b e z p i e c z a j ą- c ę. P o p r z e z u m o ż l i w i e n i e z a s p o k o j e n i a p o t r z B b z w i ę k s z a j ą p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a d a w c ó w . P o d b u d o w u j ę p s y c h i c z n i e d z i ę k i n i m o d -n o s i m y k o l e j -n y s u k c e s w z d o b y w a -n i u d ó b r u p r a g -n i o -n y c h c z y p o d s t a w o -w y c h , c z y te ż -w r ę c z n i e z b ę d n y c h d l a c o d z i e n n e j e g z y s t e n c j i . D z i ę k i ł a p ó w k o m d a w c a j e s t b a r d z i e j p e w n y , że b i o r c a w y k o n a s w o j ę p r a c ę c z y c z y n n o ś c i , k t ó r e n a l e ż ę d o j e g o o b o w i ą z k ó w . D. Ł a p ó w k i sę w ł a ś c i w y m e k w i w a l e n t e m za w y k o n y w a n i e ciężkiej o d -p o w i e d z i a l n e j c z y w y m a g a j ę c e j w y j ę t k o w y c h k w a l i f i k a c j i , a o f i c j a l -n i e b a r d z o -n i s k o o p ł a c a -n e j p r a c y . Ł a p ó w k i o d z w i e r c i e d l a j ą w ó w c z a s r e a l n e r e l a c j e p o d a ż y i p o p y t u na w o l n y m r y n k u w y m i a n y u s ł u g . S t a -n o w i ę p o t o c z -n e o d z w i e r c i e d l e -n i e p o j m o w a -n i a z a s a d s p r a w i e d l i w o ś c i spo-ł e c z n e j . E. Ł a p ó w k i s t a n o w i ę " s m a r " d l a ź l e d z i a ł a j ą c y c h s t r u k t u r g o s p o -d a r c z y c h i a -d m i n i s t r a c y j n y c h . S p r z y j a j ą w z r o s t o w i e f e k t y w n o ś c i - dzia-ł a n i a t y c h s t r u k t u r . Są n i e z b ę d n y m i p o z y t y w n y m c z y n n i k i e m w z b i u -r o k -r a t y z o w a n y m , c e n t -r a l i s t y c z n y m s y s t e m i e . Za s z k o d l i w e u z n a j e s i ę t y l k o ł a p ó w k i o w i e l k i e j w a r t o ś c i m a t e r i a l n e j , c o j e s t p o j ę c i e m w z g l ę d n y m ; p o z o s t a ł e to t y l k o d o w o d y w z a j e m n e j ż y c z l i w o ś c i , w d z i ę c z -n o ś c i i w y m i a -n a d ó b r - o b u s t r o -n -n i e k o r z y s t -n a . F. Ł a p ó w k i m o ż l i w o ś ć i c h b r a n i a i d a w a n i a j e s t o d z w i e r c i e d l e n i e m ż y c i o w e g o s u k c e s u , u w i d a c z n i a z a r a d n o ś ć i p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć d a -n e j j e d -n o s t k i . W s k a z u j e -na j e j u m i e j ę t -n o ś c i o s i ą g a -n i a p o w o d z e -n i a i d a w a n i a s o b i e r a d y w t r u d n y c h i s k o m p l i k o w a n y c h w a r u n k a c h życiowych. IV. Z a s i ę g i n a t ę ż e n i e z j a w i s k a ł a p o w n i c t w a . J e g o o c e n y O l b r z y m i a w i ę k s z o ś ć r e s p o n d e n t ó w w y r a z i ł a p r z e k o n a n i e , iż w n a s z y m ż y c i u ł a p ó w k i są w s z e c h o b e c n e i w y s t ę p u j ą w e w s z y s k i c h m o ż l i -w y c h d z i e d z i n a c h ż y c i a s p o ł e c z n e g o . Z d u ż ą s -w o b o d ą i d o k ł a d n o ś c i ą p r z y t a c z a j ą p r z y k ł a d y d a w a n i a ł a p ó w e k z ż y c i a s w o j e g o i s w o i c h b l i -s k i c h . N a t o m i a -s t b a r d z o n i e l i c z n i z n i c h m ó w i ą o 3o b i e r ó w n i e ż j a k o o p r z y j m u j ą c y c h . P o w s t a j e d z i w n a a s y m e t r i a - w s z y s c y d a j ą ł a p ó w k i , a p r a w i e n i k t i c h n i e b i e r z e . D a w a n i e ł a p ó w e k j e s t t r a k t o w a n e j a k o d o l e g l i w a ( c z a s e m m n i e j , c z a s e m b a r d z i e j ) k o n i e c z n o ś ć , c h o ć o c e n y

(10)

t a k i e g o z a c h o w a n i a są z r ó ż n i c o w a n e , i to c z ę s t o n i e z a l e ż n i e o d w ł a s -n e g o p o s t ę p o w a -n i a . ty l k o d w i e o s o b y s p o ś r ó d w s z y s t k i c h ( 1 5 0 ) b a d a -n y c h s t w i e r d z i ł y , że z j a w i s k o ł a p o w -n i c t w a o w s z e m i s t -n i e j e , a l e j e s t p r z e s a d n i e w y o l b r z y m i a n e p r z e z o p i n i ę s p o ł e c z n ą , g d y ż znakomitą więk-s z o ś ć więk-s p r a w m o ż n a z a ł a t w i ć n i e p o więk-s ł u g u j ą c więk-s i ę ł a p ó w k ą . Ł a p ó w k i p r z e z te o s o b y t r a k t o w a n e j a k o d e f o r m a c j a s y s t e m u , k t ó r y s a m w s o -b i e s t w a r z a m o ż l i w o ś c i n o r m a l n e g o z a s p o k a j a n i a p o t r z e -b . O s o -b y te s t a n o w c z o o d ż e g n u j ą si ę o d d a w a n i a (a t y m b a r d z i e j b r a n i a ) ł a p ó w e k , n i e t y l k o ze w z g l ę d u na n i e m o r a l n o ś ć i c h z d a n i e m t a k i e g o p o s t ę p o w a n i a , le c z r ó w n i e ż z p o w o d u b r a k u t a k i e j k o n i e c z n o ś c i . J e s t c h a -r a k t e -r y s t y c z n e , iż o b i e te o s o b y t o e t a t o w i p -r a c o w n i c y k o m i t e t u pa-r- par-ti i . P o d s t a w o w e d z i e d z i n y ż y c i a , w k t ó r y m - z d a n i e m r e s p o n d e n t ó w ł a p ó w k i w y s t ę p u j ą , to h a n d e l , s ł u ż b a z d r o w i a , s z k o l n i c t w o i a d m i n i -s t r a c j a . J a k z a u w a ż a j ą -s a m i r e -s p o n d e n c i , d z i e j e -s i ę t ak d l a t e g o , iż k a ż d y b y w a k u p u j ą c y m , c h o r y m , p e t e n t e m b ą d ź ma u c z ą c e s i ę d z i e c i . Z i n n y m i i n s t y t u c j a m i , w k t ó r y c h - z d a n i e m b a d a n y c h - ł a p ó w k i w y s t ę -p u j ą , t a k i m i jak: s ą d y , -p r o k u r a t u r a , m i l i c j a , w o j s k o , a d w o k a t u r a , s t y k a m y s i ę r z a d z i e j . Z ł a p ó w k a m i r e s p o n d e n c i w i ą ż ą d o ś ć z r ó ż n i c o w a n e i m a ł o s p ó j n e w e w n ę t r z n i e o c e n y . Z a r ó w n o na p o z i o m i e d e k l a r a c j i , j a k i r e l a c j i o z a c h o w a n i a c h , m o ż n a m ó w i ć o t r z e c h r o d z a j a c h p o s t a w , c z y może ostroż-n i e j - o c e ostroż-n t e g o z j a w i s k a : o a k c e p t a c j i , p r z y z w o l e ostroż-n i u i o d r z u c e ostroż-n i u . 1 tym, że na k a ż d y m z t y c h p o z i o m ó w a k c e n t y są r o z ł o ż o n e i n a c z e j . Z r e l a c j i o z a c h o w a n i a c h b a d a n y c h w y n i k a , że z n a k o m i t a w i ę k s z o ś ć r e -p r e z e n t u j e -p o s t a w ę p r z y z w a l a j ą c ą , j e ś l i n i e a k c e p t u j ą c ą , a t y l k o k i l k u s t w i e r d z i ł o , że n i e d a j e ł a p ó w e k , g d y ż s t a n o w c z o o d r z u c a t a -ki s p o s ó b p o s t ę p o w a n i a . W d e k l a r a c j a c h " i d e o w y c h " n a t o m i a s t - "j ak u w a ż a m , że b y ć p o w i n n o " z d e c y d o w a n i e p r z e w a ż a o d r z u c e n i e , przy m i -n i m a l -n e j l i c z b i e o c e -n p r z y z w a l a j ą c y c h . M a m y w i ę c d o c z y -n i e -n i a z dość o s t r ą r o z b i e ż n o ś c i ą m i ę d z y o c e n ą j a k i e g o ś d z i a ł a n i a a s a m y m d z i a -ł a n i e m . N i e j e s t to o c z y w i ś c i e s y t u a c j a d l a n a s z e g o s p o ł e c z e ń s t w a n o w a . Z w y p o w i e d z i r e s p o n d e n t ó w n i e w y n i k a n a t o m i a s t , b y ta rozbież-n o ś ć p o w o d o w a ł a j a k i e ś d o j m u j ą c e k o rozbież-n f l i k t y w e w rozbież-n ę t r z rozbież-n e . I s t rozbież-n i e rozbież-n i e ta-k i e j r o z b i e ż n o ś c i u z n a j e s i ę j a ta-k b y za n a t u r a l n i e w p i s a n e w s t r u k t u r ę o t a c z a j ą c e j r z e c z y w i s t o ś c i . O c e n y te są też z r ó ż n i c o w a n e w z a l e ż n o ś c i o d d z i e d z i n y ż y c i a , w j a k i e j ł a p ó w k i w y s t ę p u j ą . C o do j e d

(11)

-n e y u z g o d -n i są w s z y s c y r e s p o -n d e -n c i - -n a j s i l -n e j o d r z u c a j ą i p o t ę -p i a j ą ł a p ó w k i w s ł u ż b i e z d r o w i a , a d o k ł a d n i e : p r z y j m o w a n i e ł a p ó w e k p r z e z l e k a r z y . Ic h d a w a n i e n a t o m i a s t j e s t r ó w n i e ż p o w s z e c h n i e u z n a w a n e za u s p r a w i e d l i w i o n ą k o n i e c z n o ś ć . N i e c o m n i e j r e s p o n d e n t ó w r ó w -n i e s i l -n i e p o t ę p i a w y s t ę p o w a -n i e ł a p o w -n i c t w a - s y g -n a l i z o w a -n e z n a c z -n i e r z a d z i e j - w s z k o l -n i c t w i e i s ą d o w -n i c t w i e . M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , iż z a w o d y te: l e k a r z a , n a u c z y c i e l a , s ę d z i e g o , p o s i a d a j ą c e n a d a l d u -ży p r e s t i ż s p o ł e c z n y , K o j a r z o n e są s i l n i e z p o w o ł a n i e m , s ł u ż b ą na r z e c z o g ó ł u i s t ą d o b w a r o w a o ę w y s o k i m p o z i o m e m w y m a g a ń i o c z e k i w a ń . Ź r ó d ł o p r e s t i ż u s t a n o w i ą z a ś n i e t y l k o c e n i o n e u m i e j ę t n o ś c i p r o f e -s j o n a l n e , l e c z t a k ż e z a -s a d y e t y c z n e n i e r o z d z i e l n i a z n i m i z w i ą z a n e . Na d r u g i m k r a ń c u t e g o k o n t i n u u m r y g o r y z m u o c e n z n a j d u j ą s i ę ł a p ó w k i w h a n d l u i d l a ś w i a d c z ą c y c h u s ł u g i f a c h o w c ó w . W o d n i e s i e n i u d o t y c h d z i e d z i n r e s p o n d e n c i n a j c z ę ś c i e j w o g ó l e n i o p o s ł u g u j ą s i ę t e r m i n e m ł a p ó w k a . Ł a p ó w k ę d a j e s i ę l e k a r z o w i , j e ś l i są to p i e n i ą d z e , a n i s k o n i a k c z y k w i a t y , p r a c o w n i k o m h a n d l u n a t o m i a s t " c o ś t r z e b a d a ć " , " n a l e ż y z a p ł a c i e " , " d o p ł a c i ć " , " p r z e p ł a c i ć " , " o d w d z i ę c z y ć s i ę " . F a -c h o w -c o w i , k t ó r y w y k o n u j e j a k ą ś u s ł u g ę , t r z e b a po p r o s t u " d a ć w ł a -p ę ” . C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t r ó w n i e ż i to, że g d y r e s p o n d e n c i o p i - j a k d a w a l i ł a p ó w k i , b a r d z o c z ę s t o p o s ł u g u j ą s i ę z d r o b n i e n i a m i : " p r o s z ę p r z y j ą ć t a ki d r o b i a ż d ż e k " , " p r e z e n c i k " , " d r o b n o s t k ę " . N s t o - w l a s t , g d y w g r ę w c h o d z i ł y d u ż e s u m y p i e n i ę d z y , k t ó r y c h w y s o k o ś ć by -ła u s t a l o n a d z i ę k i s p e c j a l n y m i n f o r m a t o r o m , w r e l a c j a c h r e s p o n d e n -t ów w y m i a n a n a j c z ę ś c i e j o d b y w a ł a s i ę m i l c z ą c o b ą d ź za c z y i m ś poś re dn i c t w e m . G d y ł a p ó w k i b y ł y w r ę c z a dn e w t a k i c h i dn s t y t u c j a c h , j a k w o j -sk o , m i l i c j a , u r z ę d y s k a r b o w e - r e l a c j e b a d a n y c h s t a w a ł y s i ę b a r d z o p o w ś c i ą g l i w e i n i g d y n i e m o ż n a b y ł o u z y s k a ć o p i s u , j a k t a k a i n t e r -a k c j -a p r z e b i e g -a ł -a , -ani j -a k -a b y ł -a w y s o k o ś ć w r ę c z -a n e j su my . J a k p i s a l i ś m y , i s t n i e j ą c a r o z b i e ż n o ś ć p o m i ę d z y o c e n ą ł a p ó w e k a o p i s e m w ł a s n y c h z a c h o w a ń j e s t na o g ó ł n i e z b y t d o l e g l i w a d l a r e s p o n -d e n t ó w , a c z ę s t o n a w e t p r z e z n i c h n i e -d o s t r z e g a n a . P o -d s t a w o w y t y p u- s p r a w i e d l i w i e ń c z y r a c j o n a l i z a c j i , j a k i s i ę p o j a w i a , to u z n a n i e ł a p ó w e k ( i c h d a w a n i a ) za ż y c i o w ą k o n i e c z n o ś ć . Z ty m w i ą ż e s i ę a k -c e n t o w a n i e s t a n o w i s k a , ż e ł a p ó w k i w n a s z y m k r a j u w s z e c h o b e c n e , s t ą d z a c h o w a n i a r e s p o n d e n t ó w j a k o d a w c ó w ł a p ó w e k są p r z y s i l n i e j s z y m b ą d ź s ł a b s z y m o d c z u c i u p r z e k r a c z a n i a n o r m w y r a z e m p r z y s t o s o w a -n i a s i ę d o o b o w i ą z u j ą c y c h r e g u ł .

(12)

P г г у с г у л у w y s t ę p o w a n i a o b e c n i e ł a p o w n i c t w a w n a s z y m k r a j u J e g o k o n s e k w e n c j e . S p c s o b y p r z e c i w d z i a ł a n i a P r z y c z y n y w y s t ę p o w a n i a ł a p o w n i c t w a w s k a z y w a n e p r z e z r e s p o n d e n t ó w w w y w i a d a c h m o ż n a u j ą ć w k i l k a k a t e g o r i i , c z ę s t o z r e s z t ą w s k a -z y w a n y c h ł ą c -z n i e p r -z e -z te s a m e o s o b y : A. U n i w e r s a l n e - ł a p o w n i c t w o j e s t z j a w i s k i e m t r w a l e t o w a r z y s z ą c y m w s z y s t k i m s p o ł e c z e ń s t w o m , w c h w i l i o b e c n e j r ó w n i e ż nie j e s t s p e c y f i c z n i e p o l s k i m z j a w i s k i e m . Z t ym , że o b e c n i e w k r a j a c h w y s o k o r o z w i n i ę t y c h ł a p o w n i c t w o z w i ą z a n e j e s t z w y s o k i m i s f e r a m i b i z n e s u i p o l i t y k i , a p r z e c i ę t n y o b y w a t e l n a c o dzień r z a d k o ma k o n -t a k -t z -t y m z j a w i s k i e m . 8. H i s t o r y c z n e - w y s t ę p o w a n i e w P o l s c e ł a p o w n i c t w a to s k u t e k h i s t o r y c z n e g o d z i e d z i c t w a , z a r ó w n o z o k r e s u z a b o r ó w - kie-dy to ł a p o w n i c t w o r o z p o w s z e c h n i o n e w R o s j i z a k o r z e n i ł o s i ę r ó w n i e ż w P o l s c e , j a k i z o k r e s u o k u p a c j i n i e m i e c k i e j - k i e d y ł a p o w n i c t w o s t a n o w i ł o j e d n ą z f o r m p r z e t r w a n i a . C. S y s t e m o w e - c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a r e a l n e g o s o c j a -l i z m u . T e n t y p i n t e r p r e t a c j i , z d e c y d o w a n i e n a j c z ę ś c i e j w y s t ę p u j ą c y , j e s t w e w n ę t r z n i e z r ó ż n i c o w a n y - c z ę ś ć r e s p o n d e n t ó w p o s ł u g u j e s i ę s ł o w e m " s y s t e m " j a k w y t r y c h e m . S y s t e m w y j a ś n i a w s z y s t k o . O g r a n i c z a -ją on i s w o j e w y p o w i e d z i d o s f o r m u ł o w a ń " w s z y s t k o z a l e ż y o d systemu", "t o z p o w o d u s y s t e m u " , " w i n i e n j e s t s y s t e m " . N a j c z ę ś c i e j j a k o p r z y c z y n y d o d a t k o w e b a r d z i e j b e z p o ś r e d n i e w y m i e n i a n y j e s t p o w s z e c h -ny i p e r m a n e n t n y n i e d o b ó r d ó b r i u s ł u g . R e s p o n d e n c i w s k a z u j ą na o k r e ś l o n e c e c h y s y s t e m u , c z ę s t o u ł o ż o -n e w p e w -n e ł a ń c u c h y p r z y c z y -n o w o - s k u t k o w e . J e d -n ą z -n i c h j e s t n i e w y -d o l n o ś ć e k o n o m i c z n a , p r o w a -d z ą c a -do n i e -d o b o r u -d ó b r i u s ł u g i p o w o -d u j ą c a z a ł a m a n i e s y s t e m u n o r m i z a s a -d m o r a l n y c h , a w k o n s e k w e n c j i r o z s z e r z a n i e s i ę ł a p o w n i c t w a . I n n y t y p i n t e r p r e t a c j i o d w o ł u j e s i ę d o s p o s o b u w p r o w a d z e n i a s y s t e m u p r z y u ż y c i u p r z e m o c y , co s p o w o -d o w a ł o p o w o ł a n i e -do ż y c i a n o w y c h e l i t , k t ó r e w w a r u n k a c h p o w o j e n n e j b i e d y i z n i s z c z e ń d ą ż y ł y d o s z y b k i e g o o s o b i s t e g o w z b o g a c e n i a ' się , z d o b y c i a w j a k n a j k r ó t s z y m c z a s i e j a k n a j w i ę k s z e j i l o ś c i d ó b r , c o z k o l e i p r z y c z y n i ł o s i ę do d e m o r a l i z a c j i s z e r o k i c h k r ę g ó w s p o ł e c z e ń -s t w a i e r o z j i -s y -s t e m u n o r m m o r a l n y c h . W y s t ę p o w a n i e ł a p o w n i c t w a - z d a n i e m z n i k o m e j l i c z b y r e s p o n d e n t ó w

(13)

- j e s t z w i ą z a n e z w y p a c z e n i a m i w r e a l i z o w a n i u s ł u s z n y c h z a s a d s y -s t e m u . 0. J e d n o s t k o w e - b a r d z o w i e l u r e s p o n d e n t ó w s k ł a n i a s i ę d o o p i n i i , iż j e d n ą z g ł ó w n y c h p r z y c z y n w y s t ę p o w a n i a ł a p o w n i c -tw a są c e c h y p o s z c z e g ó l n y c h j e d n o s t e k , k o n s e k w e n c j e " z ł e j n a t u r y l u d z k i e j " : b r a k z a s a d m o r a l n y c h , c h ę ć s z y b k i e g o d o r o b i e n i a s i ę za w s z e l k ą c e n ę , n i e l i c z e n i e s i ę z i n n y m i , s n o b i z m , c h ę ć i m p o n o w a n i a d z i ę k i p o s i a d a n i u p r e s t i ż o w y c h d ó b r itp. W ś r ó d k o n s e k w e n c j i ł a p o w n i c t w a r e s p o n d e n c i w y m i e n i a j ą z a r ó w n o k o r z y ś c i , j a k i s z k o d y . K o r z y ś c i są p r z e d e w s z y s t k i m i n d y w i d u a l n e : 1) w z b o g a c e n i e s i ę b i o r c ó w ł a p ó w e k , 2) m o ż l i w o ś ć u z y s k a n i a n o r m a l n i e n i e d o s t ę p n y c h d ó b r i u s ł u g . C h a r a k t e r y s t y c z n a j e s t n i e c h ę ć do m ó w i e n i a o k o r z y ś c i a c h c z y po-z y t y w n y c h c e c h a c h ł a p o w n i c t w a . To p o j ę c i e d o ś ć j e d n o po-z n a c po-z n i e k o j a -r z y s i ę -r e s p o n d e n t o m ze s z k o d l i w o ś c i ą , p a t o l o g i ą s p o ł e c z n ą . 0 ile k o r z y ś c i , j e ś l i i s t n i e j ą , m a j ą c h a r a k t e r i n d y w i d u a l n y , o t y l e s z k o dy p o n o s i c a ł e s p o ł e c z e ń s t w o . R e s p o n d e n c i w s k a z u j ą g ł ó w n i e na s z k o -dy m o r a l n e - z a ł a m y w a n i e s i ę z a s a d i n o r m , p o g ł ę b i a j ą c e s i ę z e p s u ci e , d o t y k a j ą c e c a ł y c h g r u p z a w o d o w y c h , d e m o r a l i z a c j a m ł o d e g o p o k o -l e n i a . W w y p o w i e d z i a c h r e s p o n d e n t ó w n i e z w r a c a s i ę u w a g i na s z k o d y g o s p o d a r c z e , c z ę s t o n a t o m i a s t s y g n a l i z u j e s i ę k o n s e k w e n c j e , j a k i e p o n o s z ą l u d z i e b i e d n i , k t ó r y c h n i e s t a ć na ł a p ó w k i i l u d z i e " p r z y -z w o i c i " , k t ó r -z y n i e c h c ą b ą d ź n i e p o t r a f i ą d a w a ć ł a p ó w e k . C o d o m o ż l i w o ś c i p r z e c i w d z i a ł a n i a t e m u z j a w i s k u , z d e c y d o w a n i e p r z e w a ż a j ą o c e n y p e s y m i s t y c z n e , że w o b e c n e j s y t u a c j i n i e j e s t m o ż -l i w e o g r a n i c z e n i e ł a p o w n i c t w a , g d y ż w a r u n k i e m k o n i e c z n y m j e s t wzrost p o d a ż y t o w a r ó w , a p o z a t y m l u d z i e s i ę p r z y z w y c z a i l i d o ł a p ó w e k d o t e g o s t o p n i a , ż e d l a w i e l u j e s t to j u ż d z i a ł a n i e n a w y k o w e . O c e n y s y s t e m u k a r i p r o p o z y c j e k a r są z r ó ż n i c o w a n e i u z a l e ż n i o n e o d o c e n s a m e g o z j a w i s k a . O b e c n e k a r y u z n a j e s ię , w o b e c p o w s z e c h -n o ś c i ł a p ó w e k i k o n i e c z n o ś c i i c h d a w a n i a , za n i e s k u t e c z n e . G e n e ra l-n i e o d r z u c a l-n e są k a r y w i ę z i e l-n i a . R y g o r y ś c i p r o p o n u j ą o b o z y p r a c y , w y k o n y w a n i e p r a c f i z y c z n y c h na c e l e s p o ł e c z n e , z a k a z w y k o n y w a n i a z a w o d u ( d l a l e k a r z y i n a u c z y c i e l i ) . C o do w i n y d a w c ó w i b i o r c ó w ł a p ó w e k , t o o p i n i e są r ó w n o m i e r n i e p o d z i e l o n e - c z ę ś ć u w a ż a , ż e o b i e s t r o n y są t a k s a m o w i n n e , s t ą d i k a r y p o w i n n y b y ć r ó w n e ; c z ę ś ć j e s t z d a n i a , że w i n n i są t y l k o b i o r

(14)

-су, g d y ż d l a d a w c d w j e s t to k o n i e c z n o ś ć ; p o z o s t a l i są z d a n i a , w i n n i 33 g ł ó w n i e d a w c y , g d y ż od n i c h p o c h o d z i na og ó ł i n i c j a t y w a . VI U w a g i k o ń c o w e P r z e d s t a w i o n y t e k s t s y g n a l i z u j e s z e r e g p r o b l e m ó w , k t ó r y c h p o d -j ę c i e i d a l s z e r o z w i -j a n i e w y d a -j e n a m s i ę i s t o t n e w b a d a n i a c h n3d z j a w i s k i e m ł a p o w n i c t w a we w s p ó ł c z e s n e j P o l s c e . P r a g n ę l i b y ś m y p o -za u d z i e l e n i e m b a r d z i e j w y c z e r p u j ą c e j o d p o w i e d z i na p o s t a w i o n e t u -taj p y t a n i a p r o b l e m o w e - m ó c r ó w n i e ż z a p r o p o n o w a ć k i a s y f i k a c j ę in -t e r a k c j i ł a p ó w k o w y c h . Na p o d s -t a w i e d o -t y c h c z a s o w y c h u s -t a l e ń t e o r e -t y c z n y c h i e m p i r y c z n y c h p r o p o n u j e m y b u d o w a n i e -tej k l a s y f i k a c j i j a k o w y n i k u s k r z y ż o w a n i a d w ó c h k r y t e r i ó w : t y p u o i o r c ó w ł a p ó w e k i r o -d z a j u k o r z y ś c i , jaki? u z y s k u j e -d a w c a . W y r ó ż n i a m y 12 g r u p b i o r c ó w ze w z g l ę d u na ich z a w ó d i p e ł n i o n ą f u n k c j ę : (1) u r z ę d n i c y , (2) p r a c o w n i c y h a n d l u , (3) p r a c o w n i c y u s ł u g , (4) p i a c o w n i c y w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i , (5) m i l i c j a n c i , (6) a d w o k a c i , (7) n a u c z y c i e l e , (8) l e k a rz e i p r a c o w n i c y s ł u ż b y z d r o w i a , (9) p r a c o w n i c y a p a r a t u p a r t y j n e -go, ( 10) w o j s k o w i , (11) r z e c z o z n a w c y , (12) s t r a ż n i c y i p o r t i e r z y . Z k o l e i d a w c y m o g ą u z y s k i w a ć n a s t ę p u j ą c o k o r z y ś c i : (1) d o b r a m a t e r i a l -ne, (2) s z e r o k o p o j ę t e u s ł u g i , w t y m z a ś w i a d c z e n i a , (3) p o z w o l e n i a na d z i a ł a l n o ś ć , (4) z a n i e c h a n i e l u b o g r a n i c z e n i e d z i a ł a ń n i e p r z y c h y l n y c h , (5) p o p i e r a n i e s t a r a ń , (ь) p o t r z e b n e i k o r z y s t n e i n f o r m a -c j e . K l a s y f i k a c j ę i n t e r a k c j i ł a p ó w k o w y c h m o ż n a p r z e d s t a w i ć w p o s t a -ci 7 2 - p o l o w e j t a b l i c y . J e ż e l i tę t a b l i c ę w y p e ł n i m y k o n k r e t n y m i przy-k ł a d a m i , w s przy-k a z u j ą c j e d n o c z e ś n i e na c z ę s t o t l i w o ś ć ic h w y s t ę p o w a n i a , s t w o r z y m y t y m s p o s o b e m " m a p ę " ł a p o w n i c t w a we w s p ó ł c z e s n e j P o l s c e . J a n L u t y ń s k i , A n n a K u b i a k C O R R U P T I O N IN THE S O C I A L C O N S C I O U S N E S S I N T R O D U C T O R Y A S S U M P T I O N S S u m m a r y Th e a r e a of p r o b l e m s c o n n e c t e d w i t h c o r r u p t i o n is, f n r s o c i o l o -g i s t s u s i n -g s t a n d a r d r e p e r t i o i r e of m e t h o d s , d i f f i c u l t to_ a c c e s s d u e to s o c i a l a n d p o l i t i c a l t o u c h i n e s s of t h i s p h e n o m e n o n , D o t h in i n d i v i d u a l a n d i n s t i t u t i o n a l p e r s p e c t i v e . O u r s t u d i e s a l l o w o n l y to

(15)

la p o u r u c w t w spoî^'.inej świadomości 16 7 p r e s e n t i n t r o d u c t o r y r e s u l t s . A c c o r d i n g to t h e d a t a c o l l e c t e d u p to n o w we m a y p o i t o u t u n i v e r s a l f e a t u r e s of c o r r u p t i o n i n t e r a c t i o n w h i c h a l w a y s c o n s i s t s of: 1. a g r e e m e n t , 2. b e n e f i t s e x c h a n g e 3. par-t n e r s o f i n par-t e r a c par-t i o n , 4. v i o l a par-t i o n of n o r m s , 5. d e n y i n g s o m e b o d y ’ s g o o d r e p u t a t i o n , 6. s o c i a l c o n t e x t . A m o n g s o c i a l f u n c t i o n s of c o r -r u p t i o n w e m a y d i s t i n g u i s h a m o n g o t h e -r s : s a f e g u a -r d i n g , d e s t -ru ct i v e, r e g a i n i n g " n o r m a l i t y " to d i s o r g a n i z e d a c t s of e x c h a n g e or a function o f r e a l e q u i v a l e n t . A m o n g r e a s o n s f o r c o r r u p t i o n i n s o c i a l c o n s c i o u s n e s s we may point o u t u n i v e r s a l , s y s t e m i c , h i s t o r i c a l a n d i n d i v i d u a l . W h i l e a n a l y s i n g a t t i t u d e s t o w a r d s c o r r u p t i o n w e m a y d i s t i n g u i s h : a c c e p t a n c e , assen- t i v e n e s s a n d r e f u s a l .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dziecko albo rozwija się jako głuchoniewidome (w przypadku wrodzonej lub wcześnie nabytej głuchoślepoty), albo początkowo funkcjonuje jako dziecko z dysfunkcją wzroku czy dziecko

Przyjęto, że grupa eksperymentalna i grupa porównawcza różnią się w zakresie religijności personalnej i niektórych wymiarów osobowości, czyli osoby z grupy eksperymentalnej

By socjolog moralności właściwie przedstawiał te fakty społeczne, które składają się na moralność, jest zobowiązany uwzględniać dorobek tych nauk, traktując je,

As such, our analysis of the Dutch debate on the governance accompanying the informa- tion sharing platform NLIP contributes to the use of stakeholder theory in e-government in

Bij minimaal twee afstanden a wordt in het meetpunt de electrische weerstand R

Attention has been drawn to the crystallisation of the professor’s views regarding the relationship between the language and the colonisation of those lands since the 14th

Michaliny Mościckiej zorganizował w dniu 18 maja (od godz. 16.00) festyn z loterią w Parku Miejskim Towarzystwa Upiększania Miasta Wadowic i Okolicy (TUMWiO), zaprosił do

Stąd przy zgrom adzeniach, i to wyłącznie publicznych, przyjęto system „zaw iadom ieniow y” zw any rów nież rejestracyjnym , natom iast przy im prezach